Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 7 listopada 2002 r., II CKN 980/00
Uprawnienie osoby bliskiej zmarłego do decydowania o przeznaczeniu
wolnego miejsca w grobie rodzinnym ziemnym nie wygasa wskutek
zaniedbania przez nią zgłoszenia zastrzeżenia i uiszczenia opłat, o których
mowa w art. 7 ust. 2 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i
chowaniu zmarłych (jedn. tekst: Dz.U. z 2000 r. Nr 23, poz. 295 ze zm.), także
wówczas, gdy inna osoba uzyskała zgodę zarządcy cmentarza na pochowanie
w wolnym miejscu innego zmarłego.
Sędzia SN Gerard Bieniek (przewodniczący)
Sędzia SN Teresa Bielska-Sobkowicz
Sędzia SN Maria Grzelka (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Bogumiły K. przeciwko Gminie Miasta
S. oraz Annie K. o ustalenie prawa do grobu i zapłatę, po rozpoznaniu w Izbie
Cywilnej w dniu 7 listopada 2002 r. na rozprawie kasacji powódki od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 29 grudnia 1999 r.
uchylił zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Okręgowego w Szczecinie z dnia 2
czerwca 1999 r. – każdy z nich co do pozwanej Anny K. i w części dotyczącej
żądania powódki ekshumacji zwłok zmarłego Wiesława K. oraz zapłaty
zadośćuczynienia – i w tym zakresie przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w
Szczecinie do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach procesu za
instancję kasacyjną, oddalił kasację co do pozwanej Anny K. w pozostałej części,
oraz oddalił kasację w całości wobec pozwanej Gminy Miasta S.
Uzasadnienie
Powódka Bogumiła K. w pozwie skierowanym przeciwko Gminie Miasta S. i
Annie K. domagała się pełnego i wyłącznego prawa decydowania o kwaterze
rodzinnej nr (...) na Cmentarzu Centralnym w S., a ponadto dokonania na koszt
pozwanych ekshumacji zwłok zmarłego Wiesława K. i pochowania go poza terenem
wymienionej kwatery, jak również zasądzenia od pozwanych na jej rzecz kwoty
14 000 zł tytułem zadośćuczynienia. Powódka twierdziła, że wykupiła w 1976 r.
miejsce na grób ziemny w celu pochowania zmarłego męża oraz z przeznaczeniem
po śmierci dla niej samej przy boku męża, a ponadto dla córki i wnuczki po ich
śmierci. Zarzuciła, że pozwani bez jej zgody dokonali w 1997 r. pochówku w grobie
rodzinnym ojca pozwanej Anny K. czym, uniemożliwili jej realizację życzenia, żeby
po śmierci została pochowana obok męża, i wyrządzili jej krzywdę przez
wtargnięcie w sferę jej osobistych uczuć.
Pozwana Gmina wniosła o oddalenie powództwa, powołując się na wynikające
z art. 7 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu
zmarłych (jedn. tekst: Dz.U. z 2000 r. Nr 23, poz. 295 ze zm. – dalej: "u.c.ch.zm.")
prawo zadysponowania wolnym miejscem w kwaterze rodzinnej po upływie 20 lat
od pierwszego wykupienia grobu. Także pozwana Anna K. wniosła o oddalenie
powództwa i wyjaśniła, że dokonując pochówku zmarłego ojca w kwaterze rodzinnej
obok męża powódki wypełniała wolę ojca, który wystawił swojemu bratu, tj. mężowi
powódki, nagrobek i pragnął być pochowany obok niego. Ponadto, powołała się na
zezwolenie zarządcy cmentarza i na fakt uiszczenia opłaty wymaganej po upływie
pierwszych 20 lat.
