Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 12 grudnia 2001 r., III CZP 70/01
Sędzia SN Marek Sychowicz (przewodniczący)
Sędzia SN Iwona Koper (sprawozdawca)
Sędzia SN Tadeusz Żyznowski
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Skarbu Państwa Naczelnika Urzędu
Skarbowego K.Ś. przeciwko dłużnikom Jadwidze Z. i Stanisławowi Z. o wyjawienie
majątku, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 12
grudnia 2001 r., przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Iwony Kaszczyszyn,
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Krakowie
postanowieniem z dnia 13 września 2001 r.:
„Czy niedołączenie przez wierzyciela tytułu wykonawczego, o jakim mowa w
art. 914 § 2 k.p.c. stanowi brak formalny w rozumieniu art. 130 § 1 k.p.c.”?
podjął uchwałę:
Niedołączenie przez wierzyciela tytułu wykonawczego do wniosku o
wyjawienie majątku stanowi brak formalny w rozumieniu art. 130 § 1 k.p.c.
Uzasadnienie
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
powstało przy rozpoznawaniu przez Sąd Okręgowy zażalenia wnioskodawcy –
Skarbu Państwa, Naczelnika Urzędu Skarbowego K.Ś. – na zarządzenie
przewodniczącego w Sądzie Rejonowym dla Krakowa-Śródmieścia w Krakowie w
przedmiocie zwrotu wniosku o wyjawienie majątku dłużników, na skutek
nieusunięcia jego braków formalnych, polegających na niedołączeniu
administracyjnych tytułów wykonawczych, zaopatrzonych w sądowa klauzulę
wykonalności.
W uzasadnieniu Sąd Okręgowy wskazał dwa odmienne, możliwe do przyjęcia
poglądy co do wykładni art. 914 § 2 k.p.c. Według pierwszego, przepis ten
rozszerza listę wymogów formalnych wniosku, wobec czego dopuszczalne jest
zastosowanie art. 130 § 1 k.p.c. w celu uzupełnienia wniosku o tytuł wykonawczy; w
razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu wniosek podlega zwrotowi na
podstawie art. 130 § 2 k.p.c. Zgodnie z drugim, do którego Sąd się przychylił,
niedołączenie do wniosku o nakazanie dłużnikowi wyjawienia majątku tytułu
wykonawczego nie jest brakiem formalnym wniosku w rozumieniu art. 130 § 1 k.p.c.
w związku z art. 13 § 2 k.p.c., gdyż jako oddzielny dokument, tytuł ten występuje
poza wnioskiem i stanowić ma jego załącznik. Zasadniczym jednak argumentem
przeciwko stosowaniu w takiej sytuacji art. 130 k.p.c. jest w ocenie Sądu to, że
niedołączenie tytułu wykonawczego nie stoi na przeszkodzie nadaniu sprawie
biegu, chociaż ma istotne znaczenie dla jej merytorycznego rozstrzygnięcia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W judykaturze i piśmiennictwie panuje zgodność poglądów, że art. 130 k.p.c.
ma zastosowanie zarówno wówczas, gdy pismo procesowe nie odpowiada
warunkom formalnym przewidzianym dla pism procesowych w ogóle (art. 126
k.p.c.), jak też gdy nie odpowiada szczególnym warunkom formalnym
przewidzianym dla pism danego rodzaju. Przepis art. 130 k.p.c. – przez art. 13 § 2
k.p.c. – znajduje zastosowanie także w postępowaniu nieprocesowym,
zabezpieczającym i egzekucyjnym oraz postępowaniu o uznanie albo stwierdzenie
wykonalności zagranicznych orzeczeń (por. postanowienia Sądu Najwyższego z
dnia 5 listopada 1970 r., II CZ 136/70, nie publ., z dnia 6 czerwca 1977 r., II CZ
45/77, OSNCP 1978, nr 3, poz. 51, z dnia 10 marca 1980 r., IV CR 28/80, nie publ.,
z dnia 12 czerwca 1996 r., III CZP 61/96, OSNC 1996, nr 10, poz. 132 oraz uchwały
z dnia 7 grudnia 1993 r., III CZP 165/93, OSNCP 1994, nr 6, poz. 134 i z dnia 24
października 2001 r., III CZP 53/01, "Prawo Bankowe" 2002, nr 5, st. 16).
Podkreślenia wymaga przy tym, że zgodnie z funkcją załącznika do pisma
procesowego, stanowi on jego integralną część. Jeżeli zatem przepisy kodeksu
postępowania cywilnego wymagają załączenia do pisma procesowego dokumentu,
to nie można mówić o spełnieniu warunków formalnych jedynie w odniesieniu
do elementów składowych samego pisma, niezależnie od tego, czy dołączono
do niego wymagany dokument. W takiej sytuacji niespełnienie wymagania
załączenia do pisma procesowego dokumentu będzie decydować o tym, że pismo
to nie spełnia przewidzianych dla niego warunków formalnych.
