Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 29 listopada 2001 r., V CKN 1537/00
Jeżeli w toku procesu powód dokona przelewu dochodzonej
wierzytelności na osobę trzecią, pozwany może – do czasu powzięcia
wiadomości o dokonanym przelewie – skutecznie zgłosić do potrącenia
wzajemną wierzytelność przysługującą mu wobec powoda.
Sędzia SN Antoni Górski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Tadeusza B. przeciwko T.S.P. „T.”,
spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w K. o zapłatę, po rozpoznaniu w Izbie
Cywilnej w dniu 29 listopada 2001 r. na rozprawie kasacji powoda od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Katowicach z dnia 11 kwietnia 2000 r.
oddalił kasację.
Uzasadnienie
Powód Tadeusz B. wystąpił w postępowaniu nakazowym o zasądzenie na
jego rzecz od pozwanej T.S. ,,T.”, spółki z o.o. kwoty 85 000 zł z odsetkami i
kosztami procesu. Sąd Rejonowy w Gliwicach nakazem zapłaty z dnia 7 września
1998 r. uwzględnił powództwo.
Po rozpoznaniu zarzutów pozwanej spółki Sąd Okręgowy w Katowicach uznał
za uzasadniony zarzut potrącenia wzajemnej wierzytelności pozwanej wobec
powoda z tytułu należności za sprzedany mu sprzęt telekomunikacyjny objęty bliżej
opisanymi fakturami na łączną kwotę 92 054, 89 zł. Wzajemna wierzytelność
pozwanej z tego tytułu przewyższa dochodzoną w niniejszej sprawie należność
powoda, dlatego Sąd Okręgowy wyrokiem z 8 września 1999 r. uchylił nakaz
zapłaty wydany przeciwko pozwanej przez Sąd Rejonowy w Gliwicach i powództwo
oddalił.
Z dokonanych przez ten Sąd ustaleń wynika, że w dniu 18 sierpnia 1998 r.
powód nabył dochodzoną w pozwie wierzytelność od kontrahenta pozwanej spółki –
firmy I.S.G. w W. W dacie tej cesji powód był już dłużnikiem pozwanej spółki z tytułu
nieopłaconej ceny dostarczonego mu sprzętu telekomunikacyjnego, wymienionego
w powołanych wyżej fakturach, w związku z czym zgłoszony przez pozwaną spółkę
zarzut potrącenia jest prawnie dopuszczalny i skuteczny. W szczególności nie
stanowi przeszkody do jego uwzględnienia fakt, że w trakcie trwania niniejszego
procesu powód zbył dochodzoną w nim wierzytelność na rzecz wspólników spółki
cywilnej ,,D.” w K. Stanisława L. i Stanisława R. Sąd powołał się w tej kwestii na art.
192 pkt 3 k.p.c., zgodnie z którym zbycie w toku sprawy rzeczy lub prawa, objętych
sporem, nie ma wpływu na dalszy bieg sprawy. Na tej podstawie Sąd uznał, że fakt
przeniesienia przez powoda na osobę trzecią dochodzonej pozwem wierzytelności
nie pozbawia pozwanego uprawnienia do zrealizowania przysługującego mu wobec
powoda zarzutu potrącenia.
Apelacja powoda kwestionująca to stanowisko została oddalona wyrokiem
Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 11 kwietnia 2000 r. Sąd ten przyznał rację
prawną Sądowi pierwszej instancji, podkreślając, że rozstrzygające znaczenie w tej
kwestii ma art. 192 pkt 3 k.p.c., który z chwilą doręczenia odpisu pozwu stabilizuje
proces w wymiarze podmiotowym i przedmiotowym, w związku z czym zbycie w
toku postępowania przez powoda rzeczy lub praw objętych sporem nie pozbawia
pozwanego prawa skorzystania z przedstawienia do potrącenia wzajemnej
wierzytelności przysługującej mu wobec powoda. Za możliwością skorzystania z
tego uprawnienia przemawiają też zdaniem Sądu Apelacyjnego względy słuszności,
nie sposób bowiem przyjąć, żeby w takiej sytuacji powód mógł z jednej strony w
dalszym ciągu dochodzić we własnym imieniu roszczenia objętego pozwem, a z
drugiej, aby w zakresie zarzutu potrącenia przysługującego pozwanemu, pozbawić
powoda statusu wierzyciela. Z tych względów Sąd Apelacyjny uznał potrącenie
dokonane przez pozwanego za prawnie skuteczne.
