Pełny tekst orzeczenia

Postanowienie z dnia 27 lutego 2002 r., III CKN 520/00
Uprawnienie do żądania zwrotu wywłaszczonej nieruchomości lub jej
części, przysługujące poprzedniemu właścicielowi lub jego spadkobiercy na
podstawie art. 136 ust. 3 ustawy z dnia 21 sierpnia 199 r. o gospodarce
nieruchomościami (jedn. tekst: Dz.U z 2000 r. Nr 46, poz. 543 ze zm.), nie może
być przeniesione na osobę trzecią w drodze czynności prawnej.
Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący)
Sędzia SN Henryk Pietrzkowski (sprawozdawca)
Sędzia SA Anna Owczarek
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Aleksandra P. i Tomasza P. o
sporządzenie czynności notarialnej, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej na rozprawie
w dniu 27 lutego 2002 r. kasacji wnioskodawców od postanowienia Sądu
Wojewódzkiego w Krakowie z dnia 26 czerwca 1998 r.
oddalił kasację.
Uzasadnienie
Notariusz Beata O. w Kancelarii Notarialnej w K. w dniu 8 kwietnia 1998 r.
odmówiła wnioskodawcom sporządzenia umowy darowizny, na podstawie której
Aleksander P. chciał darować Tomaszowi P., nabyte w drodze dziedziczenia,
uprawnienia o zwrot nieruchomości przejętej na rzecz Skarbu Państwa na
podstawie dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września
1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz.U. z 1945 r. Nr 3, poz. 13 ze zm. –
dalej „dekret PKWN”). Odmowę uzasadniła między innymi stwierdzeniem, że art.
216 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. Nr
46, poz. 543 ze zm. – dalej "u.g.n."), stanowiący podstawę roszczenia
cywilnoprawnego o zwrot nieruchomości przejętych lub nabytych na rzecz Skarbu
Państwa, nie wymienia nieruchomości przejętych na podstawie dekretu PKWN.
Aleksander P., jako następca prawny pod tytułem ogólnym właściciela przejętej
nieruchomości, wszedł nie tylko w ogół praw i obowiązków zmarłego, ale również
wstąpił w określoną sytuację prawną spadkodawcy, jaką jest możliwość żądania
zwrotu nieruchomości, jednak uprawnienie do żądania zwrotu nieruchomości może
być realizowane wyłącznie w drodze postępowania administracyjnego. Wobec tego,
że nie jest to roszczenie podlegające obrotowi cywilnoprawnemu, Aleksander P. nie
może tego uprawnienia przenieść pod szczególnym tytułem, jakim jest umowa
darowizny.
Złożone na powyższą odmowę dokonania czynności notarialnej zażalenie
wnioskodawców Sąd Okręgowy w Krakowie postanowieniem z dnia 26 czerwca
1998 r. oddalił. Nie odniósł się do argumentów przedstawionych w odmowie
notariusza, lecz stwierdził, że w wypadku wydania w postępowaniu
administracyjnym decyzji o zwrocie przejętej nieruchomości może dojść do
rozliczeń pomiędzy Aleksandrem P. a Skarbem Państwa. Okoliczność ta
uniemożliwia przeniesienie przez Aleksandra P. w drodze darowizny na rzecz
osoby trzeciej uprawnienia do żądania zwrotu przejętej nieruchomości. Sąd
Okręgowy, powołując się na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 18 kwietnia 1996 r.,
III CZP 29/96 (OSNC 1996, nr 7-8, poz. 102), uznał, że stwierdzone w niej
zastrzeżenia co do możliwości przeniesienia uprawnień do żądania zwrotu
wywłaszczonej nieruchomości na osobę trzecią w drodze przelewu są „na zasadzie
analogii” aktualne także w przypadku przenoszenia tych uprawnień w drodze
umowy darowizny.
W kasacji, która oparta została na podstawie naruszenia prawa materialnego
przez niewłaściwe zastosowanie art. 81 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. – Prawo o
notariacie (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 42, poz. 369) oraz art. 519 § 2 pkt 2 k.c.
przez jego zastosowanie w drodze analogii do stanu faktycznego rozpoznawanej
sprawy, wnioskodawcy wnosili o zmianę zaskarżonego postanowienia i nakazanie
notariuszowi sporządzenie wnioskowanego aktu notarialnego, ewentualnie o
uchylenie tego postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W rozpoznawanej sprawie istotne znaczenie ma unormowanie przyjęte w art.
216 u.g.n., który nie obejmuje swą dyspozycją zwrotu nieruchomości przejętych na
podstawie dekretu PKWN. Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 24 października
2001 r., SK 22/01 (OTK 2001, nr 7, poz. 216) orzekł, że przepis ten w zakresie,
w jakim wyklucza odpowiednie stosowanie przepisów rozdziału 6 działu III ustawy
do nieruchomości przejętych na rzecz Skarbu Państwa na podstawie art. 2 ust. 1
lit. e dekretu PKWN, jest zgodny z art. 32 i art. 64 ust. 2 w związku z art. 2
Konstytucji, co oznacza, że przepis ten nie narusza zasady równości, prawa do
ochrony własności, a w konsekwencji nie narusza zasad demokratycznego państwa
prawnego.
