Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 27 czerwca 2002 r., IV CKN 1166/00
Przepis art. 411 pkt 1 k.c. ma zastosowanie także wówczas, gdy z
żądaniem zwrotu nienależnego świadczenia występuje osoba, która wiedziała
o braku własnego zobowiązania wobec egzekwującego wierzyciela i nie
podjęła żadnych przewidzianych prawem czynności, zmierzających do
ograniczenia lub uniemożliwienia kontynuowania egzekucji.
Sędzia SN Marek Sychowicz (przewodniczący)
Sędzia SN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
Sędzia SN Iwona Koper
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Przedsiębiorstwa Robót
Instalacyjnych Przemysłu Chemicznego „I.” w likwidacji w W. przeciwko Henrykowi
D. o zapłatę, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 27 czerwca 2002 r. na
rozprawie kasacji powoda od wyroku Sądu Okręgowego we Włocławku z dnia 8
lipca 1999 r.
oddalił kasację i zasądził od powoda na rzecz pozwanego kwotę 500 zł
tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powód – Przedsiębiorstwo Robót Instalacyjnych Przemysłu Chemicznego „I.”
(w likwidacji) w W. dochodziło od pozwanego Henryka D. kwoty 8 187,60 zł z
odsetkami. Sąd Rejonowy zasądził od pozwanego kwotę 6 468,20 zł i oddalił
powództwo w pozostałym zakresie, z tym że zasądzoną kwotę rozłożył na sześć
miesięcznych rat płatnych od marca 1999 r. Sąd ustalił, że pozwany był
pracownikiem powodowego Przedsiębiorstwa, zatrudnionym na stanowisku
zastępcy dyrektora. W dniu 12 grudnia 1995 r. pozwany Henryk D. złożył wniosek o
wszczęcie egzekucji przeciwko powodowemu Przedsiębiorstwu na podstawie
wyroku Sądu Wojewódzkiego w Toruniu zaopatrzonego w rygor natychmiastowej
wykonalności. W wyroku tym zasądzono od powodowego Przedsiębiorstwa na
rzecz pozwanego kwotę 12 612,60 zł, obejmującą należności pracownicze za
okresy wyszczególnione w pozwie. W dniu 4 kwietnia 1996 r. pozwany otrzymał z
Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych kwotę 6468,20 zł. W dniu
19 maja 1997 r. komornik wypłacił pozwanemu (byłemu pracownikowi powodowego
Przedsiębiorstwa) kwotę 20 009,20 zł. Sąd Rejonowy ustalił, że pozwany –
przyjmując całą kwotę od komornika – stał się wzbogacony kosztem powoda i na
podstawie przepisów art. 405 i 409 w związku z art. 410 § 1 i § 2 k.c. oraz art. 411
pkt 7 k.c. zasądził od pozwanego kwotę 6468,20 zł.
Uwzględniając apelację pozwanego, Sąd Okręgowy zmienił zaskarżony wyrok
Sądu Rejonowego i oddalił powództwo powodowego Przedsiębiorstwa. (...)
W ocenie Sądu Okręgowego, roszczenie powoda znajdowało usprawiedliwienie w
treści art. 411 pkt 1 k.c. Po wypłaceniu pozwanemu świadczenia z Funduszu
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, ani powód, ani pozwany nie
zawiadomili komornika o tym fakcie. Tymczasem powód powinien był dopełnić
wykonania czynności prawnych i faktycznych, zmierzających do prawidłowego
zaspokojenia wierzytelności pozwanego (byłego pracownika). Wyegzekwowanie
przez komornika od powoda całej należności, przy braku sprzeciwu ze strony
powoda, w pełni uzasadnia zastosowanie art. 411 pkt 1 k.c.
W kasacji powodowego Przedsiębiorstwa podniesiono zarzut naruszenia art.
411 pkt 1 k.c. przez błędną jego wykładnię i niewłaściwe zastosowanie. Skarżący
domagał się zmiany zaskarżonego wyroku i oddalenia apelacji pozwanego,
ewentualnie – uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi drugiej instancji.
Sąd Najwyższy, zważył co następuje:
W rozpoznawanej sprawie podstawowe znaczenie ma rozstrzygnięcie, czy w
ustalonym stanie faktycznym istnieją wystarczające podstawy do zastosowania art.
411 pkt 1 k.c. Obie strony postępowania starały się przedstawić argumentację
prawną prowadzącą do odmiennych wniosków. Zdaniem skarżącego, nie
zaktualizowały się przesłanki przewidziane w omawianym przepisie. Stało się tak
dlatego, ponieważ spełniającym świadczenie (po raz drugi, po otrzymaniu przez
pozwanego świadczenia z Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych)
nie był powód, ale komornik. Wyegzekwowane świadczenie nie zostało zatem
spełnione dobrowolnie przez powoda.
