Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 12 marca 2003 r., III CZP 2/03
Sędzia SN Jan Górowski (przewodniczący)
Sędzia SN Bronisław Czech
Sędzia SN Barbara Myszka (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku L. Bank S.A. w W. przy uczestnictwie
Rafała P. o nadanie klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi egzekucyjnemu, po
rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 12 marca 2003 r.,
przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Iwony Kaszczyszyn, zagadnienia
prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Warszawie postanowieniem z
dnia 13 września 2002 r.:
"Czy do niezbędnych kosztów procesu strony reprezentowanej przez
adwokata (art. 98 § 3 k.p.c.) zalicza się wydatki poniesione przez tego adwokata
bądź stronę z tytułu opłaty skarbowej od pełnomocnictwa?"
podjął uchwałę:
Do kosztów niezbędnych do celowego dochodzenia praw i celowej
obrony (art. 98 § 1 k.p.c.) strony reprezentowanej przez adwokata podlega
zaliczeniu wydatek poniesiony przez nią w związku z koniecznością
uiszczenia opłaty skarbowej od dokumentu stwierdzającego ustanowienie
pełnomocnika.
Uzasadnienie
L. Bank S.A. w W., reprezentowany przez pełnomocnika będącego radcą
prawnym, wystąpił z wnioskiem o nadanie klauzuli wykonalności bankowemu
tytułowi egzekucyjnemu wystawionemu przeciwko dłużnikowi Rafałowi P. i
zasądzenie od dłużnika zwrotu kosztów związanych z postępowaniem o nadanie
klauzuli wykonalności.
Postanowieniem z dnia 26 kwietnia 2002 r. Sąd Rejonowy w Grodzisku
Mazowieckim uwzględnił wniosek o nadanie klauzuli wykonalności i zasądził od
Rafała P. na rzecz L. Banku S.A. w W. kwotę 77 zł tytułem zwrotu kosztów
postępowania.
W zażaleniu na zawarte w tym postanowieniu rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania wierzyciel podniósł, że Sąd przyznał mu tylko zwrot uiszczonego
wpisu w kwocie 27 zł oraz wynagrodzenie radcy prawnego w kwocie 50 zł,
odpowiadającej stawce określonej w § 12 ust. 1 pkt 13 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 12 grudnia 1997 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie
oraz opłat za czynności radców prawnych (Dz.U. Nr 154, poz. 1013 ze zm.),
natomiast pominął opłatę skarbową w kwocie 15 zł uiszczoną od dokumentu
stwierdzającego ustanowienie pełnomocnika. Zarzucając naruszenie przepisu art.
98 § 1 k.p.c., domagał się zmiany zaskarżonego postanowienia przez zasądzenie
od dłużnika kwoty 92 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania.
Przy rozpoznawaniu zażalenia Sąd Okręgowy w Warszawie powziął poważne
wątpliwości, którym dał wyraz w przedstawionym Sądowi Najwyższemu do
rozstrzygnięcia zagadnieniu prawnym. Sąd Okręgowy podkreślił, że w praktyce
orzeczniczej sądów na obszarze jego właściwości zarysowała się rozbieżność
stanowisk w kwestii dopuszczalności zaliczenia wydatku poniesionego z tytułu
opłaty skarbowej od pełnomocnictwa do kosztów niezbędnych do celowego
dochodzenia praw i celowej obrony w rozumieniu art. 98 § 1 k.p.c. w sytuacji, w
której strona jest reprezentowana przez pełnomocnika będącego adwokatem lub
radcą prawnym. Opłata ta jest świadczeniem publicznoprawnym należnym od
strony oraz jej pełnomocnika i trudno obowiązek spełnienia takiego świadczenia
przerzucać na przeciwnika, jest jednak, zdaniem Sądu Okręgowego, niewątpliwe,
że obowiązek uiszczenia tej opłaty pozostaje w ścisłym związku z wydatkami
poniesionymi przez stronę w postępowaniu sądowym toczącym się z jej udziałem.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 9 września 2000 r. o opłacie skarbowej
(Dz.U. Nr 86, poz. 960 ze zm.), opłacie skarbowej podlegają podania i załączniki do
podań składane w sprawach indywidualnych z zakresu administracji publicznej,
czynności urzędowe w takich sprawach dokonywane na podstawie zgłoszenia lub
na wniosek zainteresowanego oraz zaświadczenia i zezwolenia wydawane na
wniosek zainteresowanego, a ponadto określone rodzaje dokumentów, w tym
dokumenty stwierdzające ustanowienie pełnomocnika oraz ich odpisy lub wypisy.
Przedstawiając zagadnienie prawne, Sąd Okręgowy wyszedł z założenia, że w
razie ustanowienia przez stronę pełnomocnika procesowego obowiązek zapłaty
opłaty skarbowej od dokumentu stwierdzającego ustanowienie pełnomocnika
obciąża solidarnie stronę oraz pełnomocnika, uznał bowiem, że wniosek taki wynika
z art. 4 ust. 2 ustawy o opłacie skarbowej. Analiza treści wskazanego przepisu
świadczy o wadliwości przyjętego założenia.
Według art. 4 powołanej ustawy, obowiązek zapłaty opłaty skarbowej ciąży na
osobach fizycznych, osobach prawnych i jednostkach organizacyjnych nie
mających osobowości prawnej, jeżeli wystawiają (sporządzają) dokumenty, składają
podania i załączniki do podań albo jeżeli na ich wniosek dokonuje się czynności
urzędowych lub wydaje zaświadczenia lub zezwolenia. Obowiązek zapłaty opłaty
skarbowej ciąży solidarnie na wymienionych osobach lub jednostkach, jeżeli
składają wspólne podania i załączniki do podań albo jeżeli na ich wspólny wniosek
dokonuje się czynności urzędowych lub wydaje zaświadczenia albo zezwolenia.
