Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 5 lipca 2002 r. III CZP 39/02
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Mirosław Bączyk
Sędzia SN Gerard Bieniek
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Dariusza C. przeciwko Gminie I.Z. o
zapłatę, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 5 lipca
2002 r., przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Iwony Kaszczyszyn,
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w Rzeszowie
postanowieniem z dnia 23 maja 2002 r.
„Czy dla zachowania terminu określonego w art. 568 § 1 k.c. wystarczające
jest zawiadomienie sprzedawcy przez kupującego o wadzie fizycznej rzeczy i
zażądanie obniżenia ceny, czy też konieczne jest wystąpienie przez kupującego z
takim roszczeniem ze stosownym powództwem w terminie określonym w tym
przepisie?”
podjął uchwałę:
Po upływie terminu wskazanego w art. 568 § 1 k.c. roszczenie
kupującego o obniżenie ceny rzeczy wadliwej wygasa i nie może być
skutecznie dochodzone przed sądem.
Uzasadnienie
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
powstało na tle następującego stanu faktycznego.
W dniu 2 czerwca 1995 r. strony zawarły umowę sprzedaży, na podstawie
której powód nabył od strony pozwanej za kwotę 105 043 zł nieruchomość
zabudowaną domem uzdrowiskowym „I.”. W tym samym dniu przedmiot sprzedaży
został mu wydany. W 1997 r., gdy powód rozpoczął remont budynku, stwierdził, że
nie ma on właściwości, o jakich zapewniał go sprzedawca w sporządzonym przed
umową sprzedaży operacie szacunkowym. Pismem z dnia 10 maja 1997 r., z
powołaniem się na art. 560 §1 i 3 k.c., zawiadomił stronę pozwaną o wadach
budynku i zażądał obniżenia z tego tytułu ceny sprzedaży o kwotę 60 000 zł oraz
zapłaty odszkodowania w kwocie 50 000 zł. Strona pozwana odmówiła, a powód
dopiero w dniu 4 lutego 2000 r. wniósł do Sądu Okręgowego w Krośnie pozew o
zasądzenie kwoty 50 000 zł tytułem obniżenia ceny sprzedaży nieruchomości. W
toku procesu, po wydaniu opinii przez biegłego, ograniczył żądanie do kwoty 12 290
zł. Strona pozwana, wnosząc o oddalenie powództwa, podniosła m.in. zarzut
wygaśnięcia roszczenia z powodu upływu terminu przewidzianego w art. 568 § 1
k.c.
Wyrokiem z dnia 15 stycznia 2002 r. Sąd Okręgowy w Krośnie uwzględnił
powództwo w zakresie kwoty 12 290 zł z ustawowymi odsetkami, stwierdzając, że
sprzedany budynek miał wady w rozumieniu art. 556 § 1 k.c., co uzasadnia żądanie
obniżenia ceny sprzedaży na podstawie art. 560 § 1 i 3 k.c. o kwotę 12 290 zł.
Nie podzielił zarzutu wygaśnięcia roszczenia, zajmując stanowisko, że skierowanie
przez powoda do sprzedawcy w dniu 10 maja 1997 r. (a więc przed upływem
terminu z art. 568 § 1 k.c.) zawiadomienia o wadzie i żądania obniżenia ceny,
przerwało bieg terminu określonego w tym przepisie.
Rozpoznając apelację strony pozwanej od powyższego wyroku, opartą m.in.
na zarzucie naruszenia przepisów art. 568 § 1 i 3 k.c. przez ich błędną wykładnię,
Sąd Apelacyjny w Rzeszowie powziął poważną wątpliwość wyrażoną w
zagadnieniu przedstawionym Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia na
podstawie art. 390 § 1 k.c. Wskazał m.in. na istnienie różnych stanowisk
prezentowanych w doktrynie i orzecznictwie co do charakteru uprawnień
wynikających z rękojmi za wady fizyczne rzeczy oraz brak generalnego
uregulowania problematyki związanej z terminami zawitymi i możliwością
stosowania do nich przepisów o przedawnieniu roszczeń. Stwierdził, że oprócz
poglądu prezentowanego przez Sąd Okręgowy, możliwy jest, prezentowany także w
doktrynie i orzecznictwie, pogląd, zgodnie z którym żądanie obniżenia ceny rzeczy
sprzedanej z powodu wad jest roszczeniem majątkowym, termin zaś z art. 568 § 1
k.c. jest terminem zawitym, do którego należy stosować w drodze analogii przepis
art. 123 k.c. Dla zachowania tego terminu nie wystarczy zatem zgłoszenie
sprzedawcy żądania obniżenia ceny, albowiem jedynie wystąpienie do Sądu z
odpowiednim roszczeniem przerywa jego bieg.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Odpowiedź na przedstawione zagadnienie prawne wymaga rozważenia
z jednej strony charakteru prawnego, przysługującego kupującemu z tytułu rękojmi
za wady fizyczne rzeczy, uprawnienia do żądania obniżenia ceny rzeczy wadliwej,
określonego w art. 560 § 1 i 3 k.c., a z drugiej strony – charakteru terminu
przewidzianego w art. 568 § 1 k.c.
