Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 5 października 2001 r., III CZP 46/01
Sędzia SN Gerard Bieniek (przewodniczący)
Sędzia SN Marian Kocon (sprawozdawca)
Sędzia SN Hubert Wrzeszcz
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Franciszka L. przeciwko Fundacji
„Polsko-Niemieckie Pojednanie” o ustalenie, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na
posiedzeniu jawnym w dniu 5 października 2001 r., przy udziale prokuratora
Prokuratury Krajowej Piotra Wiśniewskiego, zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Warszawie postanowieniem z dnia 18
kwietnia 2001 r.:
„Czy dopuszczalna jest droga sądowa o ustalenie (art. 189 k.p.c.), że powód
w czasie II wojny światowej wykonywał pracę przymusową na rzecz III Rzeszy”?
podjął uchwałę:
Niedopuszczalna jest droga sądowa do żądania ustalenia, że powód
w czasie II wojny światowej wykonywał pracę przymusową na rzecz III Rzeszy.
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy dla m. st. Warszawy postanowieniem z dnia 23 sierpnia 1999 r.
odrzucił pozew Franciszka L. skierowany przeciwko Fundacji „Polsko Niemieckie
Pojednanie” o ustalenie, że praca, którą powód wykonywał w latach 1940-1945,
była pracą przymusową (niewolniczą) wykonywaną na rzecz III Rzeszy, uznając, iż
rozstrzygnięcia pozwanej Fundacji, dotyczące uprawnień ofiar prześladowań
nazistowskich, nie mogą być rozpoznawane w procesie cywilnym.
Przy rozpoznaniu zażalenia powoda na powyższe postanowienie Sądowi
Okręgowemu w Warszawie nasunęło się zagadnienie prawne budzące poważne
wątpliwości, sformułowane w sentencji postanowienia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Żądanie powoda, pomijając kwestię sposobu jego sprecyzowania, zmierza do
ustalenia w wyroku faktów, których zaistnienie związane jest z uprawnieniem do
uzyskania świadczeń na podstawie niemieckiej ustawy z dnia 2 sierpnia 2000 r.,
o utworzeniu Fundacji „Pamięć, Odpowiedzialność i Przyszłość” (BGBL, I , 38/00,
1263 – dalej "ustawa z dnia 2 sierpnia 2000 r."), która weszła w życie dnia 12
sierpnia 2000 r. Innymi słowy, powodowi chodzi o ustalenie faktów mających
stanowić podstawę do zakwalifikowania powoda do kategorii osób, o których mowa
w § 11 ust. 1 pkt 2 ustawy, uprawnionych do uzyskania świadczeń według tej
ustawy.
Istota przedstawionego zagadnienia prawnego sprowadza się do
rozstrzygnięcia kwestii, czy żądanie przyznania świadczeń, o których mowa
w ustawie, skierowane przeciwko Fundacji „Polsko-Niemieckie Pojednanie”, ma
charakter sprawy cywilnej w znaczeniu, jakie temu terminowi nadaje art. 1 k.p.c.
Ustawodawca niemiecki w ustawie z dnia 2 sierpnia 2000 r. nie przyjął
odpowiedzialności prawnej (cywilnej) Niemiec i niemieckich firm za czyny
popełnione w okresie II wojny światowej (w preambule odwołał się jedynie do
odpowiedzialności historycznej, politycznej i moralnej), w rezultacie czego nie
posłużył się terminologią kodeksu cywilnego niemieckiego, normującą
odpowiedzialność cywilną. Nie mówi się więc w niej o „wynagrodzeniu szkody” (tak,
jak np. w § 249 k.c.n.), czy o odszkodowaniu pieniężnym (np. § 249 zdanie drugie
k.c.n.), a jedynie o uprawnieniu do uzyskania świadczenia (np. § 11).
Ustawa niemiecka powołała do życia Fundację „Pamięć, Odpowiedzialność
i Przyszłość” w celu oddania do dyspozycji za pośrednictwem organizacji
partnerskich środków finansowych na przyznawanie świadczeń dla byłych
robotników przymusowych oraz dla osób, które doznały innych krzywd w okresie
narodowego socjalizmu (§ 2 ustawy). Przekazywanie tych środków następuje
między fundacjami lub innymi instytucjami pozarządowymi. W przypadku Polski jest
nią Fundacja „Polsko-Niemieckie Pojednanie (umowa z dnia 16 lutego 2001 r.
zawarta przez Fundację „Pamięć, Odpowiedzialność i Przyszłość” z Fundacją
„Polsko-Niemieckie Pojednanie”).
