Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 15 lutego 2002 r., III CZP 86/01
Sędzia SN Marek Sychowicz (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster
Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Danuty G. i Krzysztofa G. przeciwko
Grupie Inwestycyjnej „H.” S.A. w G. o zapłatę i upoważnienie do wykonania
czynności na koszt dłużnika, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu
jawnym w dniu 15 lutego 2002 r., przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej
Iwony Kaszczyszyn zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny
w Gdańsku postanowieniem z dnia 25 października 2001 r.
„Czy dopuszczalne jest ze strony zamawiającego domaganie się
upoważnienia przez sąd do zastępczego usunięcia wad na koszt dłużnika (art. 480
k.c.) w sytuacji, gdy przyjmujący zamówienie (wykonawca) spełnił swoje
świadczenie wadliwie, a wezwany do usunięcia wad w trybie art. 637 k.c. – nie
usunął ich skutecznie?”
podjął uchwałę:
Jeżeli przyjmujący zamówienie nie usunął skutecznie wad dzieła w
wyznaczonym terminie (art. 637 § 1 k.c.), zamawiający nie może żądać
upoważnienia przez sąd do usunięcia wad na koszt przyjmującego
zamówienie (art. 480 § 1 k.c.).
Uzasadnienie
Przytoczone w sentencji zagadnienie prawne, przedstawione do
rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu, powstało na tle następującego stanu
faktycznego.
W domu mieszkalnym powodów, wybudowanym przez pozwaną spółkę,
wystąpiła wada, polegająca na braku odpowiedniego ciśnienia ciepłej wody,
spowodowanego zamontowaniem rur o niewłaściwej średnicy i nieprawidłowym
doborem kotła grzewczego. Pozwana dokonała wymiany kotła oraz częściowej
wymiany rur na zgodne z projektem, ale nie doprowadziło to do skutecznego
usunięcia wady. W tym stanie rzeczy powodowie, powołując się na art. 480 § 1 k.c.,
wystąpili m.in. z żądaniem upoważnienia ich przez sąd do wykonania naprawy na
koszt pozwanej.
Sąd Okręgowy oddalił powództwo w części obejmującej to żądanie i,
analizując uprawnienia zamawiającego dzieło określone w art. 637 i 638 w związku
z art. 560 § 1 i art. 561 § 2 i 3 k.c., uznał, że żaden przepis nie przewiduje, ażeby
zamawiający (kupujący, inwestor) miał uprawnienie do domagania się
upoważnienia przez sąd do wykonania czynności na koszt przyjmującego
zamówienie (sprzedawcy, wykonawcy). Zdaniem tego Sądu, art. 480 § 1 k.c.
dotyczy niewykonania zobowiązania i nie może być stosowany, gdy zobowiązanie
zostało wykonane, lecz nienależycie.
Rozpatrując apelację powodów, Sąd Apelacyjny powziął poważne wątpliwości
co do prawidłowości tego stanowiska. Wskazał, że problem relacji przepisów art.
479 i 480 k.c. do przepisów kodeksu cywilnego o rękojmi i gwarancji może być
ujmowany trojako. Po pierwsze, można zakładać – jak przyjął Sąd Okręgowy – że
postanowienia art. 479 i 480 k.c. z jednej strony, i postanowienia kodeksu cywilnego
o rękojmi i gwarancji z drugiej, dotyczą innego przedmiotu; pierwsze odnoszą się
tylko do przypadku, gdy zobowiązanie dłużnika w ogóle nie zostało wykonane
(dłużnik jest w zwłoce), natomiast gdy zobowiązanie zostało wykonane, wadliwie,
wchodzą w grę przepisy o rękojmi i gwarancji, bez możliwości stosowania art. 479 i
480 k.c. Po drugie, można przyjmować, że istnieje zbieg przepisów, z jednej strony
art. 479 i 480 k.c., z drugiej zaś przepisów kodeksu cywilnego o rękojmi i gwarancji,
gdyż dotyczą one tej samej materii, a mianowicie niewykonania zobowiązania.