W tym aspekcie, wynikające z art. 914 § 2 k.p.c. wymaganie dołączenia
do wniosku o wyjawienie majątku tytułu wykonawczego stanowi szczególny
warunek formalny tego wniosku, obok warunków formalnych przewidzianych
dla pism procesowych w ogóle. Przy dokonywaniu oceny jego charakteru prawnego
z punktu widzenia, przewidzianego w art. 130 k.p.c. reżimu skutków prawnych
niedochowania warunków formalnych pisma procesowego, trzeba mieć na
względzie, że wszelkie dokumenty, których złożenia wraz z pismem procesowym
wymagają przepisy postępowania cywilnego, mają ze swej istoty znaczenie
dowodowe i same w sobie nie stanowią merytorycznych przesłanek żądania.
Wymóg ich złożenia w przypadkach przewidzianych przepisami może mieć na celu
wykazanie zarówno okoliczności istotnych dla meritum sprawy, jak też kwestii
procesowych związanych z biegiem postępowania.
W doktrynie wskazuje się na zróżnicowanie dokumentów, których złożenia
żąda prawo procesowe według kryterium skutków procesowych, jakie powoduje
ich nieprzedstawienie. Wyróżnia się dokumenty mające charakter dowodu
wyłącznego, których nieprzedstawienie decyduje o niemożności uwzględnienia
żądania zgłoszonego przez stronę lub uczestnika postępowania i prowadzi do
oddalenia żądania. W związku z tym obowiązek złożenia tych dokumentów nie
może być egzekwowany w trybie art. 130 k.p.c. (np. przedkładane w postępowaniu
o zwolnieniu od kosztów sądowych oświadczenie o niemożności ich ponoszenia –
art. 113 § 1 k.p.c., dokumenty mające wykazać w postępowaniu klauzulowym
zajście zdarzenia warunkującego wykonanie tytułu egzekucyjnego – art. 786 § 1
k.p.c. albo przejście uprawnienia lub obowiązku na inną osobę – art. 788 § 1 k.p.c.,
bankowy tytułu egzekucyjny przedkładany w sprawie o nadanie mu klauzuli
wykonalności – zob. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 24 października 2001 r.,
III CZP 53/01, która jest następstwem przyjęcia, że skoro żaden przepis nie
przewiduje wymogu załączenia do takiego wniosku tytułu egzekucyjnego, to jego
niedołączenie nie stanowi braku formalnego wniosku, a może powodować jedynie
konsekwencje na płaszczyźnie dowodowej).
Wyróżnia się także dokumenty, których przedłożenie warunkuje
dopuszczalność rozpoznania sprawy przez dany sąd (np. art. 34 zdanie drugie, art.
46 § 1 i art. 1104 k.p.c.) i których brak skutkuje odpowiednią decyzją procesową w
zakresie właściwości miejscowej lub jurysdykcji krajowej sądu. Wymóg ich złożenia
ma charakter ciężaru dowodowego; możność udowodnienia danej okoliczności
innym dowodem niż określony dokument jest wyłączona i nie stanowi warunku
formalnego pozwu (odmiennie odnośnie do obowiązku przytoczenia w pozwie, w
razie potrzeby, okoliczności uzasadniających właściwość sądu, stosownie do art.
187 § 1 pkt 2 k.p.c.; por. orzeczenie Sadu Najwyższego z dnia 22 grudnia 1952 r.,
C 1648/51, OSN 1952, nr 3, poz. 85)
Wyróżnia się w końcu dokumenty, od złożenia których przy pozwie lub innym
piśmie procesowym zależy możliwość nadania sprawie dalszego biegu w ogóle
lub w określonym trybie (np. załączenie do pozwu pełnomocnictwa – art. 126 § 3
k.p.c.; por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 4 maja 1954 r., 2 CZ 93/54,
"Państwo i Prawo" 1954, nr 12, s. 855, załączenie do wniosku o wszczęcie
egzekucji tytułu wykonawczego – art. 797 zdanie drugie k.p.c.; por. powołane
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 czerwca 1996 r., III CZP 61/96,
załączenie do pozwu o zwolnienie zajętego przedmiotu od egzekucji postanowienia
administracyjnego organu egzekucyjnego odmawiającego żądaniu wyłączenia
przedmiotu spod egzekucji – art. 842 § 1 zdanie drugie k.p.c., dołączenie do
wniosku o uznanie orzeczenia sądu zagranicznego dokumentów w nim
wymienionych – art. 1147 § 2 k.p.c.; odmiennie w postanowieniu Sądu
Najwyższego z dnia 29 grudnia 1972 r., I CZ 150/72, OSPiKA 1975, nr 12, poz.