Wobec tego, że w świetle art. 216 u.g.n. Aleksandrowi P. nie przysługuje
uprawnienie do żądania zwrotu nieruchomości, to tym samym nie może takiego
uprawnienia przenieść na rzecz osoby trzeciej (wnioskodawcy Tomasza P.). Już
z tych względów kasacja, w której wnioskodawcy podjęli próbę wykazania
zasadności tezy przeciwnej, podlegała oddaleniu.
Rozpoznanie kasacji, pomimo że pozbawiona jest usprawiedliwionej
podstawy, stwarza sposobność do podjęcia rozważań i dokonania wykładni
przepisów ustawy o gospodarce nieruchomościami w celu udzielenia odpowiedzi na
pytanie, czy na gruncie przepisów ustawy o gospodarce nieruchomościami
uprawnienie żądania zwrotu wywłaszczonej nieruchomości może być przeniesione
w drodze czynności prawnej na rzecz osoby trzeciej.
Przed udzieleniem odpowiedzi należy prześledzić rozumowanie zastosowane
przez Sąd Najwyższy w uzasadnieniu powołanej uchwały z dnia 18 kwietnia 1996 r.
Uchwała ta, mimo że dotyczy przepisów ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o
gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (jedn. tekst: Dz.U. z 1991 r.
Nr 30, poz. 127 ze zm.), wyjaśnia charakter – aktualnego także na gruncie
przepisów ustawy o gospodarce nieruchomościami – stosunku prawnego, w jakim
pozostają poprzedni właściciel nieruchomości oraz Skarb Państwa (właściwa
jednostka samorządu terytorialnego) oraz wypływającego z tego stosunku
prawnego uprawnienia właściciela do żądania zwrotu nieruchomości. Sąd
Najwyższy, określając charakter tego uprawnienia, stwierdził, że nie jest ono
wierzytelnością w ścisłym tego słowa znaczeniu, nie jest uprawnieniem
jednostronnym, lecz prawem powiązanym ściśle z zobowiązaniem. Uprawniony do
żądania zwrotu występuje nie tylko w charakterze osoby, którą można traktować
jako wierzyciela, lecz również jako dłużnik Skarbu Państwa zobowiązany do
rozliczenia się z pobranego odszkodowania, w tym także do rozliczenia się z
otrzymanej nieruchomości zamiennej, jeżeli nadanie takiej nieruchomości miało
miejsce. W konkluzji tych rozważań, które Sąd Najwyższy w składzie
rozpoznającym niniejszą sprawę podziela, zawarte jest stwierdzenie, że właściwość
zobowiązania obu stron, zarówno postępowania wywłaszczeniowego, jak i
postępowania dotyczącego zwrotu nieruchomości wywłaszczonej, przesądza
o niedopuszczalności dokonania przelewu uprawnień przysługujących jednej stronie
bez zgody drugiej strony.
W tym miejscu podkreślić należy, że właściwość zobowiązania stron
postępowania wywłaszczeniowego oraz postępowania dotyczącego zwrotu
nieruchomości wywłaszczonej nie zmieniła się po wejściu w życie ustawy
o gospodarce nieruchomościami. W świetle przepisów rozdziału 6 działu III tej
ustawy (art. 136 ust. 3 i art. 140), zatytułowanego "Zwrot wywłaszczonych
nieruchomości”, charakter uprawnienia do żądania zwrotu wywłaszczonej
nieruchomości jest tożsamy z charakterem uprawnienia, przysługującego na
podstawie ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości. Zmienił
się jednak krąg podmiotów uprawnionych do żądania zwrotu wywłaszczonej
nieruchomości. O ile bowiem osobami uprawnionymi, na podstawie ustawy
o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości, byli „poprzedni właściciel
lub jego następca prawny” (art. 69 ust. 1), o tyle w ustawie o gospodarce
nieruchomościami krąg tych osób zwężony został do „poprzedniego właściciela lub
jego spadkobiercy”. Zmiana ta ma znaczenie dla oceny możliwości przenoszenia
omawianego uprawnienia na rzecz osoby trzeciej.
Za „następcę prawnego poprzedniego właściciela” należało – zgodnie
z ogólnymi regułami prawa cywilnego – uważać nie tylko osobę, która weszła
w prawa i obowiązki poprzednika w drodze tzw. sukcesji uniwersalnej, czyli pod
tytułem ogólnym (np. dziedziczenie), ale także osobę, która nabyła uprawnienie do
żądania zwrotu nieruchomości w drodze umowy. Oznacza to, że na gruncie
przepisów ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości
uprawnienie do zwrotu wywłaszczonej nieruchomości mogło być skutecznie
przeniesione na rzecz osoby trzeciej, tyle że – jak wywiedziono w uzasadnieniu
powołanej uchwały Sądu Najwyższego – za zgodą Skarbu Państwa (właściwej
jednostki samorządu terytorialnego).
Możliwości takiej nie dają przepisy ustawy o gospodarce nieruchomościami.
Skoro bowiem art. 136 ust. 3 tej ustawy, wśród osób uprawnionych do zwrotu
wywłaszczonej nieruchomości, nie wymienia „następcy prawnego poprzedniego
właściciela”, ograniczając krąg podmiotów uprawnionych do „poprzedniego
właściciela lub jego spadkobiercy”, to nie może budzić wątpliwości, że – wynikające
z art. 136 ust. 3 u.g.n. – uprawnienie do żądania zwrotu wywłaszczonej
nieruchomości lub jej części, nie może być przeniesione na osobę trzecią w drodze
czynności prawnej.
Z przytoczonych względów kasację należało oddalić (art. 39312
k.p.c.).