Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 4 października 2002 r., III CZP 60/02
Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący)
Sędzia SN Józef Frąckowiak
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Spółdzielni Mieszkaniowej "B." w K.
przy interwencji ubocznej Gminy K. przeciwko Piotrowi S., Katarzynie S.,
małoletnim Bartoszowi S., Dominice S. i Sebastianowi S., działającym przez
przedstawicieli ustawowych Piotra S. i Katarzynę S. o eksmisję, po rozstrzygnięciu
w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 4 października 2002 r., przy udziale
prokuratora Prokuratury Krajowej Piotra Wiśniewskiego, zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Krakowie postanowieniem z dnia 12 lipca
2002 r.:
"Czy w świetle art 2 ust. 1 pkt. 1 ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie
praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie kodeksu cywilnego
(Dz.U. Nr 71, poz 733), można uznać za lokatora osobę używającą lokal mieszkalny
na podstawie umowy użyczenia zawartej z członkiem spółdzielni mieszkaniowej,
posiadającym spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego, w sytuacji
gdy ujęta jest ona nadto w przydziale tego lokalu jako uprawniona do wspólnego z
nim zamieszkania ?"
podjął uchwałę:
Osoba bliska zmarłego członka spółdzielni mieszkaniowej, wymieniona
w przydziale spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego jako
uprawniona do zamieszkania w tym lokalu, która zajmowała go na podstawie
umowy użyczenia zawartej z członkiem spółdzielni, jest lokatorem w
rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 14 ustawy z dnia 21 czerwca
2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie
kodeksu cywilnego (Dz.U. Nr 71, poz. 733).
Uzasadnienie
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
powstało w sprawie o eksmisję na tle następującego stanu faktycznego.
Weronika G., babka pozwanego Piotra S., była członkiem powodowej
Spółdzielni Mieszkaniowej „ B.” w K. i przysługiwało jej spółdzielcze lokatorskie
prawo do spornego lokalu mieszkalnego położonego w K. na osiedlu J.S. nr 7 m.
159. W przydziale tego lokalu dokonanym przez powodową Spółdzielnię na rzecz
Weroniki G., wymieniony był także pozwany Piotr S. jako uprawniony do
zamieszkiwania w spornym lokalu. Zamieszkiwał on w tym lokalu z babką oraz z
żoną – Katarzyną S. i trojgiem małoletnich dzieci. Weronika G. wyprowadziła się z
przedmiotowego lokalu w dniu 8 grudnia 1998 r., pozostawiając w nim pozwanych.
Nie zrezygnowała z prawa do lokalu i nadal pozostawała członkiem powodowej
Spółdzielni, a zmarła w dniu 13 grudnia 1999 r. Strona powodowa odmówiła
przyjęcia pozwanego w poczet członków Spółdzielni w miejsce babki oraz
przydzielenia mu spornego lokalu mieszkalnego i wystąpiła z powództwem o
eksmisję rodziny S.
Wyrokiem z dnia 7 listopada 2001 r. Sąd Rejonowy dla Krakowa-Nowej Huty
w Krakowie uwzględnił powództwo, orzekając o braku uprawnienia pozwanych do
lokalu socjalnego. Sąd ten uznał, że pozwani po śmierci Weroniki G. zajmowali
mieszkanie spółdzielcze bez tytułu prawnego, swoje uprawnienia do zajmowania
lokalu mogli bowiem wywodzić jedynie z faktu udostępnienia im mieszkania przez
Weronikę G., której prawo do lokalu po jej śmierci wygasło. Nie łączył ich z
powodową Spółdzielnią żaden stosunek prawny i nie posiadali skutecznego wobec
Spółdzielni tytułu prawnego do zajmowania mieszkania. W tym stanie rzeczy Sąd
Rejonowy uznał, że pozwani nie są lokatorami w rozumieniu art. 2 ust. 1 ustawy z
dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy
i o zmianie kodeksu cywilnego (Dz.U. Nr 71, poz. 733 – dalej "u.o.p.l."), wobec
czego nie ma do nich zastosowania art. 14 ust. 4 tej ustawy i nie przysługuje im
prawo do lokalu socjalnego.
Rozpoznając apelację pozwanych od powyższego wyroku, opartą m.in. na
twierdzeniu, że przysługiwało im skuteczne wobec strony powodowej prawo do
spornego lokalu i posiadają uprawnienia do lokalu socjalnego, Sąd Okręgowy w
Krakowie powziął poważną wątpliwość prawną wyrażoną w zagadnieniu
przedstawionym Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia na podstawie art. 390 § 1
k.p.c.
