Pełny tekst orzeczenia

UCHWAŁA Z DNIA 28 MARCA 2002 R.
I KZP 6/2002
Za pokrzywdzonego w postępowaniu karnym o przestępstwo z art.
209 § 1 k.k. nie uważa się Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, wypłaca-
jącego świadczenia z funduszu alimentacyjnego na rzecz osoby, do któ-
rej alimentacji zobowiązany był oskarżony.
Przewodniczący: Prezes SN L. Paprzycki.
Sędziowie SN: H. Gradzik (sprawozdawca), J. Sobczak.
Zastępca Prokuratora Generalnego: R. Stefański.
Sąd Najwyższy w sprawie Dariusza O., po rozpoznaniu, przekaza-
nego na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Okręgowy w Koszalinie
postanowieniem z dnia 9 stycznia 2002 r., zagadnienia prawnego wyma-
gającego zasadniczej wykładni ustawy:
„1. Czy w postępowaniu karnym o czyn z art. 209 § 1 k.k. Zakładowi
Ubezpieczeń Społecznych, przysługują uprawnienia pokrzywdzonego?
w przypadku odpowiedzi twierdzącej;
2. Czy uprawnienie to wynika z regulacji art. 49 § 1 k.p.k.?”
u c h w a l i ł udzielić odpowiedzi jak wyżej.
U Z A S A D N I E N I E
Prokurator Rejonowy w K. oskarżył Dariusza O. o to, że od czerw-
ca 1997 r. do sierpnia 1998 r. oraz od lutego 1999 r. do czerwca 2001 r.,
2
uporczywie uchylał się od wykonywania ciążącego na nim obowiązku
łożenia na utrzymanie małoletnich synów Krystiana i Dominika, przez co
naraził ich na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życio-
wych, czym działał na szkodę tych osób oraz Zakładu Ubezpieczeń Spo-
łecznych Oddział w K., przy czym zarzuconego mu czynu dopuścił się w
warunkach powrotu do przestępstwa określonych w art. 64 § 1 k.k. - tj. o
popełnienie przestępstwa określonego w art. 209 § 1 k.k. w zw. z art. 64
§ 1 kk.
Sąd Rejonowy w K., wyrokiem z dnia 18 października 2001 r.,
uznał oskarżonego za winnego popełnienia zarzucanego mu czynu z tą
zmianą, iż z jego opisu wyeliminował stwierdzenie, że oskarżony działał
na szkodę Zakładu Ubezpieczeń Społecznych i kwalifikując czyn jako
występek z art. 209 § 1 k.k. w zw. z art. 64 § 1 skazał go na karę roku
i 4 miesięcy pozbawienia wolności. Na podstawie art. 69 § 1 i 2 oraz art.
70 § 1 k.k. zawiesił warunkowo wykonanie tej kary na 5 lat, a na podsta-
wie art. 72 § 1 pkt 3 i art. 72 § 2 k.k. zobowiązał oskarżonego do wyko-
nywania ciążącego na nim obowiązku łożenia na utrzymanie małoletnich
synów oraz do naprawienia szkody przez zapłatę na ich rzecz kwoty
1800 zł w terminie 6 miesięcy od uprawomocnienia się wyroku.
Prokurator zaskarżył ten wyrok w całości na niekorzyść oskarżone-
go. Zarzucił w apelacji „błąd w ustaleniach faktycznych przyjętych za
podstawę wyroku, mający wpływ na jego treść, a polegający na nie-
słusznym przyjęciu, iż administrowany przez ZUS Oddział w K. – Fun-
dusz Alimentacyjny nie jest podmiotem korzystającym z uprawnień po-
krzywdzonego, podczas gdy w rzeczywistości, jako uprawniony z tytułu
realizacji orzeczeń alimentacyjnych do wypłaty środków pieniężnych ze
Skarbu Państwa za podmiot pokrzywdzony winien być uznany”. Podno-
sząc ten zarzut, autor apelacji wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku
przez przyjęcie, iż ZUS, jako reprezentujący Skarb Państwa, jest pod-
3
miotem pokrzywdzonym w sprawie, a w konsekwencji o zobowiązanie
oskarżonego na podstawie art. 72 § 2 k.k. do naprawienia szkody przez
zapłatę na rzecz ZUS kwoty 14 595 zł w terminie roku od uprawo-
mocnienia się orzeczenia. W uzasadnieniu apelacji skarżący wyraził po-
gląd, że wypłata świadczeń z funduszu alimentacyjnego powoduje
uszczuplenie majątku Skarbu Państwa i z tego powodu ZUS, jako dys-
ponent funduszu, jest pokrzywdzonym w rozumieniu art. 49 § 1 k.p.k. w
postępowaniu karnym przeciwko osobie uchylającej się od obowiązku
alimentacyjnego.
