Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 5 grudnia 2002 r., III CKN 943/99
Małżonek nie ma interesu prawnego w żądaniu ustalenia nieważności
umowy nabycia przez osobę trzecią od współmałżonka własności
nieruchomości, jeżeli na jej podstawie osoba trzecia została wpisana w
księdze wieczystej jako właściciel nieruchomości. W takiej sytuacji małżonek
może zwalczać wpis własności w drodze powództwa o uzgodnienie stanu
prawnego nieruchomości ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym
stanem prawnym.
Sędzia SN Iwona Koper (przewodniczący)
Sędzia SN Bronisław Czech
Sędzia SN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Anieli B. przeciwko Janinie G. i
Władysławowi B. przy interwencji ubocznej po stronie pozwanej Marianny W. o
ustalenie nieważności umowy, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 5 grudnia
2002 r. na rozprawie kasacji powódki od wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z
dnia 10 czerwca 1999 r.
oddalił kasację.
Uzasadnienie (...)
Z poczynionych w sprawie ustaleń wynika, że powódka Anieli B. i pozwany
Władysław B. zawarli związek małżeński w dniu 4 lipca 1981 r. Wyrokiem z dnia 8
kwietnia 1986 r. zniesiona została między nimi ustawowa wspólność majątkowa
małżeńska ze skutkiem od dnia 1 września 1985 r. Przed wszczęciem niniejszej
sprawy, co miało miejsce dnia 9 marca 1996 r., toczyło się postępowanie o podział
majątku wspólnego Anieli i Władysława małżonków B. Postanowieniem wstępnym z
dnia 28 stycznia 1994 r. Sąd Rejonowy w Chełmie ustalił, że nieruchomość
składająca się z działki nr 735 wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków.
Uchylając to postanowienie orzeczeniem z dnia 27 stycznia 1995 r., Sąd
Wojewódzki wskazał, że zgromadzony materiał dowodowy pozwala na przyjęcie, iż
działka nr 735 należy do majątku wspólnego małżonków. Po wydaniu tego
orzeczenia pozwany zawarł kwestionowaną w niniejszej sprawie umowę sprzedaży
działki nr 735. Postępowanie w sprawie o podział majątku wspólnego zostało
zawieszone postanowieniem z dnia 13 grudnia 1995 r. na wniosek pełnomocnika
powódki, który oświadczył, że zamierza wnieść pozew o „unieważnienie aktu
notarialnego” sprzedaży działki. Dnia 9 stycznia 1996 r. pozwana Janina G.
sprzedała sporną nieruchomość Mariannie W.
Sąd Wojewódzki w Lublinie wyrokiem z dnia 28 marca 1997 r. ustalił, że
umowa sprzedaży nieruchomości składającej się z działki nr 735 zawarta w dniu 25
sierpnia 1995 r. pomiędzy Władysławem B. a Janiną G., jego siostrą, jest
bezskuteczna w stosunku do powódki Anieli B. w zakresie obejmującym wynoszący
1/2 udział Władysława B. we współwłasności nieruchomości o tyle, o ile narusza
uprawnienia Anieli B. w postępowaniu o podział majątku wspólnego, oraz nieważna
w zakresie obejmującym wynoszący 1/2 udział Anieli B. we współwłasności
nieruchomości. Podstawę prawną ustalenia nieważności umowy sprzedaży w
zakresie obejmującym udział Anieli B. stanowiło nieposiadanie przez Władysława B.
uprawnienia do rozporządzenia tym udziałem, a podstawę prawną ustalenia
bezskuteczności umowy sprzedaży w zakresie obejmującym udział Anieli B. był art.
1036 k.c. w związku z art. 46 k.r.o.
Sąd Apelacyjny po rozpoznaniu apelacji Janiny G. zmienił wyrok Sądu
Wojewódzkiego i powództwo oddalił.
Według Sądu Apelacyjnego, powódka nie miała interesu prawnego w żądaniu
ustalenia nieważności umowy sprzedaży zawartej w dniu 25 sierpnia 1995 r. przez
Władysława B. z Janiną G., mogła bowiem wytoczyć dalej idące powództwo o
uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Sąd
Apelacyjny zaznaczył ponadto, powołując się na orzecznictwo Sądu Najwyższego,
że w sprawie, w której powód żąda ustalenia nieważności czynności prawnej, sąd
nie może orzec o bezskuteczności czynności prawnej, jak też wskazał, iż o
bezskuteczności czynności prawnej na podstawie art. 1036 k.c. rozstrzyga się w
postępowaniu o podział majątku wspólnego. Zwrócił również uwagę, że
przekazanie sprawy o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym do toczącego się już postępowania o podział majątku wspólnego może
nastąpić tylko wtedy, gdy w obu sprawach występują te same osoby.