Fundacja „Polsko Niemieckie Pojednanie”, zwana dalej „Fundacją”, została
ustanowiona przez Ministra – Szefa Urzędu Rady Ministrów działającego w imieniu
Skarbu Państwa Rzeczypospolitej Polskiej (§ 1 statutu Fundacji). Fundacja wypłaca
świadczenia osobom poszkodowanym, o których mowa w § 11 ustawy z dnia 2
sierpnia 2000 r., oraz § 2 ustawy austriackiej o Funduszu świadczeń humanitarnych
Republiki Austrii dla byłych robotników niewolniczych i przymusowych reżimu
narodowosocjalistycznego, z majątku określonego w § 9 ust. 2 statutu Fundacji (§ 6
ust. 2 ujednoliconego tekstu statutu Fundacji uwzględniającego zmiany fundatora
z dnia 17 stycznia 2001 r.). Fundacja (komisja weryfikacyjna) wydaje
rozstrzygnięcia (§ 6 ust. 3, § 13 i 20 statutu), między innymi sprawdzając
i decydując, czy zostały udowodnione lub uwiarygodnione warunki uprawnienia do
uzyskania świadczeń (§ 5 umowy). Od tych rozstrzygnięć przysługuje zażalenie do
działającej w ramach Fundacji odwoławczej komisji weryfikacyjnej (§ 6 ust. 4, § 13,
22 statutu i § 6 umowy) i jej orzeczenie jest ostateczne (§ 6 ust. 5 statutu, § 6
umowy).
Zgodnie z art. 1 k.p.c., sprawa ma charakter sprawy cywilnej, jeżeli, ujmując
w uproszczeniu, treść łączących strony stosunków rodzi ich wzajemne prawa
i obowiązki albo tworzy stan prawny wprowadzając potrzebę ochrony interesów
podmiotów w nim uczestniczących. Sprawa cywilna wymaga zatem pozostawania
dwóch lub więcej podmiotów w stosunku prawnym regulowanym przepisami
kodeksu cywilnego i innymi ustawami, którego podmioty – na wypadek sporu –
występują jako równoprawni partnerzy. Jeżeli choćby jeden z nich uzyskuje pozycję
organu działającego z mocy swej władzy zwierzchniej, to stosunek taki nie jest
stosunkiem cywilnoprawnym.
Uzyskanie świadczenia z Fundacji, jak przedstawiono, nie rodzi prawa
podmiotowego o obligacyjnym charakterze. Fundacja decyduje, czy zostały
udowodnione lub uwiarygodnione warunki uprawnienia do jego uzyskania, ale nie
jest dłużnikiem osób uprawnionych do uzyskania świadczenia, lecz występuje
wobec nich jako decydent; jej rozstrzygnięcia tworzą dopiero podstawę prawną do
wypłaty świadczeń. Tego rodzaju sytuacja nie występuje w stosunkach
cywilnoprawnych.
Z unormowania zawartego w ustawie z dnia 2 sierpnia 2000 r., a także statutu
Fundacji i umowy z dnia 16 lutego 2001 r., wynika jednoznacznie, że skierowane
przeciwko Fundacji „Polsko Niemieckie Pojednanie” żądanie przyznania
przewidzianych ustawą z dnia 2 sierpnia 2000 r. świadczeń nie ma charakteru
sprawy cywilnej w znaczeniu, jakie temu terminowi nadaje art. 1 k.p.c., a co za tym
idzie, nie może być dochodzone na drodze sądowej.
Powstaje pytanie, czy i jaki wpływ na kwestię dopuszczalności drogi sądowej
ma okoliczność, że powód nie domaga się zasądzenia świadczeń z ustawy z dnia 2
sierpnia 2000 r., lecz ustalenia w wyroku faktów, których zaistnienie związane jest
z uprawnieniem do uzyskania owych świadczeń. Należy na nie odpowiedzieć
negatywnie. Pomijając to, czy sformułowane przez powoda żądanie można
traktować jako powództwo o ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego
lub prawa, przyjąć trzeba, że dopuszczalność drogi sądowej stanowi ogólną
przesłankę procesową odnosząc się do wszelkich powództw, a więc również do
powództw o ustalenie. Innymi słowy, ochronie w procesie cywilnym podlegają tylko
stosunki prawne, o których mowa w art. 1 k.p.c., i do tej ogólnej zasady należy
odnieść treść użytego w art. 189 k.p.c. określenia „stosunek prawny lub prawo”.
Podkreślić przy tym należy, że stanowisko takie reprezentowane
jest od dawna w orzecznictwie sądowym (por. np. orzeczenie Sądu Najwyższego
z dnia 2 maja 1950 r. ŁC 373/50, OSN 1951, nr 1, poz. 8, którego teza zachowała
aktualność pod rządem obowiązującego kodeksu postępowania cywilnego).
Postępowanie sądowe o ustalenie nie może bowiem być środkiem do uzyskania
dowodów, które mogłyby być wykorzystane w innym postępowaniu (podobnie Sąd
Najwyższy np. w wyroku z dnia 4 listopada 1971 r., I PR 344/71, OSNCP 1972, nr
5, poz. 89, wyroku z dnia 1 grudnia 1983 r., I PRN 189/83, OSNCP 1984, nr 7, poz.
121, uchwale z dnia 17 czerwca 1987 r., III PZP 19/87, OSNCP 1988, nr 10 poz.
132, uchwale z dnia 3 listopada 1994 r., I PZP 45/94, OSNAPUS 1995, nr 6 poz. 74,
wyroku z dnia 17 grudnia 1997 r., I PKN 434/97, OSNAPUS 1998, nr 21, poz. 627,
wyroku z dnia 23 lutego 1999 r., I PKN 597/98, OSNAPUS 2000, nr 8, poz. 301).
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy, na podstawie art. 390 k.p.c.,
rozstrzygnął przedstawione zagadnienie prawne, jak w uchwale.