W toku rozprawy apelacyjnej w dniu 9 stycznia 2002 r. Sąd Okrę-
gowy w K. uznał, że przy rozpoznaniu środka odwoławczego wyłoniło się
zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy, zawiera-
jące się w przytoczonym na wstępie pytaniu, które przekazał do roz-
strzygnięcia Sądowi Najwyższemu w trybie art. 441 § 1 k.p.k.
Sąd Najwyższy zważył co następuje.
Zasadność przekazania do rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego
w przytoczonym ujęciu budziła zastrzeżenia. Pytanie bowiem, czy
w postępowaniu karnym, dotyczącym przestępstwa określonego typu,
wskazana osoba prawna ma status pokrzywdzonego, samo w sobie nie
formułuje zagadnienia prawnego wymagającego zasadniczej wykładni
ustawy. Dla udzielenia odpowiedzi na to pytanie wystarczające jest po-
czynienie ustaleń, opartych na okolicznościach sprawy, co do tego czy
dobro prawne owej osoby zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożo-
ne przez przestępstwo (art. 49 § 1 k.p.k.), ewentualnie – czy osoba ta
jest zakładem ubezpieczeń, który pokrył szkodę wyrządzoną pokrzyw-
dzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia (art.
49 § 3 k.p.k.). Nieprzejrzysty jest również układ pytań sformułowanych
przez Sąd Okręgowy, sugerujący, że w pierwszej kolejności udzielona
zostanie odpowiedź rozstrzygająca pierwsze pytanie, a w wypadku gdy
4
będzie ona twierdząca, nastąpi odrębne wyjaśnienie, czy jej podstawą
jest przepis definiujący pokrzywdzonego jako stronę w procesie karnym.
Treść pytania, niespełniająca warunków przedstawienia zagadnienia
prawnego wymagającego zasadniczej wykładni ustawy, nie kwalifikowa-
łaby go do rozstrzygnięcia w trybie art. 441 § 1 k.p.k. Jednakże wywód
zawarty w uzasadnieniu postanowienia wskazuje, że niezależnie od te-
go, jak ujęto pytanie, intencją Sądu Okręgowego było uzyskanie odpo-
wiedzi co do następujących kwestii prawnych:
- czy wypłata świadczeń z funduszu alimentacyjnego za osobę, której
zarzucono popełnienie przestępstwa określonego w art. 209 § 1 k.k.,
narusza bezpośrednio dobro prawne Zakładu Ubezpieczeń Społecz-
nych jako dysponenta tego funduszu?
- czy zakładem ubezpieczeń, który zgodnie z art. 49 § 3 k.p.k. uważa
się za pokrzywdzonego, jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych w wy-
padku, gdy wypłaca świadczenia z funduszu alimentacyjnego za oso-
bę, której zarzucono popełnienie przestępstwa z art. 209 § 1 k.k.?
Takie rozumienie pytań prawnych, oparte na treści uzasadnienia
postanowienia Sądu Okręgowego, pozwala przyjąć, że zmierza ono do
dokonania wykładni przepisów art. 49 § 1 i 49 § 3 k.p.k. Jej rezultaty mia-
łyby znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, a to w związku z wysunię-
ciem w apelacji prokuratora zarzutu kwestionującego wyeliminowanie w
wyroku sądu pierwszej instancji ZUS-u z kręgu pokrzywdzonych, a w
konsekwencji także brak w tym wyroku zobowiązania oskarżonego do
naprawienia szkody wyrządzonej tej instytucji. Nie oznacza to jednak, że
każda z obu sformułowanych wyżej kwestii prawnych wymagała zasad-
niczej wykładni ustawy.
Nie zachodziła taka potrzeba w odniesieniu do pierwszej z nich,
dotyczącej materialnoprawnego pojęcia przedmiotu ochrony przestęp-
stwa, w szczególności uściślenia dobra prawnego chronionego normą
5
karną określoną w art. 209 § 1 k.k. Ta kwestia nie może uchodzić za
kontrowersyjną. W nauce prawa karnego przyjmuje się, że dobro prawne
zyskuje ochronę w określonym zakresie i w określonych warunkach po-
przez typizację przestępstwa. Opis zatem znamion ustawowych prze-
stępstwa wyznacza zasięg przedmiotu ochrony (K. Buchała: Prawo kar-
ne materialne, Warszawa 1980, s. 217). Znaczenie językowe ustawo-
wych znamion przestępstwa określonego w art. 209 § 1 k.k. nie pozo-
stawia wątpliwości co do tego, że w ramach ogólnego przedmiotu ochro-
ny, jakim jest rodzina i instytucja opieki, rodzajowym dobrem chronionym
tym przepisem są materialne podstawy egzystencji osób dla sprawcy
najbliższych oraz tych, których uprawnienia alimentacyjne zabezpieczo-
ne są orzeczeniem sądowym lub ustawą (A. Zoll [red.] Kodeks karny.