Sąd Okręgowy stwierdził, że przewidziana w art. 14 ust. 1 u.o.p.l. powinność
sądu orzekania o uprawnieniu bądź braku uprawnienia do lokalu socjalnego dotyczy
jedynie osób ze statusem lokatora w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy, który
mają najemcy oraz osoby używające lokal na podstawie tytułu prawnego innego niż
prawo własności. Nie jest jednak jasne, w ocenie Sądu Okręgowego, czy inny tytuł
prawny, o jakim mowa w tym przepisie, musi być skuteczny wobec właściciela i
wynikać ze stosunku obligacyjnego łączącego go z lokatorem, czy wystarczy
umowa zawarta z najemcą. W praktyce orzeczniczej powszechnie przyjmuje się, że
lokatorami w rozumieniu tego przepisu są między innymi także osoby, które
mieszkają w lokalu jako domownicy najemcy i swój tytuł wywodzą od jego
uprawnień, jednak, w ocenie Sądu Okręgowego, taka wykładnia mogłaby być
krzywdząca dla właścicieli jako prowadząca do objęcia statusem lokatora, w
rozumieniu ustawy, zbyt dużej liczby osób.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W doktrynie i orzecznictwie powszechnie przyjmuje się, iż zarówno
zagadnienie prawne będące przedmiotem zapytania Sądu odwoławczego, jak i
odpowiedź udzielona przez Sąd Najwyższy, powinny ograniczać się jedynie do
takich problemów prawnych, które pozostają w związku ze stanem faktycznym i
prawnym rozpoznawanej sprawy (por. m.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26
lutego 1975 r., I PR 31/75, OSNCP 1975, nr 12, poz. 176). Mając na względzie to
ograniczenie wskazać trzeba, że w rozpoznawanej sprawie dla jej rozstrzygnięcia
konieczne jest w istocie nie tyle określenie, czy osoba opisana w pytaniu ma status
lokatora w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 1 u.o.p.l., lecz czy ma taki status w sprawie o
eksmisję, a w szczególności, czy mają do niej zastosowanie przepisy art. 14 u.o.p.l.
Rozpoznawana sprawa dotyczy eksmisji, a więc ewentualnego zastosowania art.
14 ustawy, a nie praw czy obowiązków podmiotów objętych regulacją tejże ustawy.
Dla jej rozstrzygnięcia zatem nie jest potrzebne ogólne stwierdzenie, czy osoby
opisane w pytaniu mają status lokatora w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy, ale
czy osoby takie mają ten status w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 14
ustawy.
Rozróżnienie to konieczne jest tym bardziej, że art. 14 u.o.p.l. w ogóle nie
operuje pojęciem „lokatora”, a jedynie pojęciem „ osoby, której nakaz (eksmisji)
dotyczy” i nie są odosobnione w doktrynie poglądy, iż przepis ten nakazuje sądowi
rozstrzyganie o uprawnieniu do lokalu socjalnego w stosunku do wszystkich osób,
które zajmują lokal, niezależnie od ich statusu i tytułu prawnego, a nie tylko w
stosunku do lokatorów w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy.
Trzeba też uściślić, że w odniesieniu do sytuacji prawnej pozwanych w
rozpoznawanej sprawie w ogóle nie można mówić o ich statusie lokatorów w
rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 1 u.o.p.l., a co najwyżej o ich statusie byłych lokatorów
w rozumieniu tego przepisu. Niewątpliwe jest bowiem, co trafnie podkreśliły Sądy
obu instancji, że z chwilą śmierci członka spółdzielni, któremu przysługiwało
lokatorskie prawo do lokalu, prawo to wygasło na podstawie obowiązującego w
dacie śmierci Weroniki G. przepisu art. 218 § 2 ustawy z dnia 16 września 1982 r. –
Prawo spółdzielcze (jedn. tekst: Dz.U. z 1995 r. Nr 54, poz. 288 ze zm.) a wraz z
nim wygasły na podstawie art. 217 § 3 tego Prawa uprawnienia wynikające z umów
w sprawie korzystania z lokalu zawartych przez członka spółdzielni, a więc także
wynikające z umowy użyczenia prawo pozwanych do zamieszkiwania w lokalu.
Pozwany nie nabył po śmierci babki prawa do lokalu w trybie obowiązującego w
dacie śmierci Weroniki G. przepisu art. 221 Prawa spółdzielczego, a zatem w
rozpoznawanej sprawie można jedynie rozważać status pozwanych jako byłych
lokatorów w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 14 u.o.p.l. (...)
