Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 22 marca 2002 r., I CKN 1137/99
W sprawie o wydanie właścicielowi rzeczy właściwe jest prawo wskazane
w art. 24 ustawy z dnia 12 listopada 1965 r. – Prawo prywatne
międzynarodowe (Dz.U. Nr 46, poz. 290 ze zm.).
Sędzia SN Marek Sychowicz (przewodniczący)
Sędzia SN Marian Kocon
Sędzia SN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa AKF Bank GmbH & Co z siedzibą w
W. (Niemcy) przeciwko Tadeuszowi K. o wydanie rzeczy, po rozpoznaniu w Izbie
Cywilnej w dniu 22 marca 2002 r. na rozprawie kasacji powoda od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Warszawie z dnia 22 grudnia 1998 r.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Warszawie do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Strona powodowa AKF Bank GmbH & Co z siedzibą w W. (Niemcy), wniosła o
nakazanie pozwanemu Tadeuszowi K. wydania czterech maszyn fotograficznych
produkcji japońskiej firmy Noritsu. W uzasadnieniu pozwu podała, że pozwany
zaciągnął u niej cztery kredyty na zakup czterech wskazanych maszyn
fotograficznych, a dla zabezpieczenia tych kredytów przeniósł na nią własność
zakupionych maszyn. Strona powodowa wypowiedziała mu udzielone kredyty
wobec ich niespłacania i zażądała wydania stanowiących jej własność maszyn.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację Banku od wyroku
Sądu Wojewódzkiego w Warszawie z dnia 21 kwietnia 1998 r., oddalającego
powództwo.
Sąd Apelacyjny, podzielając ustalenia i oceny Sądu Wojewódzkiego,
podkreślił, że spór ogniskuje się wokół tego, czy między stronami doszło do
zawarcia powoływanych przez Bank umów kredytowych, a jeśli tak, to czy
obejmowały one zastrzeżenia o przeniesieniu na Bank własności maszyn
wymienionych w pozwie. Dowód tych okoliczności, spoczywający na Banku, nie
powiódł się. Powoływane umowy kredytowe miały być zawarte przez wymianę
oświadczeń woli: wniosków kredytowych (ofert) – ze strony pozwanego,
i odpowiedzi na te wnioski (akceptacji ofert) – ze strony Banku. Zgodnie z art.
29 ustawy z dnia 12 listopada 1965 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr
46, poz. 290 ze zm.– dalej "p.p.m."), dla oceny, czy te oświadczenia doprowadziły
do nawiązania stosunków prawnych między stronami, właściwe było prawo polskie.
Wymieniony przepis przewiduje bowiem dla objętych nim zobowiązań z umów
właściwość prawa państwa, w którym umowa została zawarta. Stosownie zaś do
art. 70 § 2 k.c., za miejsce zawarcia umów, o które chodzi w sprawie, należy uznać
miejsce otrzymania przez pozwanego odpowiedzi na złożone przez niego wnioski
kredytowe, tj. Polskę. Zaakceptowany przez Bank wniosek, w którym pozwany
wystąpił o udzielenie podlegającego spłacie w ciągu czterech lat kredytu w
wysokości 80 000 marek niemieckich, nie mógł – według prawa polskiego –
doprowadzić do zawarcia ważnej umowy kredytowej, ponieważ nie spełnione
zostały wymagania ustawy z dnia 15 lutego 1989 r. – Prawo dewizowe (Dz.U. Nr 6,
poz. 33 ze zm.). Artykuł 9 pkt 4 tej ustawy wymagał indywidualnego zezwolenia
dewizowego, którego pozwany nie przedłożył, nie wiadomo zaś czy pozostałe
wnioski kredytowe pozwanego zostały przyjęte przez Bank. Nie można stwierdzić,
czy pisma Banku z dnia 18 września 1991 r. i z dnia 21 czerwca 1994 r. doszły do
pozwanego – jak tego wymaga art. 66 § 2 k.c. – w terminie wiązania jego ofert.