Część szczególna. Komentarz, t. 2, Kraków 1999, s. 623). Z narusze-
niem albo zagrożeniem tak oznaczonego przedmiotu ochrony wiąże się
identyfikacja osób pokrzywdzonych tym typem przestępstwa. Są to oso-
by narażone na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życio-
wych na skutek uporczywego uchylania się przez osobę zobowiązaną od
obowiązku alimentacyjnego. Jest zatem oczywiste, że norma prawno-
karna w art. 209 § 1 k.k. nie chroni dobra prawnego ZUS-u, jako instytu-
cji państwowej powołanej do zabezpieczenia warunków egzystencji,
miedzy innymi osób nie otrzymujących przyznanych im alimentów, a
dysponującej dla realizacji tego celu funduszem alimentacyjnym. Wyklu-
czone jest więc przyznanie ZUS-owi, w postępowaniu karnym przeciwko
osobie oskarżonej z art. 209 § 1 k.k., praw pokrzywdzonego na podsta-
wie art. 49 § 1 k.p.k. Powyższy wniosek pozostaje w zgodzie z poglą-
dem wyrażonym przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 15 września
1999 r., I KZP 26/99: „Krąg pokrzywdzonych w rozumieniu art. 49 § 1
k.p.k. ograniczony jest zespołem znamion czynu będącego przedmiotem
6
postępowania oraz czynów współukaranych” (OSNKW 1999, z.11-12,
poz. 69).
Zagadnieniem prawnym wymagającym zasadniczej wykładni usta-
wy jest natomiast druga kwestia, dotycząca tego, czy na podstawie art.
49 § 3 k.p.k. należy uważać ZUS za pokrzywdzonego. Rozważyć zatem
trzeba, czy ZUS jako dysponent funduszu alimentacyjnego, wypłacający
świadczenia osobie pokrzywdzonej przestępstwem z art. 209 § 1 k.k.,
spełnia kryteria podmiotu, o którym mowa w art. 49 § 3 k.p.k., tj. czy jest
zakładem ubezpieczeń, który pokrywa szkodę wyrządzoną tym prze-
stępstwem.
W kwestii tej wypowiedział się już Sąd Najwyższy w sprawie
o przestępstwo z art. 209 § 1 k.k., rozpoznawanej w postępowaniu kasa-
cyjnym, odnosząc się do zarzutu rażącej obrazy art. 387 § 2 k.p.k. Zda-
niem strony skarżącej miało do niej dojść przez wydanie wyroku skazu-
jącego bez przeprowadzenia postępowania dowodowego, z pominięciem
zgody ZUS-u jako pokrzywdzonego, na taki tryb procedowania w sytua-
cji, gdy osobie uprawnionej do alimentacji wypłacono świadczenia z fun-
duszu alimentacyjnego. Zarzut został odrzucony przy rozstrzyganiu ka-
sacji, przy czym Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że w postępowaniu kar-
nym przeciwko oskarżonemu o popełnienie przestępstwa określonego w
art. 209 § 1 k.k. ZUS, jako podmiot wypłacający uprawnionemu świad-
czenia z funduszu alimentacyjnego, nie jest „zakładem ubezpieczeń”,
który na podstawie art. 49 § 3 k.p.k., uważa się za pokrzywdzonego (wy-
rok z dnia 30 sierpnia 2000 r., V KKN 259/2000, OSNKW 2000, z. 9-10,
poz. 83).
Rozstrzygając tą samą kwestię, jako zagadnienie prawne przed-
stawione w trybie art. 441 §1 k.p.k. i w innej sytuacji procesowej, Sąd
Najwyższy odwołuje się w całości do argumentacji i wniosków zawartych
we wskazanym orzeczeniu.