W kasacji powód zarzucił naruszenie art. 498 k.c. przez dopuszczenie do
potrącenia przez dłużnika wierzytelności wzajemnej z wierzytelnością powoda, w
sytuacji, w której wierzycielowi już nie przysługiwała dochodzona pozwem
wierzytelność. Na tej podstawie wniósł o zmianę orzeczeń Sądów obu instancji i
utrzymanie w mocy wydanego nakazu zapłaty, ewentualnie o ich uchylenie i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Jest bezsporne, że powód zbył objętą pozwem wierzytelność w dniu 1
października 1998 r., tymczasem pozwana przedstawiła wzajemną wierzytelność do
potrącenia w zarzutach przeciwko wydanemu przeciwko niej nakazowi zapłaty,
doręczonych powodowi w dniu 9 listopada 1998 r.. W tym stanie rzeczy
zasadniczym problemem w sprawie pozostaje rozstrzygnięcie, czy skuteczne jest
potrącenie wzajemnej wierzytelności, przysługującej pozwanemu wobec powoda w
sytuacji, gdy oświadczenie o potrąceniu złożone zostało po dokonanym przez
powoda przelewie jego wierzytelności na osobę trzecią, a więc gdy powód przestał
już być wierzycielem pozwanego. Sądy obu instancji udzieliły na to pytanie
odpowiedzi twierdzącej, odwołując się do treści art. 192 pkt 3 k.p.c., natomiast
skarżący uznał takie potrącenie za niedopuszczalne, gdyż powodowi nie
przysługiwała już wierzytelność, z którą pozwany mógłby potrącić swoją
wierzytelność wzajemną, zgodnie zaś z treścią art. 498 § 1 k.c. podstawą tzw. stanu
potrącalności jest sytuacja, w której obie strony są jednocześnie względem siebie
dłużnikami i wierzycielami. Brak tej jednoczesności wyklucza, zdaniem skarżącego,
dopuszczalność potrącenia.
Rozstrzygnięcie tego sporu prawnego nie jest możliwe bez odwołania się do
przepisów o przelewie wierzytelności, na podstawie których doszło do zbycia
wierzytelności powoda, a które zostały niesłusznie pominięte zarówno przez Sąd,
jak i przez skarżącego. Przepisy te statuują dwie podstawowe zasady chroniące
dłużnika wierzytelności objętej przelewem. Pierwsza z nich, przewidziana w art. 512
k.c., polega na ochronie dłużnika działającego w dobrej wierze. Zgodnie z tym
przepisem, do chwili zawiadomienia dłużnika przez zbywcę wierzytelności o
dokonanym przelewie, spełnienie świadczenia do rąk poprzedniego wierzyciela ma
skutek wobec nabywcy, chyba że w chwili spełnienia świadczenia dłużnik wiedział o
przelewie. Zasada ta ma odpowiednie zastosowanie także do innych czynności
dokonanych między dłużnikiem a poprzednim wierzycielem, do których należy
niewątpliwie zaliczyć potrącenie wierzytelności. Druga zasada ochrony dłużnika
polega na niepogarszaniu jego sytuacji prawnej na skutek dokonanego przelewu
wierzytelności. Statuuje ją art. 513 § 1 k.c., zgodnie z którym dłużnikowi przysługują
przeciwko nabywcy wszelkie zarzuty, które miał przeciwko zbywcy w chwili
powzięcia wiadomości o przelewie. Ochrona możliwości potrącenia idzie dalej;
stosownie do paragrafu drugiego tego przepisu, dłużnik może z przelanej
wierzytelności potrącić wierzytelność, która przysługuje mu względem zbywcy,
chociażby stała się wymagalna dopiero po otrzymaniu przez dłużnika
zawiadomienia o przelewie. Uprawnienie to nie wchodzi jednak w grę w sytuacji,
gdy wierzytelność przysługująca względem zbywcy stała się wymagalna później niż
wierzytelność będąca przedmiotem przelewu.
Z powyższego wynika, że – wbrew stanowisku zawartemu w zaskarżonym
orzeczeniu – o dopuszczalności skutecznego zgłoszenia zarzutu potrącenia
wierzytelności przez pozwanego w sytuacji dokonanego w trakcie postępowania
sądowego przelewu przez powoda dochodzonej wierzytelności, nie może mieć
rozstrzygającego znaczenia art. 192 pkt 3 k.p.c., lecz przepisy prawa materialnego
o przelewie, które pozwalają na sformułowanie tezy, że jeżeli w toku procesu powód
dokona przelewu swojej wierzytelności na osobę trzecią, pozwany może skutecznie
zgłosić do potrącenia wzajemną wierzytelność przysługującą mu względem powoda
do czasu powzięcia wiadomości o dokonanym przelewie. W tym więc zakresie
przepisy o przelewie ustanawiające ochronę dłużnika korygują wymóg
jednoczesności bycia dłużnikami i wierzycielami wzajemnymi, stanowiący w myśl
art. 498 k.c. podstawę dopuszczalności potrącenia. Jak się bowiem okazuje, w razie
dokonania przelewu wierzytelności dłużnikowi przysługuje skuteczne uprawnienie
przedstawienia wzajemnej wobec zbywcy wierzytelności do potrącenia aż do chwili
dowiedzenia się o tym przelewie. Skoro jest bezsporne, że pozwany w niniejszym
procesie złożył oświadczenie o potrąceniu wzajemnej wierzytelności przysługującej
mu względem powoda przed dotarciem do niego informacji o przelewie
dochodzonej przez powoda należności na osobę trzecią, to zarzut kasacji
naruszenia art. 498 k.c. jest nietrafny. Tym samym zaskarżony wyrok, mimo
błędnego uzasadnienia, jest trafny, w związku z czym kasacja podlega oddaleniu
(art. 393-12
in fine k.p.c.).