Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 18 października 2001 r., III CZP 50/01
Sędzia SN Antoni Górski (przewodniczący)
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski
Sąd Najwyższy w sprawie ze skargi wierzyciela Agencji Własności Rolnej
Skarbu Państwa w S. na czynności Komornika Sądowego Rewiru II przy Sądzie
Rejonowym w K. w postępowaniu egzekucyjnym przeciwko „A.”, spółce z o.o. w S.,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 18 października
2001 r., przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Piotra Wiśniewskiego,
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Koszalinie
postanowieniem z dnia 23 maja 2001 r.
„czy zwolnienie Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa od obowiązku
uiszczenia opłat w sprawach cywilnych dotyczących mienia stanowiącego Zasób
Własności Rolnej Skarbu Państwa określone w art. 26 a ust. 3 ustawy z dnia 19
października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa
(Dz.U. Nr 57, poz. 299 z 1995 r. ze zm.), rozciągające się na mocy art. 771 k.p.c.
także na postępowanie egzekucyjne, oznacza, że Agencja wnosząca o wszczęcie
egzekucji świadczeń pieniężnych jest zwolniona od obowiązku uiszczania opłaty
egzekucyjnej, o której mowa w art. 45 ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku o
komornikach sądowych i egzekucji (Dz.U. Nr 133, poz. 882 ze zm.) ?”
podjął uchwałę:
Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa obowiązana jest do
uiszczenia opłaty egzekucyjnej przewidzianej w art. 45 ust. 1 ustawy z dnia 29
sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (Dz.U. Nr 133 poz. 882 ze
zm.).
Uzasadnienie
Rozstrzygane zagadnienie prawne powstało w związku z postępowaniem
egzekucyjnym, w którym Komornik Rewiru II przy Sądzie Rejonowym w Koszalinie
postanowieniem z dnia 28 sierpnia 2000 r. umorzył z powodu bezskuteczności
egzekucji postępowanie wszczęte na wniosek wierzyciela – Agencji Własności
Rolnej Skarbu Państwa w S. przeciwko dłużnikowi „A.”, spółce z o.o. w S. W
postanowieniu tym komornik ustalił ponadto koszty postępowania egzekucyjnego,
powołując jako podstawę prawną art. 44 ust. 1 i art. 45 ust. 1 ustawy z dnia 29
sierpnia 1997r. o komornikach sądowych i egzekucji (Dz.U. Nr 133, poz. 882 ze zm.
– dalej "u.k.s.e.") oraz orzekł, że obowiązek pokrycia tych kosztów obciąża
wierzyciela.
Na skutek skargi wierzyciela na tę czynność, Sąd Rejonowy w Koszalinie
postanowieniem z dnia 18 października 2000 r. uchylił postanowienie komornika
w części dotyczącej obciążenia wierzyciela kosztami postępowania egzekucyjnego,
wskazując, że Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa jest na podstawie art.
26a ust. 3 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu
nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (jedn. tekst: Dz.U. z 1995 r. Nr. 57 poz.
299 ze zm.) zwolniona od opłat w sprawach cywilnych dotyczących mienia
stanowiącego Zasób Własności Rolnej Skarbu Państwa i zwolnienie to rozciąga się
na postępowanie egzekucyjne, a zatem brak podstaw do obciążenia Agencji opłatą
stosunkową pobieraną w tym postępowaniu.
Rozpoznając zażalenie komornika na powyższe postanowienie, Sąd
Okręgowy w Koszalinie powziął poważne wątpliwości wyrażone w przedstawionym
Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnieniu prawnym o treści
przytoczonej na wstępie uchwały.
Sąd Okręgowy wskazał, że na gruncie wykładni językowej może być
uzasadniony pogląd prezentowany przez Sąd Rejonowy, iż skoro Agencji
Własności Rolnej Skarbu Państwa przysługuje na mocy art. 26a ust. 3 wskazanej
ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa zwolnienie
od opłat w sprawach cywilnych, to zgodnie z art. 771 k.p.c. zwolnienie to rozciąga
się także na opłaty stosunkowe pobierane w postępowaniu egzekucyjnym na
podstawie art. 45 ust.1 u.k.s.e.