7
Istotnie, art. 49 § 3 k.p.k. wprowadza odstępstwo od zasady, wyra-
żonej w § 1 tego przepisu, że z uprawnień pokrzywdzonego korzysta wy-
łącznie osoba, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub
zagrożone przez przestępstwo. Przyznaje uprawnienia pokrzywdzonego
także zakładowi ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę wyrzą-
dzoną pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej
pokrycia. Użyte w art. 49 § 3 k.p.k. sformułowanie, odwołujące się do
zobowiązania do pokrycia szkody ciążącego na zakładzie ubezpieczeń,
wskazuje, że jego podstawą jest stosunek cywilnoprawny oparty na
umowie ubezpieczenia (art. 805 § 1 k.c.), zawartej przed popełnieniem
czynu karalnego. Zakładem ubezpieczeń, będącym stroną umowy
ubezpieczenia, jest podmiot działający na podstawie przepisów ustawy z
dnia 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej (tekst jedn. Dz. U.
z 1996 r. Nr 11, poz. 62 ze zm.). Taką właśnie interpretację treści art. 49
§ 3 k.p.k. (do 1 września 1998 r. – odpowiednio art. 41 § 2 d.k.p.k. w
brzmieniu ustalonym przez ustawę z dnia 29 czerwca 1995 r. – Dz. U.
Nr 89, poz. 443) przyjmuje się powszechnie w piśmiennictwie (Z. Go-
styński [red.] KPK. Komentarz, Warszawa 1998, t. I, s. 279-280, J. Gra-
jewski, L. Paprzycki – KPK z komentarzem, Sopot 2000, s. 99, T. Grze-
gorczyk - KPK. Komentarz, Kraków 1998, s.157, P. Hofmański [red.]
KPK. Komentarz, Warszawa, 1999 r., t. I, s. 261-263, R. A. Stefański
– Zakład ubezpieczeń a proces karny – Prok. i Pr. 1996, nr 11, s. 55-
56).
W odróżnieniu od zakładów ubezpieczeniowych, działających w
oparciu o przepisy powołanej wyżej ustawy, ZUS nie może wywodzić
swojej legitymacji procesowej do występowania w procesie z uprawnie-
niami pokrzywdzonego, z przepisu art. 49 § 3 k.p.k. już choćby z tego
powodu, że nie łączy go z pokrzywdzonym stosunek cywilnoprawny
oparty na umowie ubezpieczenia. Miejsce ZUS w systemie prawnym jest
8
zasadniczo odmienne, niż zakładów ubezpieczeń funkcjonujących w sfe-
rze cywilnoprawnej. Jako dysponent funduszu alimentacyjnego, ZUS
wypełnia ważną powinność konstytucyjną państwa w zakresie zabezpie-
czenia społecznego. Należy przypomnieć, że Konstytucja z 1952 r., w
okresie obowiązywania której uchwalono ustawę z dnia 18 lipca 1974 r.
o funduszu alimentacyjnym (tekst jedn. Dz. U. z 1991 r., Nr 45, poz. 200
ze zm.) deklarowała w art. 79 ust. 3, że państwo zapewnia realizację
praw i obowiązków alimentacyjnych (tekst jedn. Dz. U. z 1976 r., Nr 7,
poz. 36 ze zm.). W Konstytucji RP z 1997 r. obowiązki państwa w tej
dziedzinie ujęte zostały w szerszej formule w art. 71, stanowiącej, że
państwo w swej polityce społecznej i gospodarczej uwzględnia dobro ro-
dziny, a rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej i społecz-
nej, zwłaszcza wielodzietne i niepełne, mają prawo do szczególnej po-
mocy ze strony władz publicznych (Dz. U. Nr 78, poz. 483).
Stosownie do przytoczonych norm konstytucyjnych, przepisy usta-
wy o funduszu alimentacyjnym stanowią, że jego celem jest wypłacanie
świadczeń pieniężnych dla dzieci i innych osób w wypadku niemożności
uzyskiwania przez nich świadczeń alimentacyjnych (art. 1). Świadczenia
przysługują osobie zamieszkałej w Polsce, dla której alimenty zostały
ustalone orzeczeniem sądowym, jeżeli ich egzekucja okazała się bez-
skuteczna całkowicie lub częściowo (art. 4 ust. 1). Wypłacanie świad-
czeń na rzecz osoby uprawnionej następuje niezależnie od tego, czy
osoba zobowiązana uporczywie uchyla się od tego obowiązku, dopusz-
czając się czynu karalnego określonego w art. 209 § 1 k.k., czy też nie
wykonuje obowiązku alimentacyjnego z innych przyczyn. Decydująca dla
przyznania świadczeń jest sama bezskuteczność egzekucji alimentów.
Fundusz alimentacyjny stanowi w budżecie jedną z pozycji wydatków
państwa. Jest funduszem celowym, a środki finansowe zasilające go są
preliminowane na każdy kolejny rok.
