Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 15 listopada 2001 r., III CKN 304/99
Bank, w okresie zawieszenia jego działalności, mógł regulować
zobowiązania określone w art. 109 pkt 1 ustawy z dnia 31 stycznia 1989 r. –
Prawo bankowe (jedn. tekst: Dz.U. z 1992 r. Nr 72, poz. 359 ze zm.) także przez
potrącenie.
Sędzia SN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster
Sędzia SN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa syndyka masy upadłości Banku
Spółdzielczego w R., przeciwko Bankowi Gospodarki Żywnościowej, Spółce
Akcyjnej, Oddział Wojewódzki w Z. o zapłatę, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w
dniu 15 listopada 2001 r. na rozprawie kasacji powoda od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Lublinie z dnia 30 września 1998 r.,
oddalił kasację i zasądził od powoda na rzecz pozwanego kwotę 4800 zł
tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powód – syndyk masy upadłości Banku Spółdzielczego w R. (L. Bank
Regionalny S.A. w L.) domagał się zasądzenia od pozwanego Banku Gospodarki
Żywnościowej S.A. kwoty 224 186,08 zł z ustawowymi odsetkami do dnia zapłaty,
podnosząc, że pozwany Bank – prowadzący bieżący rachunek Banku
Spółdzielczego w R. – w okresie zawieszenia działalności tego Banku, dokonał
potrącenia przypadającej wobec niego wierzytelności w kwocie 421 916,31 zł.
Według powoda, potrącenie w odniesieniu do kwoty 224 186,08 zł nastąpiło z
naruszeniem obowiązującego prawa (art. 109 ustawy z dnia 31 stycznia 1989 r. –
Prawo bankowe, jedn. tekst: Dz.U. z 1992 r. Nr 72, poz. 359 ze zm. – dalej
"Pr.bank.").
Sąd Wojewódzki zasądził od pozwanego Banku kwotę 224 186,08 zł z
odsetkami i kosztami procesu. Sąd ten ustalił, że pozwany Bank i Bank
Spółdzielczy w R. łączyła umowa kredytu refinansowego, umowa rachunku
bankowego i umowa o zrzeszeniu. Pozwany udzielił Bankowi Spółdzielczemu
kredytu refinansowego, prowadził rachunek bieżący tego Banku na warunkach
szczegółowo określonych w umowie. W dniu 11 sierpnia 1995 r. zawieszono
działalność Banku Spółdzielczego. Skutki prawne takiego zawieszenia regulował
przepis art. 109 Pr.bank. Upadłość zawieszonego Banku Spółdzielczego w Rudniku
ogłoszono w dniu 30 września 1996 r. Wcześniej, w dniu 23 stycznia 1996 r.
pozwany Bank dokonał potrącenia swoich wierzytelności względem zawieszonego
Banku w kwocie 421 916,13 zł z wierzytelnością tego Banku jako posiadacza
rachunku, wynikającą z umowy rachunku bankowego i przysługującą wobec strony
pozwanej. W ten sposób doszło do zaspokojenia wszystkich należności
przysługujących pozwanemu Bankowi w stosunku do Banku Spółdzielczego, toteż
nie uczestniczył on już jako wierzyciel w toczącym się postępowaniu
upadłościowym. Sąd Wojewódzki uznał, że niektóre wyszczególnione przez stronę
pozwaną kwoty przedstawione do potrącenia (w wysokości 224 186,08 zł), objęte
zostały potrąceniem bezpodstawnie, z naruszeniem art. 109 Pr.bank. i zarządzenia
Prezesa Narodowego Banku Polskiego o zawieszeniu Baku Spółdzielczego. W
ocenie Sądu Wojewódzkiego, pozwany Bank naruszył zatem postanowienia
łączącej strony umowy, wykonując ją nienależycie i w związku z tym ponosił
odpowiedzialność na podstawie art. 471 k.c.
W apelacji pozwany Bank wnosił o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie
powództwa, utrzymując, że potrącenie należności służących mu wobec Banku
Spółdzielczego nastąpiło zgodnie z przepisem art. 498 k.c. i nie naruszyło przepisu
art. 109 Pr.bank.
Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok i oddalił powództwo. Sąd ten
przyjął, że potrącenie dokonane przez pozwany Bank było w pełni skuteczne i nie
naruszyło postanowienia art. 109 Pr.bank. Potrąceniem takim mogły być w
szczególności objęte także odsetki od kredytu refinansowego, ponieważ przy
interpretacji art. 109 pkt 1 Pr.bank. nie ma podstaw do zwężania pojęcia
„zobowiązania z tytułu kredytu refinansowego” do samych tylko rat kapitałowych.
Pozostałe wierzytelności pozwanego Banku, przedstawione do potrącenia,
odpowiadały należnościom regulowanym przez pozwanego na podstawie
dyspozycji powoda i w ramach udzielonego mu kredytu. Ponadto art. 109 pkt 1
Pr.bank. dotyczył banku, którego działalność została zawieszona, a żaden przepis
nie zabraniał pozwanemu dokonania potrącenia swoich wierzytelności z
wierzytelnościami powoda według przepisów art. 498-505 k.c.
W kasacji powód zaskarżył wyrok w całości i podnosił naruszenie przepisów
postępowania, mające istotny wpływ na wynik sprawy, a mianowicie przepisu art.
328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 k.p.c. przez pominięcie w uzasadnieniu wyroku
motywów rozstrzygnięcia, które uzasadniałyby całkowite odrzucenie ustaleń i
wykładni prawa dokonanej przez Sąd pierwszej instancji. Wskazywał także na
naruszenie art. 109 Pr.bank. przez błędną jego wykładnię oraz błędne
zastosowanie art. 498-505 k.c. Według skarżącego, Sąd drugiej instancji błędnie
przyjął, że ograniczenie regulacji zobowiązań banku wynikające z art. 109 Pr.bank.
nie miało zastosowania do regulacji jego zobowiązań w drodze potrącenia (art. 498-
505 k.c.). Bezpodstawne było także założenie, że art. 109 Pr.bank. dopuszczał
również regulację odsetek od wymienionych w tym przepisie zobowiązań. Obraza
przepisu art. 471 k.c. polegała na przyjęciu, że zaspokojenie należności pozwanego
– wbrew obowiązującemu prawu – nie wyrządziło szkody. W rezultacie skarżący
domagał się uchylenia zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia przepisu art. 328 § 2 k.p.c. nie może być uznany za
zasadny. Istotnie, uzasadnienie wyroku Sądu Apelacyjnego jest bardzo lapidarne i
przy zestawieniu go z motywacją zawartą w uzasadnieniu rozstrzygnięcia Sądu
pierwszej instancji, widoczny jest brak bogatszej i rozwiniętej argumentacji prawnej.
Nie znaczy to jednak, że zaskarżony wyrok pozbawiony został w ogóle wskazania
podstawy faktycznej rozstrzygnięcia i wyjaśnienia podstawy prawnej z podaniem
odpowiednich przepisów prawa. Sąd ten przyjął, że między stronami doszło do
zawarcia umowy kredytu refinansowego, że odsetki od tego kredytu komponowały
również wierzytelność pozwanego Banku i że pozwany mógł skutecznie potrącić
wierzytelność wynikającą z umowy kredytu refinansowego z wierzytelnością
wynikającą z umowy rachunku bankowego po zawieszeniu działalności Banku
Spółdzielczego (posiadacza rachunku). Ostateczne rozstrzygnięcie Sądu
Apelacyjnego poprzedziły zatem odpowiednie rozważania dotyczące wyjaśnienia
podstaw faktycznych i treści łączących strony stosunków zobowiązaniowych.
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej skarżący twierdził, że naruszenie
przepisu art. 109 Pr.bank. nastąpiło przez przyjęcie, iż ograniczenie regulacji
zobowiązań banku, wynikające z tego przepisu, nie miało zastosowania do regulacji
podejmowanych w wyniku potrącenia dokonanego przez wierzyciela zawieszonego
banku. W związku z tym skarżący podnosił też zarzut naruszenia prawa
materialnego przez „błędne zastosowanie art. 498-505 k.c.”. W kontekście
wywodów uzasadnienia zarzutów kasacji należy przyjąć, że skarżącemu chodziło
zapewne o wskazanie naruszenia przepisu art. 498 k.c. przez to, że przepis ten w
ogóle został zastosowany, mimo brzmienia przepisu art. 109 Pr.bank.,
wykluczającego – według skarżącego – możliwość skutecznego dokonania przez
kredytodawcę potrącenia własnej wierzytelności wynikającej z umowy kredytu
refinansowego.