W ocenie Sądu Okręgowego, wykładnia taka nie uwzględnia jednak nowej
funkcji opłat egzekucyjnych, stanowiących środki na pokrycie kosztów działalności
egzekucyjnej, ani szczególnego uregulowania kwestii zwolnienia od opłat
egzekucyjnych, zawartego w art. 45 ust. 3 u.k.s.e., które może prowadzić do
wniosku, że tylko wierzyciele zwolnieni od wszystkich kosztów sądowych nie mają
obowiązku uiszczania opłat egzekucyjnych, natomiast zwolnienie jedynie od opłat
sądowych nie pociąga za sobą zwolnienia od opłat egzekucyjnych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozstrzygając przedstawione zagadnienie prawne, należało przede wszystkim
przyjąć założenie, że egzekucja prowadzona na wniosek Agencji Własności Rolnej
Skarbu Państwa, zakończona wydaniem zaskarżonego postanowienia komornika z
dnia 28 sierpnia 2000 r., dotyczyła należności związanej z mieniem stanowiącym
Zasób Własności Rolnej Skarbu Państwa. Okoliczność ta ma decydujące znaczenie
w świetle postanowień art. 26a ust. 3 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o
gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa, który stwierdza, że
Agencja nie ma obowiązku uiszczania opłat w sprawach cywilnych dotyczących
mienia stanowiącego Zasób Własności Rolnej Skarbu Państwa. Jedynie zatem
wówczas, gdy na wniosek Agencji jako wierzyciela wszczęte zostało postępowanie
egzekucyjne o należności dotyczące mienia stanowiącego Zasób Własności Rolnej
Skarbu Państwa, powstaje przedstawione przez Sąd Okręgowy zagadnienie
prawne. We wszystkich innych sprawach Agencja nie korzysta bowiem ze
zwolnienia od opłat.
Okoliczność ta nie została jednoznacznie ustalona w rozpoznawanej sprawie,
jednak ze względu na to, że nie został także postawiony zarzut w tym przedmiocie,
można przyjąć, iż egzekucja będąca źródłem przedstawionych wątpliwości
prawnych dotyczyła należności związanej z mieniem stanowiącym Zasób Własności
Rolnej Skarbu Państwa.
Rozważana wątpliwość prawna nasunęła się Sądowi Okręgowemu przede
wszystkim ze względu na zmianę regulacji dotyczącej postępowania egzekucyjnego
i zasad ponoszenia jego kosztów, jaka nastąpiła po wejściu w życie ustawy z dnia
29 sierpnia 1997r. o komornikach sądowych i egzekucji.
Poprzednio obowiązujące przepisy dotyczące kosztów postępowania
egzekucyjnego, zawarte w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 24
czerwca 1991 r. w sprawie taksy za czynności komorników (Dz.U. Nr. 62 poz. 264
ze zm.), stanowiły, że zwolnienie od kosztów sądowych przez sąd lub z mocy
ustawy obejmuje także zwolnienie od obowiązku uiszczania opłat, ryczałtu
kancelaryjnego i należności na pokrycie wydatków (§ 3 ust. 1 taksy). Skarb
Państwa, gminy i związki gmin oraz instytucje państwowe i organizacje społeczne,
zwolnione od obowiązku uiszczania opłat sądowych, uiszczały natomiast 40% opłat
egzekucyjnych oraz ryczałt kancelaryjny i należności na pokrycie wydatków (§ 3
ust. 2 taksy), nie wpłacały jednak zaliczki na pokrycie tej części opłat, którą
obowiązane były uiszczać, podobnie jak nie wpłacał jej sąd, jeśli wszczęcie
egzekucji następowało z urzędu na jego żądanie (§ 4 ust. 2 i 3 taksy).
Powyższa regulacja powodowała, że Skarb Państwa (w tym sądy), gminy
i związki gmin oraz instytucje państwowe i organizacje społeczne zwolnione od
obowiązku uiszczania opłat sądowych, nie miały obowiązku wpłacania zaliczki na
opłaty egzekucyjne, które obciążały je tylko w 40 %, natomiast miały obowiązek
uiszczania ryczałtu kancelaryjnego i należności na pokrycie wydatków. Jedynie
zwolnienie od kosztów sądowych, to jest od opłat sądowych i zwrotu wydatków (art.