Przechodząc do tak skonkretyzowanych rozważań trzeba wskazać, że choć
brzmienie art. 14 ust. 1 u.o.p.l. mogłoby wskazywać, iż obowiązek sądu orzekania o
uprawnieniu do lokalu socjalnego dotyczy każdej sytuacji orzeczenia eksmisji, skoro
w przepisie tym mowa o orzekaniu o takim uprawnieniu bądź jego braku wobec
osób, których nakaz eksmisji dotyczy, to jednak utrwalone orzecznictwo Sądu
Najwyższego ograniczyło krąg osób, w stosunku do których omawiany przepis ma
zastosowanie.
Jeszcze pod rządami art. 36 ustawy z dnia 2 lipca 1994 r. o najmie lokali
mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych (jedn. tekst: Dz.U. z 1998 r. Nr 120 poz.
787 ze zm. – dalej "u.naj.lok.") Sąd Najwyższy stwierdził, że uprawnienie do
otrzymania lokalu socjalnego dotyczy jedynie byłych najemców, a więc osób
mających uprzednio tytuł prawny do lokalu (por. uchwały Sądu Najwyższego z dnia
22 maja 1996 r. III CZP 51/96, OSNC 1996, nr 9, poz. 120 i z dnia 30 czerwca
1997 r., III CZP 16/97, OSNC 1997, nr 8, poz. 105), natomiast po znowelizowaniu
powyższego przepisu na mocy art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o
zmianie ustawy o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych (Dz.U. Nr
122 poz. 1317), Sąd Najwyższy w uchwałach z dnia 27 czerwca 2001 r., III CZP
28/01 (OSNC 2002, nr 2, poz. 17) oraz z dnia 27 czerwca 2001 r., III CZP 35/01
(OSNC 2001, nr 12, poz. 173) stwierdził, że obowiązek orzeczenia przez sąd o
uprawnieniu do otrzymania lokalu socjalnego lub o braku takiego uprawnienia
odnosi się tylko do byłego najemcy lokalu podlegającego opróżnieniu i osób z nim
stale w tym lokalu zamieszkałych, które utraciły swoje zależne od najemcy prawo
do zajmowania lokalu, nie odnosi się natomiast do osób, które nigdy nie posiadały
tytułu prawnego do lokalu. Z uzasadnienia tych uchwał wynika, że osoby stale
zamieszkujące z najemcą i wywodzące od niego swój tytuł do zamieszkiwania
muszą być traktowane jako mające prawo zależne do zajmowania lokalu, wobec
czego także do nich odnosi się obowiązek orzekania o uprawnieniu do lokalu
socjalnego
Stanowisko to zostało podtrzymane przez Sąd Najwyższy już pod rządami,
mającego identyczną treść, art. 14 ust. 1 u.o.p.l. Wobec tego jednak, że ustawa o
ochronie praw lokatorów, przeciwnie niż ustawa o najmie lokali mieszkalnych i
dodatkach mieszkaniowych, zawiera w art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawową definicję
lokatora, stanowisko Sądu Najwyższego zawarte w uchwale z dnia 15 listopada
2001 r., III CZP 66/01 (OSNC 2002, nr 9, poz. 109) nawiązało do tej regulacji,
stanowiąc, że przepisy art. 14 i 15 u.o.p.l. mają zastosowanie w sprawach o
opróżnienie lokalu przeciwko osobom, które były lokatorami w rozumieniu art. 2 ust.
1 pkt 1 tej ustawy. Sąd Najwyższy powołał się na uchwały z dnia 27 czerwca
2001 r., podzielając stanowisko co do tego, że określony w art. 14 ust. 1 obowiązek
sądu nie dotyczy osób, które nigdy nie miały tytułu prawnego do lokalu. W uchwale
z dnia 15 listopada 2001 r. nie dokonano wprawdzie wykładni pojęcia "lokatora",
zawartego w art. 2 ust. 1 pkt 1 u.o.p.l., jednak powołanie się na uchwały z dnia 27
czerwca 2001 r. wskazuje, że Sąd Najwyższy podzielił także zawarte w nich
stanowisko co do tego, iż art. 14 ust. 1 ma zastosowanie do byłego najemcy i osób
stale z nim zamieszkałych w lokalu objętym eksmisją. Można zatem przyjąć, że
uznał te osoby za lokatorów w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 14 ust.
1 ustawy.