Trafnie Sąd Apelacyjny wskazał, że co do obu tych zagadnień,
brak jednolitości stanowisk w doktrynie i orzecznictwie. Ustawodawca, posługując
się w art. 568 § 1 k.c. określeniem „uprawnienia z tytułu rękojmi”, nie zdefiniował
bliżej tego pojęcia ani charakteru uprawnień. Nie ulega jednak wątpliwości, że miał
na względzie uprawnienia kupującego określone w art. 560 i 561 k.c. Pojęcie
„uprawnienie” jest pojęciem szerszym od pojęcia „roszczenie”, wobec czego nie
każde uprawnienie jest roszczeniem, natomiast każde roszczenie jest
uprawnieniem, a zatem ilekroć w ustawie mowa jest o uprawnieniach, należy
rozumieć, że chodzi także o roszczenia.
Uprawnienia kupującego z tytułu rękojmi nie mają jednolitego charakteru. Nie
budzi w zasadzie większych wątpliwości charakter prawny przewidzianego w art.
560 § 1 k.c. uprawnienia kupującego do odstąpienia od umowy, które dość
jednolicie traktowane jest jako prawo kształtujące, tj. jako prawo do jednostronnego
doprowadzenia, mocą tylko swojego oświadczenia woli, do ustania stosunku
prawnego, w tym przypadku umowy sprzedaży. Taki charakter uprawnienia
przyjmowany jest także w orzecznictwie Sądu Najwyższego, m.in. w
uzasadnieniach uchwały składu siedmiu sędziów z dnia 19 maja 1969 r., III CZP
5/68 (OSNCP 1970, nr 7-8, poz. 117) oraz uchwał pełnego składu Izby Cywilnej z
dnia 20 maja 1978 r., III CZP 39/77 (OSNCP 1979, nr 3, poz. 40) i z dnia 30 grudnia
1988 r., III CZP 48/88 (OSNCP 1989, nr 3, poz. 36).
Nie ma natomiast jednolitości stanowisk co do charakteru pozostałych
uprawnień z tytułu rękojmi, w tym uprawnienia do żądania obniżenia ceny rzeczy
sprzedanej. W odniesieniu do tego uprawnienia w doktrynie prezentowane są
zasadniczo dwa poglądy. Według pierwszego, przeważającego, przysługujące
kupującemu żądanie obniżenia ceny jest roszczeniem majątkowym, a według
drugiego, jest to także prawo kształtujące. Rozróżnienie to ma istotne znaczenie,
przyjęcie bowiem pierwszego stanowiska oznacza, że kupujący ma jedynie prawo
dochodzenia od sprzedawcy określonego zachowania – odpowiedniego obniżenia
ceny i zwrotu nadpłaconej różnicy, jeśli zapłata ceny nastąpiła, natomiast przyjęcie
prawokształtującego uprawnienia do obniżenia ceny oznacza przyznanie
kupującemu prawa do jednostronnego doprowadzenia, tylko mocą oświadczenia
woli, do obniżenia ceny rzeczy wadliwej. W orzecznictwie Sądu Najwyższego brak
jednoznacznych wypowiedzi w tym przedmiocie. Z poglądu wyrażonego w wyroku z
dnia 31 sierpnia 1973 r., II CR 396/73 (OSPiKA 1974, nr 9, poz. 191), wydanego w
sprawie dotyczącej odstąpienia od umowy z powodu wady rzeczy sprzedanej, zdaje
się wynikać, że Sąd Najwyższy wszystkie uprawnienia wynikające z rękojmi uznaje
za prawa kształtujące, choć nie zostało to jednoznacznie stwierdzone. W
uzasadnieniu wyroku z dnia 15 stycznia 1997 r., III CKN 29/96 (OSP 1997, nr 7-8,
poz. 144), w sprawie, w której strona powodowa żądała obniżenia ceny kupionego
samochodu z powodu jego wad, Sąd Najwyższy stwierdził natomiast, że dochodziła
ona „roszczenia z tytułu rękojmi, polegającego na żądaniu obniżenia ceny pojazdu”,
co wskazuje, że uprawnienie przewidziane w art. 560 § 1 k.c. do żądania obniżenia
ceny uznał za roszczenie majątkowe.