2 ustawy z dnia 13 maja 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, Dz.U.
Nr 24 poz. 110 ze zm. – dalej "u.k.s.c.") powodowało zwolnienie od obowiązku
uiszczania opłat egzekucyjnych, ryczałtu kancelaryjnego i należności na pokrycie
wydatków.
Przepisy ustawy z dnia 29 sierpnia 1997r. o komornikach sądowych
i egzekucji wprowadziły istotne zmiany w zakresie regulacji dotyczącej kosztów
egzekucyjnych.
Obecnie kosztami tymi są opłaty egzekucyjne (art. 43 u.k.s.e.) i wydatki
poniesione w toku egzekucji (art. 39 u.k.s.e.). Ustawa o komornikach sądowych i
egzekucji nie zawiera uregulowania odpowiadającego przepisowi § 3 ust. 1
rozporządzenia w sprawie taksy za czynności komorników, reguluje natomiast
odrębnie w art. 40 i art. 45 kwestie pobierania zaliczek na pokrycie wydatków i na
opłaty.
Artykuł 40 u.k.s.e. stanowi, że na pokrycie wydatków komornik może żądać
zaliczki od strony, która wniosła o dokonanie czynności. Zaliczki takiej może żądać
także od Skarbu Państwa, w tym sądu i prokuratora oraz od gminy, jeśli na ich
wniosek lub polecenie czynność ma być dokonana. Nie może jej natomiast żądać w
sprawach innych osób zwolnionych od kosztów sądowych, za które sumy na
pokrycie wydatków wykłada sąd rejonowy, właściwy ze względu na siedzibę
komornika.
Podobną regulację zawiera w odniesieniu do opłat egzekucyjnych art. 45
u.k.s.e. przewidujący, że wszczęcie egzekucji świadczeń pieniężnych uzależnione
jest od uiszczenia przez wierzyciela części opłaty stosunkowej, którą obowiązane
są uiszczać także gminy oraz Skarb Państwa, również przy wszczęciu egzekucji na
polecenie sądu i prokuratora. Nie muszą jej uiszczać jedynie wierzyciele zwolnieni
od kosztów sądowych przez sąd lub z mocy ustawy.
Ustawa o komornikach sądowych i egzekucji znacznie ograniczyła w stosunku
do rozporządzenia o taksie za czynności komorników krąg wierzycieli, nie mających
obowiązku uiszczania zaliczek na opłaty egzekucyjne. Skarb Państwa, w tym sądy i
prokuratorzy, a także gminy, nie mające pod rządami dawnych przepisów
obowiązku uiszczania zaliczek na opłaty egzekucyjne, które obciążały je tylko w
40 %, w obecnym stanie prawnym nie są zwolnione od obowiązku uiszczenia
części opłaty stosunkowej pobieranej przy wszczęciu egzekucji.
Rozstrzygnięcie przedstawionego przez Sąd Okręgowy zagadnienia prawnego
wymaga rozważenia, czy omówione wyżej postanowienia ustawy o komornikach
sądowych i egzekucji dotyczące zasad pokrywania przez wierzycieli kosztów
egzekucyjnych stanowią regulację autonomiczną, odrębną i szczególną w stosunku
do przepisów kodeksu postępowania cywilnego i ustawy o kosztach sądowych w
sprawach cywilnych dotyczących zasad ponoszenia kosztów postępowania
rozpoznawczego i zwolnienia od obowiązku ich ponoszenia, czy też są integralną
częścią całego systemu normującego powyższe zasady, i przy ich stosowaniu
należy odwoływać się do uregulowań tego przedmiotu zawartych w kodeksie
postępowania cywilnego i ustawie o kosztach sądowych.
Za drugim stanowiskiem przemawia fakt, że ustawa o komornikach sądowych
i egzekucji w art. 45 ust. 3 posługuje się takim samym pojęciem „zwolnienia od
kosztów sądowych przez sąd lub z mocy ustawy” jak przepisy art. 111, 112 czy 771
k.p.c., a z kolei art. 2 i 3 u.k.s.c., posługując się również pojęciem „kosztów
sądowych”, precyzuje jego zakres i znaczenie. Dążenie do spójności systemu
instytucji kosztów sądowych i zwolnienia od obowiązku ich ponoszenia
uzasadniałoby także taką wykładnię omawianych przepisów.