Wnioski o kredyt na zakup maszyn z terminem dostawy „luty 1991 r.” i „marzec
1991 r.” nie zostały wypełnione w części dotyczącej terminów i sposobu spłaty
kredytów, tj. istotnych elementów umowy kredytowej, w rezultacie czego nie czyniły
zadość wymaganiom oferty (art. 66 § 1 k.c.).
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, nie można przyjąć, że w okolicznościach sprawy
nie było potrzebne, stosownie do art. 69 k.c., dojście do pozwanego oświadczeń
Banku o przyjęciu wniosków kredytowych (ofert) pozwanego. Sprzeciwia się temu
treść wniosków kredytowych i ogólnych warunków kredytu inwestycyjnego Banku.
Zawierają one klauzule przewidujące składanie przez Bank oświadczeń na piśmie
pod rygorem nieważności. Powyższej oceny nie uchyla twierdzenie Banku, że
stosownie do jego warunków kredytowych, kwoty kredytu zostały wypłacone
oznaczonemu przez pozwanego podmiotowi (spółce N.Deutschland – sprzedawcy
maszyn), na wskazany przez pozwanego cel, i pozwany dopiero po tej wypłacie
otrzymał zamówione maszyny oraz rozpoczął spłacanie kredytów. Bank nie wykazał
bowiem okoliczności, na które się powołał. Według pozwanego, dokonywane przez
niego spłaty były konsekwencją kupna maszyn na raty od innego niż Bank podmiotu
(spółki N.Deutschland). To twierdzenie pozwanego ma oparcie w protokole z dnia 1
czerwca 1995 r., podpisanym przez spółkę N.Deutschland i pozwanego oraz fakcie
spłaty dwóch rat w dniu 20 czerwca 1991 r., tj. przed dniem 21 czerwca 1991 r. –
datą pisma Banku dotyczącego uwzględnienia wniosków kredytowych.
W skardze kasacyjnej Bank podniósł, że wyrok Sądu Apelacyjnego zapadł
z naruszeniem art. 29 p.p.m., art. 6, 66 i 70 § 2 k.c. oraz art. 3, 230, 232 i 233 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Pozew Banku dotyczył określonych rzeczy, znajdujących się w Polsce we
władaniu pozwanego, których wcześniejszym miejscem położenia były Niemcy.
Bank, powołując się na przysługujące mu do wskazanych rzeczy prawo własności,
nabyte od pozwanego w wyniku zawartej z nim umowy, domagał się nakazania
pozwanemu, aby wydał mu te rzeczy. Tak ujęta treść powództwa – wywodzenie
zgłoszonego żądania z prawa własności – nakazywała uznać sprawę wszczętą
przez Bank za sprawę majątkową o charakterze prawnorzeczowym.
W konsekwencji, w celu ustalenia prawa właściwego dla merytorycznej oceny tej
sprawy należało zastosować nie normy rozstrzygające kolizję ustaw w przedmiocie
stosunków zobowiązaniowych – do których należy norma wyrażona w art. 29 p.p.m.
– lecz normy rozstrzygające kolizję ustaw w przedmiocie praw rzeczowych, tj. praw
ujmowanych jako bezwzględne, mogące być realizowane bezpośrednio wobec
wszystkich osób.