Sąd Okręgowy w Szczecinie oddalił powództwo, uznając, że powódka utraciła
posiadanie grobu, ponieważ po upływie 20 lat od wykupienia przez nią
odpowiedniego miejsca nie uiściła opłaty prolongacyjnej. Sąd powołał się na
orzecznictwo Sądu Najwyższego w kwestii skutków nieuiszczenia powyższej opłaty
dla oceny powództwa o przywrócenie posiadania miejsca oddanego przez zarządcę
cmentarza na grób. Wyraził też pogląd, że „przedmiotem ochrony pozwanej jest w
tym przypadku prawo do sprawowania kultu osoby zmarłej, natomiast przesłanką
ochrony jest naruszenie dobra osobistego jako przedmiotu tego prawa”, oraz że
„zaniechanie – choćby w pewnym aspekcie – kultu osoby zmarłej wyrażające się w
zaniechaniu dokonania opłaty prolongacyjnej, nie może być utożsamione z utratą
tego dobra osobistego. Istotna jest tu obiektywizacja, albowiem wskutek takiego
właśnie kryterium możliwe jest uznanie kultu osoby zmarłej za wartość wynikającą z
osobowości każdego człowieka”.
Sąd Apelacyjny oddalił apelację powódki od powyższego wyroku,
stwierdzając, że uprawnienie powódki do dysponowania wolnym miejscem w grobie
rodzinnym wygasło, ponieważ po 20 latach od wykupienia miejsca pod grób
powódka nie uiściła kolejnej opłaty. Bez związku z wyrażonym stanowiskiem Sąd
Apelacyjny przytoczył fragment uchwały Sądu Najwyższego z dnia 29 września
1978 r., III CZP 56/78 (OSNCP 1979, nr 4, poz. 68). Poza tym stwierdził, że
podziela argumentację Sądu pierwszej instancji.
W kasacji powódka zarzuciła naruszenie prawa materialnego przez błędną
wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 5, 6, 23, 24 § 1, art. 415, 422, 441 § 1,
art. 443, 445 § 1 i 3 i art. 448 k.c. oraz błędną wykładnię art. 7 i 10 ust. 1 u.c.ch.zm.
Ponadto zarzuciła naruszenie przepisów postępowania, mające istotny wpływ na
wynik sprawy, a w szczególności art. 3 k.p.c. Wnosiła o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania ewentualnie o orzeczenie
zgodne z żądaniami pozwu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje: (...)
Pod pojęciem „prawo do grobu” w orzecznictwie sądów i w doktrynie rozumie
się różne uprawnienia umożliwiające osobom bliskim sprawowanie kultu pamięci
zmarłych. Uprawnienia te mogą mieć charakter niemajątkowy i ściśle osobisty,
związany ze sferą uczuć, ale mogą też wymagać starań praktycznych, w tym –
związanych z wydatkami. Stąd treść prawa do grobu określają zarówno elementy
osobiste, jak i majątkowe, które w zależności od konkretnej sytuacji podlegają
ochronie według zasad przewidzianych w przepisach o ochronie dóbr osobistych
albo na podstawie przepisów dotyczących praw majątkowych. Jeżeli uprawniony
powołuje się na naruszenie sfery jego indywidualnych odczuć związanych z
kultywowaniem pamięci o osobie zmarłej, przysługują mu roszczenia przewidziane
w art. 24 § 1 i 2 k.c. oraz art. 448 k.c. Jeśli domaga się ochrony prawa
majątkowego, jego roszczenia podlegają ocenie według treści przepisów
regulujących określone stosunki majątkowe, pod które „podpada” stan faktyczny,
wynikający z jego twierdzeń. (...)
Sąd pierwszej instancji uznał, że żądanie powódki dotyczyło przywrócenia
posiadania kwatery rodzinnej nr (...) na Cmentarzu Centralnym w S. Świadczy o
takiej ocenie pierwsze zdanie uzasadnienia wyroku z dnia 2 czerwca 1999 r. oraz
powołanie się przez ten Sąd na orzeczenia Sądu Najwyższego, dotyczące
przywrócenia posiadania grobu, a ponadto stwierdzenia, że powódka pozbawiła się
posiadania grobu i że dotychczasowe jej uprawnienia nie zasługiwały na ochronę
quasi-posesoryjną. Jednocześnie, ze stwierdzenia, że brak opłaty prolongacyjnej
nie oznacza utraty dobra osobistego w postaci kultu pamięci osoby zmarłej, można
wnosić, że Sąd Okręgowy był zdania, iż przez nieuiszczenie opłaty powódka
zrzekła się korzystania ze swego dobra osobistego. Wynika z tego, że podstawy
nieudzielenia powódce ochrony prawnej Sąd Okręgowy upatrywał też w przepisach
o ochronie dóbr osobistych.