Tak sformułowany zarzut naruszenia przepisów art. 109 Pr.bank. i art. 498 k.c.
nie może być uznany za usprawiedliwiony, należy bowiem przyjąć, że pozwany
Bank mógł w okresie zawieszenia Banku Spółdzielczego dokonać potrącenia
własnej należności wynikającej z umowy kredytu refinansowego z wierzytelnością
Banku Spółdzielczego istniejącą wobec potrącającego i wynikającą z umowy
rachunku bankowego (art. 725 k.c.).
Zasadniczym celem zawieszenia banku przewidzianym w art. 108 Pr.bank.
było przede wszystkim istotne ograniczenie działalności usługowej zawieszonego
banku w sferze zawierania nowych umów bankowych i wykonywania umów już
istniejących. Zredukowanie działalności usługowej służyło m.in. zachowaniu
substratu przyszłej masy upadłości zawieszonego banku (po zawieszeniu Prezes
Narodowego Banku Polskiego występował z wnioskiem o ogłoszenie upadłości –
art. 108 ust. 1 Pr.bank.). Takie zredukowanie nie było jednak całkowite, ponieważ w
art. 109 pkt 1 Pr.bank. przewidziano możliwość „regulowania” przez zawieszony
bank w okresie zawieszenia czterech kategorii zobowiązań, w tym wierzytelności z
kredytu refinansowego. Dopuszczalność regulacji tych zobowiązań podyktowana
została z pewnością względami ochrony określonych kategorii wierzycieli, w tym
kredytodawców kredytu refinansowego.
Przepis art. 109 pkt 1 Pr.bank. posługuje się dwukrotnie formułą „regulowania
zobowiązań”. Wspomina też o „wstrzymaniu regulowania” innych kategorii
zobowiązań niż określone w tym przepisie w okresie zawieszenia banku.
Niewątpliwie chodzi tu o wykonanie zobowiązań (spełnienie świadczenia) w
znaczeniu przyjętym w art. 450 k.c. i nast. Oznacza to, że w okresie zawieszenia
bank mógłby wykonywać zobowiązania wynikające z czterech, przewidzianych w
art. 109 Pr.bank. kategorii umów bankowych, natomiast ciążyłby na nim ustawowy
zakaz wykonywania innych zobowiązań, mógłby zatem skutecznie powstrzymać się
z takim wykonaniem. Należy w konsekwencji przyjąć, że formuła „regulowania
zobowiązania” przez zawieszony bank powinna być rozumiana w ten sposób, że
bank taki mógł wykonywać zobowiązania określone w art. 109 pkt 1 Pr.bank., a
więc – dokonywać świadczeń o charakterze definitywnym. Takim skutkiem
świadczenia banku jest umorzenie zobowiązania z tytułu wkładów
oszczędnościowych, lokaty, rachunku bieżącego lub kredytu refinansowego,
przepis art. 109 Pr.bank. ma zatem na względzie definitywne zakończenie
wymienionych w nim stosunków obligacyjnych w wyniku „uregulowania
zobowiązania” przez zawieszony bank.