Przepisy art. 479 i 480 mają charakter przepisów ogólnych, ponieważ dotyczą
wszelkich wypadków niewykonania zobowiązania, a przepisy o rękojmi i gwarancji,
jako dotyczące tylko jednego z wypadków niewykonania zobowiązania, są
przepisami szczególnymi i jako takie wyłączają zastosowanie przepisów art. 479 i
480 k.c. Po trzecie wreszcie, można prezentować pogląd, że pomiędzy art. 479 i
art. 480 k.c. a przepisami kodeksu cywilnego o rękojmi i gwarancji istnieje stosunek
wzajemnego uzupełniania się. Oznacza to, że uprawnienie zamawiającego dzieło
do zastępczego usunięcia wady nie istnieje obok właściwych uprawnień z tytułu
rękojmi, lecz jedynie w uzupełnieniu uprawnienia do żądania usunięcia wady, gdy
przyjmujący zamówienie nie usunie jej w wyznaczonym terminie. Zastępcze
usunięcie wady musi być zatem poprzedzone wykonaniem przez zamawiającego
uprawnienia do żądania usunięcia wady przez przyjmującego zamówienie i stanowi
ono swoistą sankcję niewykonania przez przyjmującego zamówienie jego
zobowiązania do usunięcia wady (art. 637 § 1 k.c.). (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przedstawiając Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne,
Sąd Apelacyjny uznał, że powstało ono na tle nienależytego wykonania umowy o
dzieło (art. 627 k.c.). Można mieć wątpliwości, czy stron nie łączyła umowa o roboty
budowlane (art. 647 k.c.), skoro jej przedmiotem było wybudowanie domu
mieszkalnego, wątpliwości te nie zostały jednak objęte zagadnieniem prawnym
przedstawionym przez Sąd Apelacyjny i uchylają się spod rozstrzygnięcia Sądu
Najwyższego. Należy jedynie zauważyć, że zagadnienie uprawnień z tytułu rękojmi
za wady przy umowie o roboty budowlane przedstawia się w zasadzie tak samo, jak
przy umowie o dzieło, zgodnie bowiem z art. 656 § 1 k.c. do rękojmi za wady
obiektu wykonanego na podstawie umowy o roboty budowlane stosuje się
odpowiednio przepisy o umowie o dzieło.
Kwestia prawnej dopuszczalności wykonania zastępczego, jako sposobu
usunięcia wady w ramach uprawnień z tytułu rękojmi, rozważana jest w literaturze
przede wszystkim na gruncie przepisów kodeksu cywilnego o rękojmi za wady
fizyczne przy umowie sprzedaży (art. 561 § 2). W kwestii tej, która co do umowy o
dzieło rozstrzygana jest analogicznie, nie ma zgodności poglądów.
Ze względu na treść rozstrzyganego zagadnienia prawnego rozważania
należy oprzeć na przepisach dotyczących umowy o dzieło. Przepisem
przewidującym uprawnienie zamawiającego do żądania od przyjmującego
zamówienie usunięcia wad dzieła jest art. 637 § 1 k.c., a sankcje nieusunięcia
(nieskutecznego usunięcia) wad w wyznaczonym terminie przewiduje art. 637 § 2
k.c.; sankcje te to odstąpienie od umowy przez zamawiającego, jeżeli wady są
istotne i żądanie obniżenia wynagrodzenia w odpowiednim stosunku, jeżeli wady są
nieistotne. Przepis ten nie przewiduje możliwości żądania przez zamawiającego
upoważnienia przez sąd do usunięcia wad na koszt przyjmującego zamówienie.
Możliwość taka nie wynika też z przepisów kodeksu cywilnego o rękojmi przy
sprzedaży (art. 556-576), które stosownie do art. 638 k.c. znajdują odpowiednie
zastosowanie do rękojmi przy umowie o dzieło. W razie nieusunięcia przez
przyjmującego zamówienie wad dzieła w wyznaczonym terminie, zamawiający
mógłby więc żądać upoważnienia przez sąd do usunięcia wad na koszt
przyjmującego zamówienie, jeżeli do tej sytuacji znajdowałby zastosowanie ogólny
przepis art. 480 § 1 k.c., dotyczący skutków niewykonania zobowiązań. Kwestia ta
stanowi istotę rozstrzyganego zagadnienia prawnego.