Według art. 24 § 1 p.p.m., własność i inne prawa rzeczowe podlegają prawu
państwa, w którym znajduje się ich przedmiot. Wskazane w tym przepisie, za
pomocą łącznika miejsca położenia przedmiotu, prawo (tzw. statut rzeczowy)
rozstrzyga, ujmując rzecz ogólnie, o powstaniu, treści, zmianie, przeniesieniu i
wygaśnięciu prawa rzeczowego. Decyduje więc, m.in. o tym, w jaki sposób
dochodzi do przeniesienia własności: czy następuje ono w drodze odrębnej umowy,
tzw. umowy rzeczowej, czy też skutek w postaci przejścia własności związany jest
już z umową zobowiązującą do przeniesienia własności (np. sprzedażą, darowizną);
czy oprócz umowy, do przeniesienia własności potrzebne jest wydanie przedmiotu
nabywcy lub wpis do określonego rejestru, jeśli zaś przeniesienie własności
następuje w drodze umowy rzeczowej, jakie są – oprócz zdolności do czynności
prawnych (art. 9 p.p.m.) i formy (art. 12 p.p.m.) – przesłanki ważności tej umowy
(czy jest ona np. czynnością kauzalną), oraz jakie znaczenia dla przeniesienia
własności mają określone stany nie będące zdarzeniami (np. uprawnienie zbywcy
do rozporządzania). Innymi słowy, statut rzeczowy decyduje w szczególności
o przesłankach przeniesienia własności, samo jednak spełnienie określonej
przesłanki przeniesienia własności nie musi już podlegać ocenie według statutu
rzeczowego. Tak jest w szczególności w wypadku, gdy statut rzeczowy przewiduje,
że własność przechodzi na podstawie umowy zobowiązującej do przeniesienia
własności. To, czy została zawarta ważna umowa zobowiązująca do przeniesienia
własności, stanowi dla rozstrzygnięcia o tym, czy na podstawie tej umowy nastąpiło
nabycie własności, tzw. kwestię wstępną.
Co do spornego zagadnienia, czy dla kwestii tej prawo właściwe powinno być
ustalone na podstawie polskich norm kolizyjnych (art. 25 i nast. p.p.m.), tj.
obowiązujących w siedzibie sądu, czy też na podstawie obcych norm kolizyjnych
obowiązujących w państwie, którego prawo w danym wypadku stanowi statut
rzeczowy, należy opowiedzieć się za pierwszą ewentualnością. Nie ma w tym
wypadku podstaw do odstąpienia od powszechnie przyjmowanej zasady, że sądy
stosują normy kolizyjne obowiązujące w swych państwach (zob. np. uzasadnienie
uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 30 marca 1992 r.,
III CZP 17/92, OSNCP 1992, nr 11, poz. 186).
Artykuł 24 § 2 p.p.m. uściśla wyrażoną w art. 24 § 1 p.p.m. ogólną regułę
właściwości prawa państwa miejsca położenia przedmiotu praw rzeczowych przez
określenie chwili miarodajnej dla oceny niektórych skutków prawnych. Zgodnie
z art. 24 § 2 p.p.m., nabycie i utrata własności, jak również nabycie i utrata oraz
zmiana treści lub pierwszeństwa innych praw rzeczowych, podlegają prawu
państwa, w którym znajdował się przedmiot tych praw w chwili, gdy nastąpiło
zdarzenie pociągające za sobą wymienione skutki prawne. Z przepisu tego wynika,
jak wyjaśniono w literaturze przedmiotu oraz w uzasadnieniu powołanej uchwały
Sądu Najwyższego, że to, czy określony fakt (zespół faktów) pociągnął za sobą
nabycie lub utratę prawa rzeczowego, podlega ocenie według prawa państwa, w
którym przedmiot prawa rzeczowego znajdował się w chwili zaistnienia tego faktu
(zespołu faktów). Późniejsze przemieszczenie przedmiotu do innego państwa
i związana z tym zmiana statutu ogólnie właściwego dla stosunków
prawnorzeczowych dotyczących tego przedmiotu pozostają bez wpływu na nabycie
prawa rzeczowego lub jego utratę wskutek zdarzenia zaistniałego pod rządem
prawa państwa wcześniejszego położenia przedmiotu. Skutki te muszą być
respektowane przez prawo państw późniejszego położenia przedmiotu.