W art. 411 pkt 1 k.c. wyłączona została możliwość skutecznego żądania
zwrotu spełnionego świadczenia, jeżeli nie zachodzą sytuacje przewidziane w
końcowej części tego przepisu. Świadczenie ma wówczas charakter definitywny,
mimo pojawienia się stanu nienależnego świadczenia (art. 410 § 2 k.c.). Najogólniej
biorąc, wyłączenie roszczenia kondykcyjnego następuje wówczas, gdy spełnione
zostają następujące przesłanki: nieistnienie zobowiązania między świadczącym i
przyjmującym świadczenie, spełnienie świadczenia oraz świadomość po stronie
świadczącego braku obowiązku świadczenia.
W rozpatrywanej sprawie pojawiły się wszystkie przesłanki uzasadniające
zastosowanie art. 411 pkt 1 in principio k.c. W wyniku wypłaty pozwanemu z
Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych doszło do wygaśnięcia
zobowiązania powodowego Przedsiębiorstwa wobec byłego pracownika. Następnie
komornik wyegzekwował od tego Przedsiębiorstwa równowartość należności
wypłaconej pracownikowi. W uzasadnieniu kasacji skarżący potwierdził fakt
istnienia po jego stronie świadomości braku tytułu prawnego do świadczenia, nie
istniały zatem wątpliwości co do obowiązku powoda spełnienia świadczenia (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia 1997 r., III CKN 236/97, OSNC 1998,
nr 6, poz. 101). Oznacza to, że powód miał świadomość tego, iż egzekwowana
przez komornika należność została już wcześniej zaspokojona.
Niewątpliwie, spełnienie świadczenia w okolicznościach określonych w art.
411 pkt 1 k.c. zakłada istnienie elementu woli po stronie świadczącego. Wola ta
obejmuje dokonanie przysporzenia majątkowego na rzecz osoby przyjmującej
świadczenie. Ujawnia się ona najpełniej wówczas, gdy świadczący dobrowolnie
spełnia świadczenie, do którego w ogóle nie był zobowiązany. Nie znaczy to jednak,
że element woli zostaje wyeliminowany w każdym przypadku, w którym
wyegzekwowano świadczenie w postępowaniu egzekucyjnym, mimo
wcześniejszego wygaśnięcia uzasadniającego go zobowiązania. Przepis art. 411
pkt 1 k.c. obejmuje zatem sytuację, w której wykonanie zobowiązania następuje nie
tylko w wyniku zachowania się dłużnika, ale także w rezultacie wyegzekwowania
świadczenia w toku postępowania egzekucyjnego. Istotny jest bowiem nie sam
sposób dokonania świadczenia (bezpośrednio lub w wyniku czynności
egzekucyjnych), ale to, czy jurydyczny efekt spełnienia świadczenia w postaci
przysporzenia w majątku przyjmującego świadczenie mógł być objęty wolą
świadczącego.
Sąd Okręgowy trafnie zwrócił uwagę, że po wypłacie pozwanemu świadczenia
z Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych powód nie skorzystał z
odpowiednich środków prawnych, przewidzianych w art. 822 i 840 k.p.c., mogących
prowadzić do uniemożliwienia wierzycielowi kontynuowania egzekucji. W
orzecznictwie Sądu Najwyższego analizowano już podobne zachowanie się w toku
egzekucji podmiotu, który po zakończeniu postępowania egzekucyjnego
występował przeciwko wierzycielowi o zwrot wyegzekwowanego świadczenia na
podstawie przepisów art. 410 § 2 k.c. W wyroku z dnia 18 listopada 1998 r., I PKN
487/98 (OSNAPUS 2000, nr 4, poz. 46) trafnie stwierdzono, że od chwili, w której
powód wiedział o tym, że nie był do świadczenia zobowiązany i miał możliwość
podjęcia odpowiednich działań, a mimo to działań takich zaniechał i nie
przeszkodził prowadzeniu dalszej egzekucji, jego zachowanie się może być
ocenione jako przyzwolenie na egzekwowanie nienależnego świadczenia. Oznacza
to wykluczenie możliwości żądania zwrotu spełnionego świadczenia. Należy zatem
stwierdzić, że art. 411 pkt 1 k.c. ma zastosowanie także wówczas, gdy z żądaniem
zwrotu nienależnego świadczenia występuje podmiot, który wiedział o braku
własnego zobowiązania wobec egzekwującego wierzyciela i nie podjął żadnych
przewidzianych prawem czynności, zmierzających do ograniczenia lub
uniemożliwienia kontynuowania egzekucji.
W świetle przedstawionej argumentacji prawnej nietrafny pozostaje zatem
zarzut skarżącego Przedsiębiorstwa, że Sąd Okręgowy naruszył art. 411 pkt 1 k.c.
Z przedstawionych racji Sąd Najwyższy na podstawie art. 39312
k.p.c. orzekł, jak w
sentencji.