Wprowadzenie szczególnych przepisów regulujących odpowiedzialność
przyjmującego zamówienie za wady dzieła, chroniących interes zamawiającego
(art. 636-638 k.c.), jest wynikiem uwzględnienia charakteru ekonomicznej więzi
łączącej strony umowy o dzieło oraz respektowania interesów obu stron tej umowy.
Przepisy te, chroniąc interes zamawiającego, wyznaczają granicę tej ochrony; jest
nią interes przyjmującego zamówienie. Stosownie do art. 637 § 1 zdanie drugie k.c.,
przyjmujący zamówienie może odmówić naprawy, gdyby wymagała nadmiernych
kosztów. Artykuł 637 § 2 zdanie pierwsze k.c. ogranicza uprawnienie
zamawiającego do obniżenia wynagrodzenia „w odpowiednim stosunku”. Interes
przyjmującego zamówienie chroni też podział wad na istotne i nieistotne i związane
z tym podziałem zróżnicowanie uprawnień przysługujących zamawiającemu w razie
wad dzieła (art. 637 § 2 zdanie pierwsze k.c.). Jak podkreśla się w literaturze,
poddanie rękojmi za wady dzieła ogólnym przepisom o skutkach niewykonania
zobowiązań byłoby krzywdzące dla jednej ze stron stosunku opartego na
respektowaniu wzajemnych interesów, należy zatem uznać, że samodzielne
uregulowanie rękojmi za wady dzieła w zasadzie wyłącza stosowanie do tej
instytucji przepisów ogólnych o skutkach niewykonania zobowiązań (art. 471-486
k.c.).
Stosowanie do rękojmi za wady dzieła przepisów ogólnych o skutkach
niewykonania zobowiązań należałoby dopuścić jedynie wyjątkowo, gdy przepisy o
rękojmi okażą się niewystarczające dla ochrony interesu zamawiającego dzieło,
jaką zapewnia instytucja rękojmi, jednak pod warunkiem, że nie doprowadzi to do
naruszenia konstrukcji rękojmi ukształtowanej przez przepisy, które ją regulują i
odbędzie się bez naruszenia interesu przyjmującego zamówienie, chronionego tymi
przepisami. Dopuszczenie w tej sytuacji do zastosowania określonego przepisu
ogólnego o skutkach niewykonania zobowiązań możliwe byłoby tylko przy
zastosowaniu ścisłej jego wykładni.
Artykuł 480 § 1 k.c. dotyczy zwłoki dłużnika w wykonaniu zobowiązania,
niezależnie od tego, co jest jego źródłem (umowa, ustawa, orzeczenie sądu) i może
odnosić się do zobowiązania bezpośrednio wynikającego z ustawy (tak jak
zobowiązanie przyjmującego zamówienie do usunięcia w ramach rękojmi wady
dzieła – art. 637 § 1 k.c.), gdy stosunek zobowiązaniowy, na tle którego powstał
obowiązek określony w ustawie, jest stosunkiem umownym (np. wynikającym z
umowy o dzieło). Przepisy zawarte w dziale kodeksu cywilnego „Skutki
niewykonania zobowiązań”, w którym zamieszczony jest art. 480 § 1, rozróżniają
jednakże niewykonanie zobowiązania i nienależyte wykonanie zobowiązania (tak
expressis verbis art. 471, 473 § 1, art. 483 § 1, art. 484 § 1 i art. 485).
Uwzględniając wskazywane w literaturze uwarunkowania, które doprowadziły do
takiego rozwiązania legislacyjnego, przyjętego najpierw w kodeksie zobowiązań i
przejętego przez kodeks cywilny, nie można go ignorować. Niewątpliwie
przeczyłoby zasadom logiki i domniemaniu racjonalności ustawodawcy
utożsamienie niewykonania zobowiązania i nienależytego wykonania zobowiązania.