Między innymi te argumenty uzasadniały stanowisko Sądu Najwyższego
wyrażone w uzasadnieniu uchwały z dnia 26 września 2000 r., III CZP 25/00
(OSNC 2001, nr 3, poz. 35) oraz wcześniej w uzasadnieniu uchwały z dnia 2
grudnia 1994 r., III CZP 153/94 (OSNC 1995, nr 3, poz. 51), w których przedmiotem
rozważań było zagadnienie, czy zwolnienie od opłat sądowych i wydatków
przyznane na mocy art. 463 § 1 i 2 k.p.c. pracownikowi dochodzącemu roszczeń z
zakresu prawa pracy rozciąga się w myśl zasad art. 771 k.p.c. na postępowanie
egzekucyjne. Udzielając pozytywnej odpowiedzi na to pytanie, Sąd Najwyższy
w uzasadnieniu uchwały z dnia 26 września 2000 r. stwierdził, że regulacja
dotycząca kosztów postępowania egzekucyjnego zawarta w ustawie o komornikach
sądowych i egzekucji nie jest regulacją odrębną ani szczególną w stosunku do
przepisów kodeksu postępowania cywilnego i ustawy o kosztach sądowych w
sprawach cywilnych.
Inne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w uzasadnieniach uchwał z dnia
18 lipca 2000 r., III CZP 23/00 ("Prawo Bankowe" 2000, nr 12, s.11-13) oraz z dnia
4 czerwca 2001 r., III CZP 23/01 (OSNC 2002, nr 1, poz. 2) wskazując, że ustawa o
komornikach sądowych i egzekucji nie zawiera przepisu odpowiadającego treścią
postanowieniom art. 28 u.k.s.c., który pozwala na stosowanie przepisów kodeksu
postępowania cywilnego w postępowaniu dotyczącym kosztów sądowych, jeżeli
ustawa inaczej nie stanowi. Sąd Najwyższy stwierdził, że regulacje ustawy o
komornikach sądowych i egzekucji dotyczące kosztów postępowania
egzekucyjnego są unormowaniami szczególnymi i autonomicznymi w stosunku do
ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.
Sąd Najwyższy w obecnym składzie podziela to stanowisko stwierdzając
ponadto, że unormowania ustawy o komornikach sądowych i egzekucji dotyczące
zwolnienia od obowiązku uiszczania opłat egzekucyjnych są unormowaniami
szczególnymi także w stosunku do przepisów kodeksu postępowania cywilnego.
Poza wyżej wskazanym argumentem o braku w omawianej ustawie odwołania
się do przepisów kodeksu postępowania cywilnego, należy stwierdzić, że
uregulowanie zasad zwolnienia od obowiązku ponoszenia opłat egzekucyjnych i
wydatków zawarte w omawianej ustawie różni się znacznie od zasad określonych
zarówno w ustawie o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, jak i w kodeksie
postępowania cywilnego.
Wystarczy tylko wskazać, że w świetle postanowień art. 45 ust. 3 u.k.s.e.
prokurator nie jest zwolniony w postępowaniu egzekucyjnym od obowiązku
uiszczenia części opłaty stosunkowej, choć w myśl postanowień art. 111 pkt 4 k.p.c.
jest z mocy ustawy zwolniony od całości kosztów sądowych – zarówno opłat jak i
wydatków – a wobec tego zgodnie z art. 771 k.p.c. nie powinien też ponosić
żadnych kosztów egzekucyjnych.
Podobnie odmienna regulacja dotyczy Skarbu Państwa i gmin w sprawach nie
związanych z ich działalnością gospodarczą, w których zgodnie z art. 8 ust. 1 i 2
u.k.s.c. nie mają one obowiązku uiszczania opłat sądowych (art. 3 u.k.s.c.), a mimo
to zgodnie z art. 45 ust. 3 u.k.s.e. mają obowiązek uiszczenia części opłaty
stosunkowej przy wszczęciu egzekucji.