Pogląd ten należy podzielić, z samego bowiem sformułowania użytego w art.
560 §1 k.c., określającego to uprawnienie jako „żądanie” obniżenia ceny, wynika
jego roszczeniowy, a nie prawokształtujący charakter. „Żądanie” w sensie prawnym
to możliwość dochodzenia od oznaczonej osoby określonego zachowania się, co
jest charakterystyczne dla roszczenia. Określenie to nie jest natomiast adekwatne
dla prawa kształtującego, które polega na jednostronnym kształtowaniu stosunku
prawnego przez samego uprawnionego. Z tych wszystkich względów przewidziane
w art. 560 § 1 k.c. uprawnienie kupującego do żądania obniżenia ceny rzeczy
wadliwej należy uznać za roszczenie majątkowe.
Z kolei wymaga rozważenia, czy wskazany w art. 568 § 1 k.c. termin do
wykonania uprawnień z rękojmi jest terminem do ich dochodzenia przed sądem
oraz czy jego charakter jest taki sam w odniesieniu do wszystkich tych uprawnień.
Zagadnienia te są sporne, na co trafnie wskazał Sąd Apelacyjny, a nie budzący
wątpliwości w doktrynie i orzecznictwie jest jedynie prekluzyjny charakter terminu
przewidzianego w art. 568 § 1 k.c. Nie może także budzić wątpliwości, że termin ten
ma na celu czasowe ograniczenie rękojmi, jako instytucji nie sprzyjającej pewności
obrotu oraz kształtującej odpowiedzialność sprzedawcy za wady rzeczy sprzedanej
według bardzo surowych reguł. Wskazał na to Sąd Najwyższy m.in. w
uzasadnieniach uchwał z dnia 20 maja 1978 r., III CZP 39/77 oraz z dnia 16
września 1993 r., III CZP 125/93 (OSNC 1994, nr 4, poz. 75) podkreślając, że
terminy zawite, cechujące się dużo większym rygoryzmem niż terminy
przedawnienia, stanowią ostrzejsze i bardziej intensywne ograniczenie czasowe
roszczeń, do których się odnoszą, gdyż po ich upływie roszczenia te wygasają.
W doktrynie nie ma jednolitości stanowisk co do tego, czy termin z art. 568 § 1
k.c. jest terminem do dochodzenia roszczeń majątkowych wynikających z rękojmi,
czy terminem do wykonania wynikających z niej praw kształtujących, czy też
terminem zarówno do dochodzenia roszczeń majątkowych, jak i realizacji praw
kształtujących. Przeważa trzeci pogląd, z tym że wskazuje się, iż dla realizacji
uprawnień z rękojmi, mających charakter praw kształtujących, wystarcza złożenie
przez kupującego sprzedawcy, w terminie z art. 568 § 1 k.c., odpowiedniego
oświadczenia woli, wynikające zaś z realizacji takiego prawa roszczenia majątkowe,
mogą być dochodzone przed sądem już po upływie omawianego terminu. Takie
stanowisko zajął Sąd Najwyższy w powołanym wyżej wyroku z dnia 31 sierpnia
1973 r., II CR 396/73 oraz, w odniesieniu do uprawnienia do odstąpienia od umowy,
w uzasadnieniu wyroku z dnia 3 grudnia 1998 r., II CKN 73/98 (nie publ.).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przeważa pogląd, że termin zawity
określony w art. 568 § 1 k.c. jest najbardziej zbliżony do terminu przedawnienia, w
znacznej mierze dotyczy bowiem dochodzenia roszczeń majątkowych, a
w pozostałym zakresie – uprawnień pod względem ekonomicznym takiej samej
natury. Do takich terminów zawitych, przed wejściem w życie kodeksu cywilnego, w
przepisach ogólnych prawa cywilnego wprowadzonych ustawą z dnia 18 lipca
1950 r. (Dz.U. Nr 34 poz. 311) ustawodawca polecał stosowanie, z pewnymi
ograniczeniami, przepisów o przedawnieniu roszczeń, co uzasadnia, także pod
rządami kodeksu cywilnego, stosowania do tego terminu, w drodze ostrożnej
analogii, niektórych przepisów o przedawnieniu. Na taki charakter powyższego
terminu wskazał Sąd Najwyższy w uzasadnieniach powoływanych uchwał z dnia
19 maja 1969 r., III CZP 5/68, z dnia 20 maja 1978 r., III CZP 39/77, z dnia 30