267).
W przypadkach należących do trzeciej z wymienionych grup załączenie
do pisma procesowego dokumentu stanowi warunek formalny tego pisma
w rozumieniu art. 130 k.p.c. i jeżeli przepisy kodeksu postępowania cywilnego nie
określają innego trybu jego uzupełnienia, w razie niezachowania tego warunku,
stosuje się tryb określony tym przepisem. W ujęciu art. 130 k.p.c. brakiem
formalnym jest taki brak pisma procesowego, który uniemożliwia nadanie
mu prawidłowego biegu, co nie oznacza jednak, że w razie gdy niezachowanie
określonego warunku formalnego pisma procesowego nie uniemożliwia nadanie
temu pismu prawidłowego biegu, to niezachowany warunek nie jest warunkiem
formalnym tego pisma.
Ocena prawna charakteru wymagania załączenia do wniosku o wyjawienie
majątku tytułu wykonawczego (a także innych dokumentów określonych w art. 914
§ 2 k.p.c.), przy zastosowaniu powyższych kryteriów, kwalifikuje go jako wymóg
formalny wniosku, którego niezachowanie uzasadnia stosowanie art. 130 k.p.c.
Za poglądem takim, jednolicie reprezentowanym w doktrynie, przemawiają
następujące argumenty.
Przedstawienie tytułu wykonawczego nie należy do merytorycznych
przesłanek uwzględnienia żądania wyjawienia majątku; stanowi ją, obok innych
wymienionych w art. 913 k.p.c., istnienie tytułu wykonawczego, który daje
wierzycielowi legitymację czynną w postępowaniu o wyjawienie majątku. Dokument
obejmujący tytuł wykonawczy jest natomiast wyłączną podstawą dla stwierdzenia
uprawnienie wierzyciela do bycia stroną konkretnego postępowania o wyjawienia
majątku. Poza tym, że uzasadnia on legitymację wierzyciela w tym postępowaniu,
uzasadnia także sam obowiązek wyjawienia majątku. Dołączenie do wniosku
o wyjawienie majątku tytułu wykonawczego warunkuje więc wszczęcie
postępowania w tym przedmiocie. Tym samym niezachowanie tego wymogu
wniosku udaremnia wszczęcie postępowania i wyłącza merytoryczne rozpoznanie
wniosku o wyjawienie majątku, podobnie jak w przypadku niedołączenia tytułu
wykonawczego do wniosku o wszczęcie egzekucji organ egzekucyjny nie może
podjąć żadnych czynności egzekucyjnych wobec dłużnika.
Obowiązek załączenia do wniosku tytułu wykonawczego ma charakter
bezwzględny. Przyjęcie, że jego niezałączenie nie stanowi braku formalnego
wniosku, uzasadniającego wezwanie do jego uzupełnienia pod rygorem zwrotu
wniosku, prowadziłoby do obejścia tego wymagania przez złożenie tytułu
wykonawczego dopiero w toku postępowania, co naruszałoby obligatoryjny
charakter unormowania zawartego w art. 914 § 2 k.p.c. Pozostawałoby to zarazem
w sprzeczności z intencją tego unormowania, wyrażającą się obowiązkiem
dołączenia określonego dokumentu już do wniosku, celem uniknięcia nadawania
biegu wnioskom nieudokumentowanym, w szczególności nie pozwalającym ustalić
uprawnień wnioskodawcy do wystąpienia z określonym żądaniem.
Alternatywę dla stosowania art. 130 § 1 k.p.c. w przypadku niezałączenia
tytułu wykonawczego do wniosku stanowić musiałoby nadanie biegu wnioskowi
i wyznaczenie posiedzenia w celu wysłuchania stron oraz wezwanie wierzyciela
o usunięcie tego braku w trybie art. 208 k.p.c., co mogłoby nastąpić w każdym
czasie aż do zakończenia postępowania. Jego nieusunięcie zgodnie z wezwaniem
musiałoby prowadzić do oddalenia wniosku. Powstawałaby wówczas wątpliwość
co do dopuszczalności ponownego wniosku, w szczególności, gdy w poprzednim
postępowaniu tytuł wykonawczy istniał, lecz z jakichś przyczyn nie został
przedstawiony. Wykładni art. 914 § 2 k.p.c. prowadzącej do takiego rozwiązania
sprzeciwia się jednakże zarówno cel przepisów o postępowaniu egzekucyjnym, jak i
względy ekonomii procesowej.
Powyższe rozważania prowadzą do konkluzji sformułowanej w uchwale
podjętej na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.