Zwolnienie w postępowaniu rozpoznawczym z mocy ustawy od opłat
sądowych a nawet od całości kosztów sądowych, nie przesądza zatem o zwolnieniu
od obowiązku uiszczenia kosztów egzekucyjnych określonych w art. 45 ust. 1
u.k.s.e., choć zgodnie z art. 771 k.p.c. tak powinno być. Omawiana ustawa zawiera
bowiem w tym zakresie postanowienia szczególne, które nie pozwalają na
stosowanie wprost wszystkich zasad instytucji zwolnienia od kosztów sądowych
zawartych w kodeksie postępowania cywilnego i ustawie o kosztach sądowych w
sprawach cywilnych.
W tym stanie rzeczy przepis art. 45 ust. 3 u.k.s.e. powinien być – jako przepis
szczególny – interpretowany ściśle. Skoro art. 45 ust. 3 zdanie drugie u.k.s.e.
stanowi, że zasada ponoszenia przez wierzyciela części opłaty stosunkowej
określonej w art. 45 ust. 1 nie dotyczy innych niż Skarb Państwa (w tym sąd i
prokurator) oraz gminy wierzycieli zwolnionych od kosztów sądowych przez sąd lub
z mocy ustawy, to należy przez to rozumieć wierzycieli zwolnionych od całości
kosztów sądowych, a więc od opłat i wydatków, a nie wierzycieli zwolnionych
jedynie od opłat sądowych.
Za taką wykładnią przemawiają również względy funkcjonalne, skoro bowiem
ustawa o komornikach sądowych i egzekucji w art. 35 stanowi, że koszty
działalności egzekucyjnej w tym utrzymania kancelarii pokrywa komornik
z uzyskanych opłat egzekucyjnych i ustawodawca w celu umożliwienia realizacji tej
zasady nakłada nawet na Skarb Państwa i gminy obowiązek ponoszenia części
opłaty stosunkowej przy wszczęciu każdej egzekucji, także prowadzonej na
polecenie sądu lub prokuratora, to znaczy, że zamiarem ustawodawcy było
ograniczenie kręgu osób zwolnionych od obowiązku uiszczania tych opłat jedynie
do osób i instytucji, które ze względu na swoją sytuację materialną lub społeczną
rzeczywiście nie powinny kosztów tych ponosić. Przy takiej wykładni zwolnieniem
od obowiązku uiszczenia opłat objęte są osoby i instytucje zwolnione od kosztów
sądowych na podstawie art. 111 § 1 k.p.c. (poza prokuratorem wyłączonym
wyraźnie z mocy art. 45 ust. 3 u.k.s.e.), a także wierzyciele-pracownicy prowadzący
egzekucję należności za pracę oraz ubezpieczeni, bowiem w myśl art. 463 § 1, 2 i 3
k.p.c. są oni w istocie zwolnieni od kosztów sądowych, skoro nie mają obowiązku
uiszczania opłat sądowych, a wydatki ponosi za nich tymczasowo Skarb Państwa.
Także w innych wypadkach ustawowego lub sądowego zwolnienia od kosztów
sądowych zwolnienie to rozciąga się na postępowanie egzekucyjne, zgodnie z art.
45 ust. 3 u.k.s.e. oraz interpretowanym ściśle art. 771 k.p.c., natomiast wierzyciele
zwolnieni w postępowaniu rozpoznawczym przez sąd lub z mocy ustawy jedynie od
opłat sądowych mają obowiązek w postępowaniu egzekucyjnym uiścić zaliczkę na
opłaty stosunkowe.
W myśl powyższej wykładni omawianych przepisów Agencja Własności Rolnej
Skarbu Państwa, która na podstawie art. 26a ust. 3 ustawy z dnia 19 października
1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa zwolniona
jest tylko od opłat w sprawach cywilnych, a nie od kosztów sądowych, nie jest
objęta dyspozycją zdania drugiego art. 45 ust. 3 u.k.s.e., a zatem zobowiązana jest
do uiszczenia opłaty egzekucyjnej przewidzianej w art. 45 ust. 1 u.k.s.e.
Mając na względzie wyżej przytoczone argumenty, Sąd Najwyższy
rozstrzygnął przedstawione zagadnienie, jak w uchwale (art. 390 § 1 k.p.c.).