Brak jednoznacznego stanowiska co do podstawy prawnej rozstrzygania o
żądaniach powódki oraz brak wskazania przepisów prawnych, które Sąd miał na
względzie jest również wadą wyroku Sądu Apelacyjnego. W związku z tym już tylko
z tego względu zarówno aprobata Sądu Apelacyjnego dla orzeczenia Sądu
pierwszej instancji, jak i stanowisko wyrażone samodzielnie w zaskarżonym wyroku
budzą zasadnicze zastrzeżenia.
Pomimo tego, w części dotyczącej pozwanej Gminy oraz w części obejmującej
żądanie ustalenia prawa powódki do decydowania o przedmiotowej kwaterze
skierowane do pozwanej Anny K., zaskarżony wyrok odpowiada prawu. W tym
zakresie kasacja została oddalona (art. 39312
k.p.c.).
Powódka uzasadniała powództwo odczuwaniem negatywnych emocji
związanych ze stanem świadomości co do tego, że obok zwłok męża zostały
złożone, bez jej zgody, zwłoki obcej osoby, oraz odnośnie do tego, że ona sama po
śmierci nie będzie mogła zostać pochowana przy mężu. Powódka domagała się
więc ochrony swojego dobra osobistego w postaci kultu pamięci zmarłego męża, a
nie dobra materialnego w postaci stanu posiadania w odniesieniu do miejsca
wyznaczonego na rodzinny grób ziemny. Jej żądanie przywrócenia stanu
poprzedniego nie było realizacją roszczenia prawno-rzeczowego przewidzianego w
art. 344 § 1 k.c., lecz roszczenia o dopełnienie czynności potrzebnych do usunięcia
skutków naruszenia jej dobra osobistego, o którym mowa w art. 24 § 1 k.c. Również
żądanie ustalenia pełnego i wyłącznego prawa decydowania o przedmiotowej
kwaterze powódka wywodziła z faktu, że w grobie pochowany został jej zmarły mąż,
którego pamięć powódka pragnie kultywować jako swoje dobro osobiste,
wyrażające się pożądanym przez nią stanem przeżyć psychicznych, wynikającym
ze świadomości, że w grobie zostały złożone zwłoki innych osób tylko za jej zgodą.
W tej sytuacji nie było podstaw do oceny powództwa w płaszczyźnie ochrony
quasi-posesoryjnej, tym bardziej, że powódce nigdy nie przysługiwało do miejsca na
cmentarzu jakiekolwiek prawo majątkowe. Stan „posiadania grobu” powstał w
ramach realizowania przez nią prawa do pochowania zmarłego męża, a więc
charakteryzował się elementami osobistymi.
Powództwo o ochronę dóbr osobistych powódki nie zasługiwało na
uwzględnienie w stosunku do pozwanej Gminy. Po tym, skoro po upływie 20 lat od
pierwszego użycia grobu do chowania powódka nie uiściła przewidzianej w art. 7
ust. 2 u.c.ch.zm. opłaty, Zarząd Usług Komunalnych pozwanej Gminy był władny
rozporządzić wolnym miejscem w grobie. Przyjmując tę opłatę od Anny K. i
zezwalając na pochowanie zmarłego Wiesława K., pozwana Gmina nie działała
bezprawnie ani w ogóle nie naruszyła dobra osobistego powódki. Przepis art. 7 ust.
2 u.c.ch.zm., który na zasadzie analogii znajduje zastosowanie wówczas, gdy w
ciągu pierwszych 20 lat po „wykupieniu” miejsca na grób ziemny nie zostanie ono
wykorzystane na pochówek, nie reguluje ochrony dóbr osobistych osób, które w
przeszłości uiściły pierwszą opłatę, ani w sferę dóbr osobistych w ogóle nie
wkracza. Przepis ten, podobnie jak cała ustawa, ma charakter porządkowy.