Uwzględniając art. 24 § 2 p.p.m. i okoliczności przytoczone na poparcie
żądania pozwu, trzeba więc było w pierwszej kolejności wyjaśnić, czy Bank nabył
od pozwanego własność maszyn w czasie, kiedy znajdowały się one w Niemczech,
to zaś zakładało przede wszystkim określenie wymagań stawianych przez prawo
niemieckie dla przeniesienia własności ruchomości. Według tego prawa, własność
ruchomości przenosi wydanie jej przez właściciela nabywcy, połączone ze zgodną
wolą stron dokonania przeniesienia własności (§ 929 zdanie pierwsze kodeksu
cywilnego niemieckiego z dnia 18 sierpnia 1896 r.). Wydanie nie jest jednak
konieczne, jeżeli nabywca jest już posiadaczem ruchomości (§ 929 zdanie drugie
k.c.niem.). Poza tym wydanie może być zastąpione przez przeniesienie posiadania
w sposób określany mianem constitutum possesorium (§ 930 k.c.niem. –
odpowiednik art. 349 k.c.) i przez przelew roszczenia wydobywczego (§ 931
k.c.niem). Zgodna wola stron przeniesienia własności ruchomości, czyli umowa
rzeczowa, została ukształtowana w prawie niemieckim jako czynność oderwana
(abstrakcyjna) w stosunku do zobowiązania, w wykonaniu którego przeniesienie
własności następuje. Następnie należało ustalić, czy w czasie, gdy maszyny, o
które toczy się spór, znajdowały się w Niemczech, doszło według prawa
niemieckiego do zawarcia między stronami umów rzeczowych przenoszących
własność tych maszyn z pozwanego na Bank w celu zabezpieczenia wierzytelności
o zwrot kredytu. Nieodzowne przy tym było stwierdzenie uprzedniego nabycia
własności maszyn przez pozwanego od spółki N.Detschland (nemo plus iuris...), jak
też ustalenie stosunku, o którym mowa w § 930 k.c.niem., zastępującego wydanie
maszyn Bankowi przez pozwanego. Jeżeliby w świetle prawa niemieckiego doszło
do nabycia własności maszyn przez Bank, nabycie to powinno być respektowane
przez prawo polskie. Uwzględniając prawo polskie jako ogólnie właściwy statut
maszyn znajdujących się w Polsce, należało jednak zbadać jeszcze, czy nie
zachodziły przewidziane w tym prawie przeszkody do uwzględnienia roszczenia
windykacyjnego Banku. Dla samej oceny istnienia tych przeszkód właściwe mogło
być już inne prawo, np. w odniesieniu do obligacyjnego uprawnienia do posiadania
cudzej rzeczy – statut zobowiązaniowy, tj. prawo wskazane przez normę
wynikającą z przepisów art. 25 i nast. p.p.m.
Gdyby się okazało, że w czasie znajdowania się maszyn w Niemczech nie
doszło według prawa niemieckiego do przeniesienia ich własności na Bank, to
wówczas otwierałaby się droga do zbadania, czy ich własność nie przeszła na Bank
według prawa polskiego w czasie ich znajdowania się w Polsce. W razie
pozytywnego wyniku tych badań, należałoby oczywiście także rozważyć, czy
pozwanemu nie przysługiwało skuteczne wobec Banku uprawnienie do posiadania
tych maszyn.
Z dotychczasowych uwag wynika, że Sąd Apelacyjny dopuścił się uchybienia,
uznając za miarodajny dla ustalenia prawa właściwego w sprawie nie art. 24 p.p.m.,
lecz jeden z przepisów dotyczących zobowiązań umownych, a mianowicie
wymieniony w skardze kasacyjnej art. 29 p.p.m. Wobec tego uchybienia,
bezprzedmiotowe było rozważanie pozostałych zarzutów skargi kasacyjnej.
Mając powyższe na względzie, orzeczono, jak w sentencji (art. 39313
§ 1
k.p.c.).