W skardze kasacyjnej powódka powołała się na naruszenie przez Sąd
Apelacyjny art. 10 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece
(jedn. tekst: Dz.U. 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm. – dalej: "u.k.w.h.") oraz art. 189
i 321 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Występująca w toku postępowania o podział majątku wspólnego kontrowersja
między pozwanym a powódką co do tego, czy nieruchomość składająca się z
działki nr 735 weszła do majątku wspólnego, stanowiła, rzecz jasna, spór o jej
przynależność do tego majątku w rozumieniu art. 685 w związku z art. 567 § 3
k.p.c. Spór ten powinien być zatem rozstrzygnięty w toku postępowania działowego
(art. 618 § 2 i § 3 w związku z art. 567 § 3 i art. 688 k.p.c.). Powyższej oceny nie
uchyla fakt istnienia dla wymienionej nieruchomości księgi wieczystej i wpisania w
niej jako właściciela jedynie pozwanego (por. postanowienia Sądu Najwyższego z
dnia 14 grudnia 1981 r., I CZ 101/81, OSNC 1982, nr 11-12, poz. 172, z dnia 19
grudnia 1986 r., III CZP 92/86, OSNC 1988, nr 1, poz. 9 i z dnia 29 stycznia 1993 r.,
III CZP 175/92, OSNC 1993, nr 6, poz. 111). Niedopuszczalne więc byłoby
prowadzenie dla rozstrzygnięcia sporu powódki z pozwanym oddzielnego
postępowania o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym, które ma na względzie art. 10 u.k.w.h.
Sytuacja uległa jednak zmianie z chwilą wpisania do księgi wieczystej – w
miejsce Władysława B. – Janiny G. Rozstrzygnięcie w postępowaniu o podział
majątku wspólnego sporu o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym
stanem prawnym może nastąpić – jak trafnie zauważył Sąd Apelacyjny – tylko
wtedy, gdy krąg osób występujących jako strony sporu pokrywa się z kręgiem
uczestników postępowania o podział (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia
14 grudnia 1981 r., I CZ 101/81 i z dnia 17 grudnia 1998 r., I CKN 934/97, nie
publ.). Dla uzgodnienia z rzeczywistym stanem prawnym treści księgi wieczystej
zawierającej wpis Janiny G. nieodzowne zatem było wytoczenie przez Anielę B.
wskazanego w art. 10 u.k.w.h. powództwa o usunięcie niezgodności stanu
prawnego nieruchomości ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym.
Nie można się zgodzić z twierdzeniami skargi kasacyjnej, że taki sam cel
pozwalało osiągnąć wytoczenie powództwa o ustalenie (art. 189 k.p.c.), gdyż
jakkolwiek powództwo o usunięcie niezgodności stanu prawnego nieruchomości
ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym jest – jak się
niemal powszechnie przyjmuje – szczególną postacią powództwa ustalającego, to
stąd jednak jeszcze nie wynika taki wniosek, jaki został sformułowany w skardze
kasacyjnej. Jest tak z następujących powodów.
Jeżeliby doszło do ustalenia nieważności lub bezskuteczności umowy
sprzedaży zawartej w dniu 25 sierpnia 1995 r. przez pozwanego Władysława B. z
pozwaną Janiną G., to wyrok o takiej treści pozwalałby tylko przywrócić w księdze
wieczystej wpis Władysława B. jako właściciela (por. wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 25 października 2002 r., IV CKN 1425/00, nie publ.). Nadal więc, zgodnie z art.
3 u.k.w.h., jedynie on powinien być uważany za właściciela spornej nieruchomości.
Mimo, że wyrok o wspomnianej treści wymagałby ustalenia, że sporna
nieruchomość z chwilą jej nabycia przez Władysława B. weszła do majątku
wspólnego, samo to ustalenie nie mogłoby zatem znaleźć wyrazu w treści wpisu
dokonanego na podstawie tego wyroku. Tymczasem celem powódki jest nie tylko
wykazanie, że Janina G. nie nabyła własności spornej nieruchomości, ale i tego, że
własność tej nieruchomości jest prawem wspólnym powódki i pozwanego.
Księga wieczysta – po uzgodnieniu jej treści – powinna wyrażać stan prawny
istniejący w chwili wydania wyroku orzekającego o uzgodnieniu. W konsekwencji, w
procesie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym
powinny uczestniczyć wszystkie osoby wpisane w dziale drugim księgi wieczystej
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23 grudnia 1988 r., III CRN 434/88,
OSNC 1991, nr 1, poz. 12), a z akt sprawy wynika, że przed wytoczeniem
rozpoznawanej sprawy doszło do kolejnego wpisu w dziale drugim księgi wieczystej
spornej nieruchomości – w miejsce Janiny G. ujawniono, nie będącą stroną w
niniejszym procesie, Mariannę W.
Powyższe uwagi dowodzą zasadności poglądu Sądu Apelacyjnego o
nieposiadaniu przez powódkę interesu prawnego w żądanym ustaleniu ze względu
na możliwość wytoczenia dalej idącego powództwa o uzgodnienie treści księgi
wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Jeżeli ma się toczyć oddzielne
postępowanie zmierzające do wykazania nie znajdującego wyrazu w treści księgi
wieczystej prawa powódki do nieruchomości, to powinien to być proces o
uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Tym samym
nie ma podstaw do uznania za trafne twierdzeń skarżącej o naruszeniu przez Sąd
Apelacyjny art. 189 k.p.c. i art. 10 u.k.w.h.
Z przedstawionych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 39312
k.p.c.
orzekł, jak w sentencji.