Pozwala na zawarcie kolejnej umowy, która swymi skutkami obejmuje jednak tylko
umawiające się strony. Prawo do wykorzystania wolnego miejsca w kwaterze
poprzednio wykupionej, osoba dokonująca po 20 latach zapłaty nabywa tylko
wobec zarządcy cmentarza i tylko od niego może domagać się niesprzeciwiania się
wykonaniu przez nią pochówku oraz honorowania stanu powstałego w wyniku tej
czynności. Umowa z zarządcą cmentarza o wykup wolnego miejsca w grobie
rodzinnym ziemnym, w którym pochowano już jedną osobę zmarłą, nie unicestwia
osobistych praw osoby, która przed 20 laty dokonała zapłaty. Zawarcie umowy nie
narusza sfery indywidualnego świata odczuć osoby, która sprawuje kult osoby
bliskiej zmarłej wcześniej. Dopiero wskutek realizacji drugiej umowy może dojść do
naruszenia kultu pamięci osoby zmarłej, jednak realizacja tej umowy nie należy do
zarządcy cmentarza. Wymaga podkreślenia, że w świetle obowiązujących
przepisów zarządca nie ma też prawnego obowiązku uprzedzenia osoby, która jako
pierwsza uiściła opłatę za tzw. korzystanie z miejsca na grób ziemny, o zamiarze
zadysponowania tym miejscem po upływie 20 lat.
Mając powyższe na względzie, należało uznać, że powództwo o ochronę dóbr
osobistych przeciwko pozwanej Gminie było bezzasadne, wobec czego oddalenie w
zaskarżonym wyroku apelacji powódki od oddalającego jej żądania wyroku Sądu
pierwszej instancji było w tym zakresie prawidłowe.
Również bezzasadne było powództwo w stosunku do pozwanej Anny K. w
części dotyczącej prawa powódki do decydowania o kwaterze rodzinnej.
Powódka nie sprecyzowała, czy domaga się przyznania jej przez Sąd
żądanego prawa, czy żąda usunięcia stanu niepewności co do przysługiwania jej
tego prawa. Sąd Apelacyjny trafnie przyjął, że było to powództwo o ustalenie, które
– zgodnie z art. 189 k.p.c. – wymagało wykazania interesu prawnego, czego
powódka nie uczyniła. Żądając ekshumacji zwłok Wiesława K. wraz ze złożeniem
ich w innym miejscu, powódka dała dowód tego, że zamierza w ten sposób
odzyskać poprzedni stan pełnego i wyłącznego w stosunku do pozwanej prawa
decydowania o kwaterze rodzinnej. W istocie też, w razie uwzględnienia przez Sąd
żądania ekshumacji, powyższy zamiar powódki byłby spełniony, ponieważ wówczas
pozwana nie miałaby żadnych własnych praw, które mogłyby konkurować z
prawami powódki i stać się przedmiotem rozstrzygania o nich. Prawa osobiste
pozwanej związane były z kultem pamięci tylko zmarłego Wiesława K., a nie
zmarłego męża powódki, zaś z faktu uiszczenia opłaty prolongacyjnej pozwana
nabyła określone prawa tylko do zarządcy cmentarza, a nie w stosunku do powódki.
Wobec tego, że ewentualne uwzględnienie roszczenia o ekshumację prowadziłoby
do usunięcia stanu niepewności co do tego, kto w stosunkach pomiędzy
wymienionymi stronami miałby wyłącznie prawo decydowania o przedmiotowej
kwaterze nie było podstaw do uwzględnienia żądania pozwu co do pozwanej
Anny K.
W świetle wyżej przedstawionej koncepcji ochrony dóbr osobistych powódki
nie zasługiwały na uwzględnienie zarzuty kasacji dotyczące naruszenia w
zaskarżonym wyroku art. 5, 6, 415, 422, 441 § 1, art. 443, 445 § 1 i 3 k.c. oraz art. 7
i 10 ust. 1 u.c.ch.zm., jak również art. 3 k.p.c.
Rację ma natomiast skarżąca w części dotyczącej żądań ekshumacji i zapłaty
zadośćuczynienia skierowanych do pozwanej Anny K., gdy zarzuca zaskarżonemu
wyrokowi naruszenie art. 23 i 24 § 1 oraz art. 448 k.c.