Jak ujmuje się w doktrynie, niewykonanie zobowiązania zachodzi wówczas, gdy w
zachowaniu się dłużnika nie występuje nic, co by odpowiadało spełnieniu
świadczenia, natomiast nienależyte wykonanie zobowiązania ma miejsce wówczas,
gdy zachowanie się dłużnika zmierzało do spełnienia świadczenia, a nawet dłużnik
według własnej oceny spełnił świadczenie, jednakże osiągnięty przez niego wynik
odbiega pod określonymi względami od tego, na czym miało polegać prawidłowo
spełnione świadczenie. Według art. 476 k.c., dłużnik dopuszcza się zwłoki, gdy nie
spełnia świadczenia w terminie, a jeżeli termin nie jest oznaczony, gdy nie spełnia
świadczenia niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela. Dopóki więc dłużnik
pozostaje w zwłoce, dopóty ma miejsce niewykonanie zobowiązania. Przepis art.
480 § 1 k.c., jak wszystkie inne przepisy, które określają skutki zwłoki dłużnika i
przewidują w razie pozostawania dłużnika w zwłoce określone uprawnienia
wierzyciela, dotyczy zatem niewykonania zobowiązania, a nie nienależytego
wykonania zobowiązania. Przyjmujący zamówienie, który w wykonaniu
zobowiązania usunięcia wad dzieła (art. 637 § 1 k.c.) przystąpił do naprawy, ale w
wyznaczonym terminie skutecznie wad nie usunął, nienależycie wykonał
zobowiązanie. Do przypadku tego art. 480 § 1 k.c. nie znajduje zatem
zastosowania, skoro przepis ten nie odnosi się do nienależytego wykonania
zobowiązania.
Jak powszechnie przyjmuje się na gruncie przepisów o rękojmi za wady
rzeczy sprzedanej, zawierają one zamknięty katalog uprawnień kupującego z tytułu
rękojmi. Zasada ta odnosi się odpowiednio do przepisów o rękojmi za wady dzieła.
Wykładnia art. 480 § 1 k.c. i art. 637 § 1 i 2 k.c., w wyniku której zamawiający
mógłby żądać upoważnienia przez sąd do usunięcia wad na koszt przyjmującego
zamówienie, prowadziłaby więc do poszerzenia katalogu uprawnień, jakie ustawa
przyznaje zamawiającemu z tytułu rękojmi za wady dzieła, przez jego uzupełnienie
o nowe uprawnienie, nie przewidziane ustawą. Należy zauważyć, że uprawnienie
zamawiającego do powierzenia poprawienia lub dalszego wykonania dzieła innej
osobie na koszt i niebezpieczeństwo przyjmującego zamówienie art. 636 § 1 k.c.
przewiduje dla sytuacji, gdy przyjmujący zamówienie wykonywa dzieło w sposób
wadliwy albo sprzeczny z umową. Jest to uprawnienie zamawiającego służące
temu samemu celowi, co uprawnienie do żądania upoważnienia przez sąd do
usunięcia wady na koszt przyjmującego zamówienie, a nawet korzystniejsze dla
zamawiającego, gdyż pozwalające na jego realizację bez potrzeby występowania
na drogę sądową. Takiego uprawnienia zamawiającego, gdy wykonane dzieło ma
wady, art. 637 k.c. nie przewiduje i z tego względu trudno byłoby przyjąć, że
zamawiającemu przysługuje uprawnienie do żądania upoważnienia przez sąd do
usunięcia wad na koszt przyjmującego zamówienie.
Wprawdzie wykonanie zastępcze, jako sposób usunięcia wady, nie mogłoby
dotyczyć dzieła, którego wykonanie zależy od osobistych przymiotów
przyjmującego zamówienie (art. 645 § 1 k.c.), to zgodzić się należy z
wypowiedziami zwolenników dopuszczenia możliwości wykonania zastępczego w
ramach uprawnień zamawiającego z tytułu rękojmi, według których w pewnych
wypadkach występowania wad i nieusunięcia ich przez przyjmującego zamówienie
w wyznaczonym terminie, odstąpienie od umowy albo obniżenie ceny nie są
rozwiązaniami gospodarczo uzasadnionymi i satysfakcjonującymi zamawiającego,
w jego interesie może bowiem leżeć utrzymanie w mocy umowy i dokonanie
naprawy wadliwego dzieła. Okoliczności te powinny być wzięte pod uwagę w
ramach wykładni obowiązujących przepisów. Pamiętając o gospodarczym celu
instytucji rękojmi za wady dzieła i o tym, że ma ona służyć zaspokojeniu
uzasadnionego interesu zamawiającego, nie można jednakże pomijać interesu
przyjmującego zamówienie i nie dostrzegać, że korzyści, jakie mógłby odnieść
zamawiający z przyznania mu uprawnienia do żądania upoważnienia przez sąd do
usunięcia wad na koszt przyjmującego zamówienie, w dużej mierze byłyby
iluzoryczne.
