Pełny tekst orzeczenia

UCHWAŁA Z DNIA 26 WRZEŚNIA 2002 R.
I KZP 21/02
W razie skazania za przestępstwa składające się na ciąg przestępstw
przewidziany w art. 91 § 1 k.k., zawarta w tym przepisie dyrektywa nakazu-
jąca wymierzenie jednej kary za te wszystkie przestępstwa ma odpowied-
nie zastosowanie do orzekania środków karnych tego samego rodzaju.
Przewodniczący: Prezes SN L. Paprzycki.
Sędziowie SN: P. Kalinowski (sprawozdawca), M. Sokołowski.
Zastępca Prokuratora Generalnego: R. Stefański.
Sąd Najwyższy w sprawie Jerzego D., po rozpoznaniu, przekazane-
go na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Okręgowy w G., postano-
wieniem z dnia 24 maja 2002 r., zagadnienia prawnego wymagającego za-
sadniczej wykładni ustawy:
„1. Czy dyrektywa orzekania jednej kary zawarta w art. 91 § 1 k.k.
odnosi się również do środków karnych?
W wypadku negatywnej odpowiedzi na pierwsze pytanie:
2. Czy norma art. 90 § 2 k.k. znajduje zastosowanie do środków kar-
nych orzeczonych za poszczególne czyny objęte ciągiem prze-
stępstw”?
u c h w a l i ł udzielić odpowiedzi j a k w y ż e j.
2
U Z A S A D N I E N I E
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie
prawne wyłoniło się na tle następującego układu procesowego:
Sąd Rejonowy w G. wyrokiem z dnia 17 stycznia 2002 r. uznał Jerze-
go Do. za winnego ciągu przestępstw, polegającego na tym, że:
I. w dniu 1 sierpnia 2001 r. w G., będąc w stanie nietrzeźwości (2,01
promile), kierował pojazdem mechanicznym marki „Fiat 125p”, czym wy-
czerpał znamiona czynu określonego w art. 178a § 1 k.k.
II. w dniu 11 września 2001 r. w G., będąc w stanie nietrzeźwości
(1,82 ‰ alkoholu w wydychanym powietrzu), kierował samochodem oso-
bowym marki „Polonez”, czym wyczerpał znamiona czynu określonego w
art. 178a § 1 k.k.
Za opisany ciąg przestępstw na podstawie art. 178a § 1 k.k. i art. 91
§ 1 k.k. sąd pierwszej instancji skazał oskarżonego na karę 2 miesięcy po-
zbawienia wolności, a na podstawie art. 42 § 2 k.k. orzekł środek karny w
postaci zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych na okres 3 lat. Na-
tomiast na mocy art. 49a § 1 k.k. orzeczono od oskarżonego na rzecz Fun-
dacji Mielnica w K. świadczenie pieniężne w wysokości 100 zł. Ponadto
Sąd orzekł o zaliczeniu okresu tymczasowego aresztowania na poczet
orzeczonej kary pozbawienia wolności i o kosztach procesu.
Wyrok ten zaskarżył w części dotyczącej orzeczenia o środkach kar-
nych na niekorzyść oskarżonego prokurator, zarzucając:
- obrazę przepisów prawa materialnego, to jest art. 42 § 1 i 2 k.k. w zw. z
art. 90 § 1 k.k., polegającą na orzeczeniu wobec Jerzego D. środka kar-
nego w postaci zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych na okres
3 lat za oba zarzucane mu przestępstwa, zamiast wymierzenia środka
karnego osobno za każde z przypisanych mu przestępstw, a następnie
3
odpowiednie zastosowanie do orzeczonych zakazów przepisów o karze
łącznej;
- obrazę przepisu prawa materialnego, a to art. 49 § 1 k.k., polegającą na
orzeczeniu za przypisane oskarżonemu przestępstwa jednego świad-
czenia pieniężnego w kwocie 100 zł na rzecz Fundacji Mielnica w K.,
zamiast orzeczenia za każde popełnione przestępstwo osobno świad-
czenia pieniężnego na rzecz instytucji lub organizacji, której podstawo-
wym zadaniem lub celem statutowym jest świadczenie pomocy ofiarom
wypadków komunikacyjnych.