W okresie zawieszenia Banku Spółdzielczego Bank ten mógł skutecznie
wykonać zobowiązania wynikające z umowy kredytu refinansowego. Jeżeli
roszczenie wierzyciela stało się już wymagalne, zawieszony Bank Spółdzielczy
miałby obowiązek wykonać własne zobowiązanie kredytowe wobec pozwanego
Banku. W przepisie art. 109 Pr.bank. nie przewidziano ograniczeń dotyczących
funduszy („aktywów banku” – art. 108 ust. 1 Pr.bank.), z których mogłaby nastąpić
zapłata należności w nim przewidzianych. Brak też ograniczeń co do tego, z czyjej
inicjatywy taka zapłata miałaby nastąpić. Jeżeli zatem weźmie się pod uwagę, że
potrącenie ustawowe (art. 498 k.c.) spełnia m.in. funkcję umorzenia zobowiązania,
to nie istnieją żadne prawne przeszkody ku temu, aby kredytodawca zawieszonego
banku mógł dokonać skutecznego potrącenia należności kredytowej z
wierzytelnością zawieszonego banku, wynikającą z umowy rachunku bankowego
(tzw. bieżącego – art. 725 k.c.). Prawna formuła „reguluje zobowiązanie” nie
ogranicza zatem możliwości przedstawienia do potrącenia m.in. wierzytelności
usprawiedliwionych umową kredytu refinansowego z wierzytelnością zawieszonego
banku, jeżeli w wyniku takiego potrącenia dochodzi do definitywnego umorzenia
wierzytelności objętych przepisem art. 109 pkt 1 Pr.bank., a oświadczenie o
potrąceniu złożyłby wierzyciel zawieszonego banku (art. 499 k.c.). Innymi słowy,
„regulacja zobowiązań” zawieszonego banku mogłaby odbywać się bezpośrednio –
w wyniku zapłaty dokonywanej przez bank – lub pośrednio, w związku z
wykonaniem uprawnienia do potrącenia przez wierzyciela takiego banku, jeżeli do
skompensowania przedstawione zostałyby kategorie wierzytelności określone w art.
109 pkt 1 Pr.bank.
Mimo więc odmiennej argumentacji prawnej w tym względzie, Sąd Apelacyjny
trafnie ostatecznie przyjął, że przepis art. 109 pkt 1 Pr.bank. nie wykluczał
możliwości skutecznego dokonania przez pozwany Bank potrącenia wierzytelności
kredytowej wynikającej z umowy kredytu refinansowego z wierzytelnością
zawieszonego banku z tytułu umowy rachunku bankowego. Omawiany przepis nie
stanowił więc normy szczególnej w rozumieniu przepisu art. 505 pkt 4 k.c.
W związku z tym nie istniały podstawy do wysuwania twierdzenia, że Sąd
drugiej instancji naruszył przepis art. 471 k.c., nie można bowiem postawić
pozwanemu Bankowi uzasadnionego zarzutu, iż nie wykonał lub nienależycie
wykonał obowiązki kontraktowe wynikające z umowy rachunku bankowego (art. 725
k.c.).
Za nietrafny należy także uznać zarzut, że Sąd drugiej instancji błędnie
zinterpretował przepis art. 109 Pr.bank. i przyjął, iż obejmował on także możliwość
„regulacji” odsetek od należności w nim wymienionych. Nie ma usprawiedliwionych
podstaw do kwestionowania wykładni przyjętej przez Sąd Apelacyjny, a w
szczególności nie wyklucza jej twierdzenie skarżącego, że przepis art. 109 Pr.bank.
powinien być wykładany w sposób restryktywny. Przepis ten, jak już wspomniano,
dopuszczał możliwość „regulowania” przez bank zawieszony tylko czterech
kategorii zobowiązań (należności) w nim wymienionych, w tym zobowiązania z
kredytu refinansowego. Chodzi tu o wskazanie postaci zobowiązań, które mogłyby
być skuteczne „regulowane” w okresie stanu zawieszenia. W omawianym przepisie
nie przesądzono jednak samych elementów struktury prawnej zobowiązań objętych
wspomnianym „regulowaniem”, zobowiązania przewidziane w art. 109 Pr.bank.
mają bowiem zawsze określoną strukturę prawną, obejmującą przede wszystkim
należność główną i odsetki zwykłe (tzw. kapitałowe). Celem analizowanego
przepisu było więc spowodowanie ograniczeń o charakterze przedmiotowym, a nie
ograniczeń natury strukturalnej, tj. dotyczących tylko należności głównych
powstających w ramach czterech wspomnianych kategorii zobowiązań. Oznacza to,
że niewłaściwa jest tylko literalna wykładnia przepisu art. 109 Pr.bank., w rezultacie
należało więc przyjąć, że przyznana zawieszonemu bankowi możliwość
„regulowania” m.in. zobowiązań wynikających z umowy kredytu refinansowego
obejmowała nie tylko kapitał tego kredytu (należność główną), ale także należne
kredytodawcy odsetki zwykłe do czasu takiej „regulacji”.
Z przedstawionych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 393-
12
k.p.c.).