9
Z innej nadto przyczyny nie można utożsamić ZUS-u z zakładem
ubezpieczeń, uważanym za pokrzywdzonego w rozumieniu art. 49 § 3
k.p.k. Wypłacanie świadczeń z funduszu alimentacyjnego nie zmierza
bowiem do pokrycia szkód poniesionych przez osobę uprawnioną na
skutek uporczywego uchylania się od alimentów przez zobowiązanego.
W myśl art. 7 ust. 1 i 2 ustawy o funduszu alimentacyjnym, świadczenia
przyznaje się poczynając od miesiąca, w którym osoba uprawniona zło-
żyła wniosek za pośrednictwem organu prowadzącego egzekucję. Po-
wstała wcześniej szkoda nie narasta od miesiąca, w którym ZUS przy-
stąpił do wypłaty świadczeń za zobowiązanego, ale także nie w ten spo-
sób jest rekompensowana.
Finansowanie funduszu alimentacyjnego z budżetu państwa nie
oznacza, że osoba zobowiązana do alimentacji, za którą ZUS wypłaca
świadczenia, nie jest zobowiązana do zwrotu wydatkowanych kwot. Z
chwilą wypłaty środków z funduszu alimentacyjnego, obok dotychczaso-
wego stosunku cywilnoprawnego, łączącego wierzyciela i dłużnika po-
wstają dwa nowe stosunki prawne. W pierwszym z nich ZUS, jako gwa-
rant wypłaty świadczeń, realizuje na rzecz wierzyciela jego uprawnienie
do alimentacji. W drugim – ZUS ściąga wypłacone przez siebie świad-
czenia od dłużnika za pośrednictwem organu egzekucyjnego (por. M.
Andrzejewski: Fundusz alimentacyjny - Komentarz, Lublin 1995, s. 23).
Egzekucja zwrotna tych świadczeń trwa aż do pełnego pokrycia należ-
ności funduszu, a ściągnięte kwoty są do niego włączane (art. 3,13 i 14
ustawy o funduszu alimentacyjnym). W ustawie zastrzega się, że w
okresie wypłaty świadczeń wniosek osoby uprawnionej o zawieszenie
lub umorzenie postępowania egzekucyjnego wymaga zgody ZUS, a nad-
to, że osoba przeciwko której prowadzona jest egzekucja alimentów na
rzecz osoby pobierającej świadczenia z funduszu alimentacyjnego, nie
może żądać: 1) uchylenia lub ograniczenia obowiązku alimentacyjnego
10
za okres poprzedzający zgłoszenie żądania, ani 2) zwolnienia od egze-
kucji, powołując się na zapłacenie alimentów do rąk osoby uprawnionej,
jeżeli naruszałoby to interesy ZUS (art. 15 tej ustawy).
Z powyższych uregulowań wynika, że ustawa o funduszu alimenta-
cyjnym zapewnia wypłacanie świadczeń na rzecz osób uprawnionych w
razie bezskuteczności egzekucji alimentów, ale równocześnie nakazuje
windykację tych świadczeń od osób zobowiązanych i zabezpiecza praw-
ne warunki jej efektywności. Wypłata świadczeń z funduszu alimentacyj-
nego rodzi zarazem po stronie organu egzekucyjnego obowiązek ich
ściągnięcia od osoby zobowiązanej. Okoliczność, że przeciwko osobie
zobowiązanej do łożenia alimentów toczy się postępowanie karne o
przestępstwo z art. 209 § 1 k.k. nie ma żadnego znaczenia dla egze-
kwowania na rzecz ZUS wypłaconych kwot. Następuje ono zawsze poza
procesem karnym, w trybie przewidzianym w ustawie o funduszu alimen-
tacyjnym.
W innej, z tego punku widzenia, sytuacji pozostaje zakład ubezpie-
czeń, o którym mowa w art. 49 § 3 k.p.k., pokrywający szkodę wyrzą-
dzoną pokrzywdzonemu przez przestępstwo. Jeśli bowiem zakład ubez-
pieczeń rekompensuje szkodę wyrządzoną przestępstwem, to dopiero
rozstrzygnięcie w postępowaniu karnym daje mu podstawę do odzyska-
nia od sprawcy kwot należnych pokrzywdzonemu. Przyznanie zatem
uprawnień pokrzywdzonego w procesie karnym umożliwia temu zakła-
dowi ubezpieczeń realizację jego praw.
Reasumując powyższe rozważania należy stwierdzić, że za po-
krzywdzonego w postępowaniu karnym o przestępstwo z art. 209 § 1
k.k. nie uważa się Zakładu Ubezpieczeń Społecznych wypłacającego
świadczenia z funduszu alimentacyjnego na rzecz osoby, do której ali-
mentacji zobowiązany był oskarżony.