Stawiając te zarzuty, na podstawie art. 437 § 2 k.p.k. skarżący wniósł
o:
- zmianę zaskarżonego wyroku i orzeczenie wobec oskarżonego Jerzego
D. za czyn I środka karnego w postaci zakazu prowadzenia pojazdów
mechanicznych na okres 3 lat, za czyn II zakazu prowadzenia pojazdów
mechanicznych na okres 3 lat i wymierzenia łącznie środka karnego w
postaci zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych na okres 4 lat,
- zmianę zaskarżonego wyroku i orzeczenie wobec oskarżonego Jerzego
D. za czyn I świadczenia pieniężnego w kwocie 300 zł, a za czyn II
świadczenia pieniężnego w kwocie 300 zł na rzecz instytucji lub organi-
zacji, której podstawowym zadaniem lub celem statutowym jest świad-
czenie pomocy ofiarom wypadków komunikacyjnych.
Sąd Okręgowy, rozpoznając apelację, powziął wątpliwość wymagają-
cą zasadniczej wykładni ustawy, a to art. 91 § 1 k.k. i 90 § 2 k.k., wyrażoną
w następujących pytaniach:
1. czy dyrektywa orzekania jednej kary zawarta w art. 91 § 1 k.k. odnosi
się również do środków karnych?
W wypadku negatywnej odpowiedzi na pierwsze pytanie:
2. czy norma art. 90 § 2 k.k. znajduje zastosowanie do środków karnych
orzeczonych za poszczególne czyny objęte ciągiem przestępstw?
4
W uzasadnieniu wskazano, że „przepis art. 91 § 1 k.k., regulujący in-
stytucję ciągu przestępstw stanowi, iż sąd orzeka jedną karę na podstawie
przepisu, którego znamiona wyczerpują każde z przestępstw nim objętych.
Przepis ten nie zawiera żadnych dyrektyw odnośnie sposobu orzekania
środków karnych. Wobec powyższego można stanąć na stanowisku, iż w
wypadku ciągu przestępstw sąd orzeka o środkach karnych na zasadach
ogólnych, co oznacza, że orzeka je za poszczególne czyny objęte cią-
giem”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Trafnie Sąd Okręgowy występujący z pytaniem prawnym spostrzegł,
że przepis art. 91 § 1 k.k. reguluje jedynie kwestie orzekania kary w sto-
sunku do sprawcy skazywanego za ciąg przestępstw. Zgodnie z istnieją-
cym unormowaniem, sąd orzeka jedną karę w wysokości do górnej granicy
ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę.
W sytuacji gdy na gruncie art. 32 i 39 k.k. w sposób jednoznaczny
oddzielono kary od środków karnych, rozwiązanie przyjęte we wspomnia-
nym przepisie art. 91 § 1 k.k. zawiera wyraźną lukę. Brak bowiem regulacji,
w jaki sposób orzekać środki karne w stosunku do sprawcy skazywanego
za ciąg przestępstw. Sytuacja tego rodzaju może zostać zinterpretowana
dwojako:
- skoro przepis art. 91 § 1 k.k. ma zasięg ograniczony wyłącznie do kar,
to środki karne muszą być wymierzane na zasadach ogólnych, tj. zgod-
nie z regułami wynikającymi z art. 90 § 2 k.k., albo
- skoro w wyniku zastosowania instytucji ciągu przestępstw następuje
zredukowanie nieraz wielu grożących kar zasadniczych, to zgodnie z
dyrektywą a maiori ad minus, nic nie sprzeciwia się przyjęciu, aby po-
dobnej redukcji ulegały też środki karne.