Sąd Apelacyjny błędnie przyjął, że w stosunkach z pozwaną Anną K.
uprawnienie powódki do dysponowania wolnymi miejscami w grobie rodzinnym
wygasło, oraz że przyczyną wygaśnięcia było zaniedbanie przez powódkę
skorzystania z prawa uiszczenia po 20 latach kolejnej opłaty za miejsce na
cmentarzu. Jak już wyżej wskazano, stan świadomości i przeżyć emocjonalnych
powódki wynikający z życzenia, aby po śmierci została ona pochowana obok męża,
stanowił element jej dobra osobistego, jakim był kult pamięci zmarłego męża i
określał przysługujące jej w związku z tym prawo do grobu jako prawo o
charakterze niemajątkowym. To prawo powódki powstało z chwilą pochowania
męża, wygasnąć zaś mogło tylko wraz ze śmiercią powódki. Wprawdzie usuwałoby
się ono spod ochrony prawnej, gdyby powódka zrezygnowała z korzystania z niego,
ale nie byłoby to równoznaczne z jego wygaśnięciem. Ponadto, wymagałoby to
ustalenia, że powódka nie sprawowała kultu pamięci zmarłego męża. Takiego
ustalenia w zaskarżonym wyroku brak.
O zaniechaniu kultywowania pamięci męża przez powódkę nie świadczy
zaniedbanie przez nią opłacenia kolejnej opłaty prolongacyjnej, tym bardziej, że
powódka była przekonana, iż przysługuje jej pierwszeństwo i zostanie uprzedzona
przez zarządcę cmentarza o zamiarze zadysponowania wolnym miejscem w
kwaterze poprzednio przez nią wykupionej. Na wykonanie prawa do grobu składają
się także inne zachowania niż tylko uiszczenie opłaty prolongacyjnej, i nawet brak
dających się postrzegać oznak przywiązania do pamięci zmarłej osoby bliskiej nie
musi świadczyć o braku wewnętrznych przeżyć związanych z kultem pamięci osoby
zmarłej. Ze względów oczywistych nieuiszczenie przez powódkę kolejnej opłaty za
grób męża i miejsce na cmentarzu oraz uiszczenie opłaty za wolne miejsce w
przedmiotowej kwaterze przez pozwaną Annę K. nie pociągało za sobą
wygaśnięcia sfery indywidualnych odczuć powódki w związku z kultywowaniem
pamięci Jana K. ani możności realizowania uprawnień składających się na prawo
do grobu, w tym – uprawnienia do decydowania, czy i kto ma być pochowany obok
Jana K.
Zgoda zarządcy cmentarza wyrażona wobec pozwanej Anny K. wydana
została w ramach funkcji dysponowania wolnymi i nieopłaconymi miejscami
przeznaczonymi do pochówku, stanowiącej realizację administracyjnego porządku
chowania zmarłych. Zgoda ta nie obejmowała i nie mogła obejmować zgody
powódki, która miała własne prawo dysponowania wolnymi miejscami w kwaterze
rodzinnej, wynikające z innych przesłanek aniżeli względy administracyjne.
Świadomość powyższego, jak się zdaje, towarzyszyła pracownikom Zakładu Usług
Komunalnych wówczas, gdy odebrali oni, od pozwanej Anny K. pisemne
oświadczenie o ponoszeniu cywilnej odpowiedzialności wobec osób zgłaszających
prawa do przedmiotowej kwatery.
Pochowanie zmarłego ojca przez pozwaną Annę K. naruszyło prawo powódki
do grobu wynikające z jej dobra osobistego. Zgoda zarządcy cmentarza oraz
uiszczenie przez pozwaną Annę K. opłaty prolongacyjnej nie uchylało bezprawności
działania pozwanej. Również okoliczność, że pozwana była uprawniona, z punktu
widzenia jej własnego dobra osobistego związanego z kultem pamięci ojca, do
uszanowania woli zmarłego i pochowania go w grobie obok brata nie wyłączała
bezprawności, ponieważ uprawnienia pozwanej nie „wyprzedzały” praw powódki i
nie usprawiedliwiały naruszenia jej dobra osobistego. Zaskarżony wyrok wyraża
błędną wykładnię art. 24 § 1 w związku z art. 23 k.c. oraz narusza art. 448 k.c.
przez niezastosowanie.
W zakresie dotyczącym pozwanej Anny K. odnośnie do omawianych roszczeń
podlegał uchyleniu nie tylko zaskarżony wyrok, ale także wyrok Sądu pierwszej
instancji (art. 39313
§ 1 k.p.c.). (...)