Analiza omawianych przepisów nie nasuwa wątpliwości co do tego, że celem
ustawodawcy było objęcie ochroną przewidzianą w art. 14 ustawy większej grupy
osób niż tylko byli najemcy, czy osoby posiadające inny, własny tytuł prawny do
lokalu (poza prawem własności). Pojęcie lokatora w rozumieniu ustawy, w
odniesieniu do ochrony związanej z eksmisją, jest szerokie i nawiązuje do takiego
samego pojęcia użytego w art. 75 ust. 2 Konstytucji. Wykładnia tego pojęcia nie
może zatem odrywać się od tak określonego celu ustawy.
Nie budzi wątpliwości, zarówno w doktrynie jak i orzecznictwie, że korzystanie
z lokalu przez domowników najemcy oraz osoby, którym najemca użyczył lokalu,
nie jest względem wynajmującego ani bezprawne, ani bez tytułu prawnego, choć
nie łączy ich z wynajmującym stosunek najmu. Ich tytuł do korzystania z mieszkania
wypływa z prawa i woli najemcy i jest skuteczny wobec wynajmującego. Jest to
uprawnienie pochodne od prawa najemcy, powstające i gasnące razem z nim (por.
uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 9 marca 1959 r., 1 CO
1/59, OSN 1959, nr 4, poz. 95 oraz uchwałę z dnia 27 czerwca 2001 r., III CZP
28/01). Z tych względów nie można uznać, że osoby takie zajmowały lokal bez
tytułu prawnego, posiadały bowiem tytuł pochodny od najemcy i skuteczny wobec
wynajmującego, a zatem obejmuje ich ochrona przewidziana w art. 14 w związku z
art. 2 ust. 1 pkt 1 u.o.p.l.
Odnosi się to także do osób zamieszkujących z woli członka spółdzielni w
mieszkaniu, do którego członkowi przysługuje spółdzielcze lokatorskie prawo do
lokalu. Sytuacja takich osób, w razie wygaśnięcia lokatorskiego prawa do lokalu
członka spółdzielni, uregulowana była od dnia 24 października 1997 r. w art. 210 §
3 Prawa spółdzielczego, po jego zmianie dokonanej przepisem art. 2 ustawy z dnia
21 sierpnia 1997 r. o zmianie ustawy o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach
mieszkaniowych oraz o zmianie ustawy – Prawo spółdzielcze (Dz.U. Nr 111, poz.
723). Przepis ten stanowił, że sąd rozpatrując powództwo spółdzielni o eksmisję z
mieszkania spółdzielczego członka spółdzielni, którego lokatorskie prawo do lokalu
wygasło oraz osób zamieszkujących z nim w tym lokalu i wywodzących od niego
swoje prawa, może orzec w wyroku o uprawnieniach tych osób do lokalu
socjalnego, po rozważeniu okoliczności wskazanych w przepisie. Sytuacja takich
osób była zatem zbliżona do sytuacji uregulowanej w art. 36 u.naj.lok.
Omawiany przepis został skreślony przepisem art. 29 pkt 7 ustawy z dnia 15
grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz.U. z 2001 r. Nr 4, poz. 27 ze
zm.), która weszła w życie z dniem 24 kwietnia 2001 r. Jednocześnie ustawa o
spółdzielniach mieszkaniowych nie uregulowała tego rodzaju sytuacji, lecz w art. 17
zawarła odesłanie, wskazując, że w zakresie nieuregulowanym w ustawie, do
spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego stosuje się
odpowiednio przepisy obowiązującej wówczas ustawy o najmie lokali mieszkalnych
i dodatkach mieszkaniowych. Obecnie, zgodnie z art. 38 u.o.p.l., odesłanie to
odnosi się do ustawy o ochronie praw lokatorów, zatem istnieją podstawy do
przyjęcia, że do eksmisji z lokalu spółdzielczego osób zamieszkujących z członkiem
spółdzielni, któremu przysługiwało lokatorskie prawo do lokalu i wywodzących od
niego swoje prawa, mają zastosowanie przepisy ustawy o ochronie praw lokatorów,
w tym art. 14 ustawy.
Niezależnie jednak od tego należy stwierdzić, że członek spółdzielni
mieszkaniowej, któremu przysługuje lokatorskie prawo do lokalu, jest lokatorem w
rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 1 u.o.p.l., a zatem osoby z nim zamieszkujące z jego
woli i wywodzące od niego swoje prawa, posiadają pochodny od niego tytuł prawny
do zamieszkiwania w lokalu, skuteczny wobec spółdzielni. Po wygaśnięciu tego
tytułu osobom takim przysługują uprawnienia z art. 14 u.o.p.l., należy ich bowiem
uznać za byłych lokatorów w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 14
omawianej ustawy.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 390 k.p.c. rozstrzygnął
przedstawione zagadnienie, jak w uchwale.