Za pierwszym rozwiązaniem przemawia wykładnia gramatyczna, od-
wołująca się wprost do treści, jaka ostatecznie znalazła się w przepisie,
5
który wyraźnie mówi o orzekaniu jednej kary. Drugie rozwiązanie znajdu-
je oparcie w wykładni celowościowej, uzasadniającej zastosowanie ana-
logii, zapobiegającej wypaczeniu sensu całej konstrukcji ciągu przestępstw,
a zwłaszcza jej następstw. Zgodnie z intencją jej twórców, celem całej
koncepcji było poddanie sprawcy czynów spełniających warunki określone
w art. 91 § 1 k.k. jednej ocenie prawnokarnej i wyciągnięcie jednej konse-
kwencji w zakresie reakcji penalnej. Przesłankami zastosowania instytucji
ciągu przestępstw były występujące razem: jednolitość sposobu popełnie-
nia czynów zabronionych, krótkie odstępy czasowe między nimi, brak wy-
roku skazującego za któryś z tych czynów oraz tożsamość kwalifikacji
prawnej. Spełnienie tych wszystkich elementów świadczyło o istnieniu
szczególnej więzi między poszczególnymi zachowaniami przestępnymi,
przesądzającej o odstąpieniu od typowych konsekwencji realnego zbiegu
przestępstw. Łączność zachodząca między poszczególnymi przestęp-
stwami należącymi do ciągu powoduje odstąpienie od konieczności orze-
kania o konsekwencjach prawnych za każde przestępstwo, gdyż zachowa-
nie sprawcy stanowi całość podlegającą ocenie, za czym przemawiają
względy kryminalnopolityczne, procesowe i pragmatyczne (por. A. Zoll:
Propozycje regulacji odpowiedzialności karnej w przypadku przestępstwa
ciągłego. Prok. i Pr. 1989, z. 6, s. 100; tenże: Problemy tzw. przestępstwa
ciągłego w propozycjach projektu kodeksu karnego, PS 1994, z. 3, s. 50; a
także w: K. Buchała, A. Zoll i in.: Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz,
Kraków 1998, s. 570).
Jako argument wskazywano też, że sąd wymierzający karę za po-
szczególne przestępstwa składające się na ciąg przestępstw, nie byłby w
stanie uwzględnić przy wymiarze kary jednostkowej całości działalności
przestępczej sprawcy (K. Buchała, A. Zoll: op. cit.).
Zakładając spójność systemową przepisów regulujących instytucję
ciągu przestępstw należy, zgodnie z przedstawioną koncepcją, uznać, że
6
przewidziana w art. 91 § 1 k.k. redukcja konsekwencji karnych, wynikają-
cych ze zrealizowania każdej z norm sankcjonujących, i zastosowanie ich
do dwu lub więcej popełnionych przestępstw dotyczy wszystkich konse-
kwencji wynikających z naruszenia tych norm. Niezależnie bowiem od kry-
tycznej oceny samej koncepcji, czego wyrazem jest rezygnacja z instytucji
ciągu przestępstw w projekcie nowelizacji kodeksu karnego oraz zastrze-
żeń podnoszonych w związku z treścią unormowania zawartego w art. 91 §
1 k.k. (por. K. Daszkiewicz: Przestępstwo ciągłe i ciąg przestępstw. Prok. i
Pr. 1997, z. 11, s. 7, tejże: Kary za przestępstwa ciągłe i ciągi przestępstw,
Prok. i Pr. 2000, z. 5, s. 22), obowiązująca regulacja nie może być odczy-
tywana w sposób wewnętrznie sprzeczny. Tymczasem, właśnie do takiej
sytuacji prowadziłoby wymierzanie jednej kary według zasad wskazanych
w przepisie art. 91 § 1 k.k., przy jednoczesnym orzekaniu środków karnych
zgodnie z regułami określonymi w art. 90 § 2 k.k. Do tych ostatnich trzeba
byłoby następnie stosować dyrektywy zawarte w art. 85 k.k., co prowadzi-
łoby do kolizji z normą art. 91 § 1 k.k.
Wobec tego, konstrukcję art. 91 § 1 k.k. należy interpretować w ten
sposób, że zawarta w tym przepisie dyrektywa wymierzania jednej kary za
przestępstwa składające się na ciąg przestępstw przewidziany w art. 91 § 1
k.k. - ma odpowiednie zastosowanie do orzekanych środków karnych tego
samego rodzaju.
Pozostaje jeszcze do rozważenia kwestia ewentualnego stosowania
do środków karnych za te przestępstwa obostrzenia przewidzianego w art.
91 § 1 k.k. Brak możliwości przekroczenia górnej ustawowej granicy środ-
ków karnych określonej w art. 43 § 1 k.k. w sposób generalny – jest na tyle
oczywisty, że nie ma potrzeby sięgania do powszechnie akceptowanego
zakazu analogii na niekorzyść oskarżonego.