grudnia 1988 r., III CZP 48/88, a także pośrednio w uzasadnieniu uchwały z dnia 10
marca 1993 r., III CZP 8/93 (OSNC 1993, nr 9, poz. 153). We wszystkich tych
uchwałach Sąd Najwyższy wprost lub w sposób pośredni przyjął, że po upływie
terminu z art. 568 § 1 k.c., uprawnienia z rękojmi wygasają i nie mogą być
skutecznie dochodzone przed sądem. W odniesieniu do roszczeń majątkowych, w
tym do roszczenia o obniżenie ceny rzeczy wadliwej, oznacza to przyjęcie, że
powyższy termin jest terminem do sądowego ich dochodzenia, a zatem tylko przed
jego upływem mogą być one skutecznie dochodzone przed sądem, bowiem po jego
upływie wygasają. To stanowisko stało się z kolei przyczyną poszukiwania
sposobów złagodzenia niekorzystnych skutków, jakie niosło ono za sobą dla
kupującego, szczególnie w minionym okresie rynku kształtowanego przez
sprzedawcę i wynikającej stąd gorszej sytuacji kupującego. Dla złagodzenia tych
skutków przyjęto możliwość początkowo stosowania w drodze analogii do terminu z
art. 568 § 1 k.c. uregulowań zawartych w art. 117 § 3 k.c. (por. wskazane wyżej
uchwały z dnia 20 maja 1978 r., III CZP 39/77 oraz z dnia 30 grudnia 1988 r., III
CZP 48/88), a po uchyleniu tego przepisu, możliwość nieuwzględnienia upływu
terminu zawitego z art. 568 §1 k.c. na podstawie o art. 5 k.c. (por. wskazaną wyżej
uchwałę z dnia 10 marca 1993 r., III CZP 8/93). Zabiegi te byłyby zbędne, gdyby
podzielić stanowisko zajęte przez Sąd Najwyższy w powołanym wyżej wyroku z
dnia 31 sierpnia 1973 r., II CR 396/73, zgodnie z którym przepis art. 568 § 1 k.c.
przewiduje termin dla zrealizowania uprawnień z rękojmi wobec sprzedawcy, a nie
termin sądowego dochodzenia tych uprawnień i roszczeń.
Taka wykładnia terminu z art. 568 § 1 k.c., w odniesieniu do roszczeń
majątkowych wynikających z rękojmi, pozostaje także w sprzeczności z określonym
na wstępie jego niewątpliwym celem, jakim jest rygorystyczne czasowe
ograniczenie działania rękojmi, realizowane przez wprowadzenie znacznie
ostrzejszego niż terminy przedawnienia terminu zawitego. Prowadziłaby ona
bowiem nie do czasowego ograniczenia uprawnień z rękojmi, lecz do znacznego
ich wydłużenia, co pozbawiałoby sensu zachowanie przez ustawodawcę w art. 568
§ 1 k.c. terminu zawitego. Wydłużałoby także okres niepewności obrotu oraz
bezwzględnej odpowiedzialności z rękojmi sprzedawcy, bez dostatecznej potrzeby,
skoro istnieje przyjęta przez Sąd Najwyższy możliwość złagodzenia dla kupującego
skutków upływu terminu zawitego z art. 568 § 1 k.c. na podstawie art. 5 k.c., a
ponadto może on, także po upływie tego terminu, podnieść zarzuty z tytułu rękojmi
wobec zgłoszonych roszczeń sprzedawcy, jeżeli dochował wymaganych aktów
staranności (art. 568 § 3 k.c.), oraz realizować roszczenia odszkodowawcze
zgodnie z art. 566 k.c.
Z tych względów należy przyjąć, w odniesieniu do uprawnień z rękojmi, mających
charakter roszczeń, w tym także do roszczenia o obniżenie ceny, że termin z art. 568 § 1
k.c. jest terminem zawitym do realizacji ich na drodze sądowej. Po jego upływie
roszczenia te wygasają i nie mogą być skutecznie dochodzone przed sądem.
Dla zachowania tego terminu nie wystarczy zatem zawiadomienie sprzedawcy o
wadzie i zażądanie obniżenia ceny. Konieczne jest wystąpienie przez kupującego w
tym terminie ze stosownym powództwem do sądu, zgodnie bowiem ze stosowanym
w drodze analogii art. 123 § 1 pkt 1 k.c., bieg terminu do dochodzenia roszczenia
przerywa dokonana przed sądem czynność przedsięwzięta bezpośrednio w celu
dochodzenia roszczenia, a nie zgłoszenie roszczenia dłużnikowi.
Biorąc wszystko to pod uwagę, Sąd Najwyższy na podstawie art. 390 k.p.c.
rozstrzygnął przedstawione zagadnienie, jak w uchwale.