Jeżeli realizacja uprawnienia zamawiającego do upoważnienia przez sąd do
usunięcia wad na koszt przyjmującego zamówienie miałaby oznaczać każde
wykonanie zastępcze, bez względu na wysokość jego kosztów, to przyjmujący
zamówienie zostałby pozbawiony ochrony, którą zapewnia mu art. 637 § 1 zdanie
drugie k.c., przyznający mu prawo odmowy naprawy, gdyby wymagała nadmiernych
kosztów. Przyjęcie dopuszczalności takiego wykonania zastępczego byłoby więc
sprzeczne z ustawą. Wobec tego, że koszty wykonania zastępczego, do pokrycia
których zobowiązany byłby przyjmujący zamówienie, nie mogą być – bez względu
na ich rzeczywistą wysokość – „nadmiernymi kosztami”, to zamawiający może, bez
żądania upoważnienia przez sąd do usunięcia wad na koszt przyjmującego
zamówienie, wady te usunąć i żądać odpowiedniego obniżenia wynagrodzenia.
Obniżenie wynagrodzenia „w odpowiednim stosunku” (art. 637 § 2 zdanie pierwsze
k.c.) ze względu na wady dzieła, jeżeli wady te nie dadzą się usunąć, w zasadzie
oznacza bowiem obniżenie wynagrodzenia o koszt usunięcia wad, jeżeli nie jest on
nadmierny. Możliwość obniżenia wynagrodzenia należnego za wykonanie
wadliwego dzieła, aczkolwiek ograniczona do sytuacji, gdy wady nie są istotne, jest
dogodniejsza dla zamawiającego niż domaganie się na drodze sądowej
upoważnienia do usunięcia wad na koszt przyjmującego zamówienie; skorzystanie
z tej możliwości nieuchronnie łączy się z uciążliwością prowadzenia postępowania
sądowego i nie wyklucza mogącej nieraz wystąpić potrzeby wytoczenia przed
sądem kolejnej sprawy o zwrot poniesionych przez zamawiającego kosztów
usunięcia wad. Dopuszczenie upoważnienia zamawiającego przez sąd do
usunięcia wad dzieła na koszt przyjmującego zamówienie, jako uprawnienia
wynikającego z rękojmi, nie tylko podważałoby określoną przez przepisy o rękojmi
za wady dzieła relację między ochroną interesu zamawiającego a ochroną interesu
przyjmującego zamówienie, ale nie dostarczałoby także środka ochrony interesów
zamawiającego, z którego mógłby on skorzystać w każdej sytuacji wystąpienia wad
dzieła i nieusunięcia ich w wyznaczonym terminie przez przyjmującego zamówienie.
Skorzystanie z tego środka mogłoby praktycznie rzecz biorąc przynieść
zamawiającemu korzyść nie rekompensującą trudu jej uzyskania, w ostatecznym
rezultacie taką samą, jaką może on uzyskać, korzystając z przewidzianego w
przepisach o rękojmi uprawnienia do żądania obniżenia wynagrodzenia.
Należy zauważyć, że ograniczenie do uprawnień z tytułu rękojmi
przysługujących zamawiającemu, wymienionych w art. 637 k.c., jest wiążące dla
stron umowy o dzieło tylko wówczas, gdy nie postanowią inaczej (art. 558 § 1
zdanie pierwsze w związku z art. 638 k.c.). Nie ma przeszkód, żeby strony umówiły
się, że w razie wad dzieła zamawiający będzie uprawniony, nawet bez
upoważnienia sądu, do usunięcia wad na koszt przyjmującego zamówienie.
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy, na podstawie art. 390 k.p.c.,
rozstrzygnął przedstawione zagadnienie prawne, jak w uchwale.