Przepis art. 4 ust. 2, ustanawiający solidarne zobowiązanie z tytułu opłaty
skarbowej, nie dotyczy opłaty należnej od wystawienia (sporządzenia) dokumentów
wymienionych w art. 1 ust. 1 pkt 2 ustawy, którą powinien uiścić wystawca takiego
dokumentu. Opłatę skarbową od dokumentu stwierdzającego ustanowienie
pełnomocnika powinien zapłacić mocodawca, gdyż jest on osobą podpisującą
dokument pełnomocnictwa, czyli wystawcą tego dokumentu. Z braku wyraźnego
przepisu ustawy, nakładającego obowiązek zapłaty opłaty skarbowej od dokumentu
pełnomocnictwa, zarówno na wystawcę dokumentu, jak i na pełnomocnika, nie
można przyjmować, że obowiązek ten obciąża solidarnie mocodawcę oraz
pełnomocnika. Konkludując, trzeba stwierdzić, że podmiotem, na którym ciąży
obowiązek uiszczenia opłaty skarbowej od dokumentu pełnomocnictwa, jest
wyłącznie mocodawca. Stwierdzenie to odnosi się do wszystkich sytuacji, w których
dokument stwierdzający ustanowienie pełnomocnika został wystawiony w sprawach
nie wymienionych w art. 2 ustawy o opłacie skarbowej, w przepisie tym
ustawodawca wskazał bowiem rodzaje spraw, w których dokumenty stwierdzające
ustanowienie pełnomocnika oraz ich odpisy (wypisy) nie podlegają opłacie
skarbowej.
Przystępując do rozważenia problemu, czy opłata skarbowa uiszczona od
dokumentu pełnomocnictwa podlega zaliczeniu do kosztów niezbędnych do
celowego dochodzenia praw i celowej obrony strony reprezentowanej przez
adwokata, trzeba mieć na względzie, że opłata ta jest wydatkiem strony, a nie
ustanowionego przez nią pełnomocnika. Zgodnie z art. 98 § 1 k.p.c., strona
przegrywająca sprawę obowiązana jest zwrócić przeciwnikowi na jego żądanie
koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw i celowej obrony (koszty
procesu). W przytoczonym przepisie wyrażone zostały dwie podstawowe zasady
rozstrzygania o kosztach procesu: zasada odpowiedzialności za wynik procesu oraz
zasada kosztów niezbędnych i celowych. Pierwsza oznacza, że strona, która
przegrała sprawę, zobowiązana jest zwrócić przeciwnikowi poniesione przez niego
koszty procesu, druga natomiast – że strona przegrywająca sprawę zobowiązana
jest zwrócić przeciwnikowi tylko te poniesione koszty procesu, które były niezbędne
do celowego dochodzenia praw lub celowej obrony. W doktrynie podkreśla się, że
niezbędność oraz celowość kosztów procesu podlega ocenie sądu i jest
uzależniona od konkretnych okoliczności sprawy, sąd powinien zatem każdorazowo
rozważyć, czy czynność, która spowodowała koszty, była w ujęciu obiektywnym
potrzebna do realizacji praw strony, a także, czy i do jakiego poziomu poniesione
koszty stanowiły – również z obiektywnego punktu widzenia – wydatek konieczny.
Istotne znaczenie dla oceny niektórych kosztów jako niezbędnych i celowych
mają wskazania zawarte w § 2 i 3 art. 98 k.p.c. W zależności od tego, czy strona
działa osobiście lub przez pełnomocnika nie będącego adwokatem lub radcą
prawnym, czy też przez pełnomocnika będącego adwokatem, wymienione przepisy
określają kategorie kosztów, co do których ustawodawca przesądził, że są to koszty
niezbędne do celowego dochodzenia praw i celowej obrony. Zgodnie z art. 98 § 3
k.p.c., do niezbędnych kosztów procesu strony reprezentowanej przez adwokata
zalicza się wynagrodzenie, jednak nie wyższe niż stawki opłat określone w
odrębnych przepisach i wydatki jednego adwokata, koszty sądowe oraz koszty
nakazanego przez sąd osobistego stawiennictwa strony. Trzeba dodać, że ze
względu na treść art. 99 k.p.c. przytoczona regulacja odnosi się również do strony
reprezentowanej przez radcę prawnego.
Analiza treści art. 98 § 3 k.p.c. prowadzi do wniosku, że koszt opłaty
skarbowej od dokumentu pełnomocnictwa nie może być zaliczony do żadnej z
wymienionych w tym przepisie kategorii kosztów, ponieważ jest to wydatek strony, a
nie wydatek adwokata. Wyłania się w związku z tym pytanie, czy zawarte w art. 98
§ 3 k.p.c. wskazanie rodzajów kosztów objętych domniemaniem ustawowym, że są
niezbędne do celowego dochodzenia praw i celowej obrony, jest wyliczeniem
wyczerpującym. Na to pytanie trzeba udzielić odpowiedzi przeczącej, ponieważ
przepis art. 98 § 3 k.p.c. konkretyzuje zasadę ogólną, wyrażoną w art. 98 § 1 k.p.c.,
nie określa natomiast enumeratywnie kosztów, które należy zaliczyć do kosztów
niezbędnych wówczas, gdy strona jest reprezentowana przez adwokata.
Wyczerpujące wyliczenie przez ustawodawcę wszystkich niezbędnych kosztów
podlegających zwrotowi w razie wygrania sprawy byłoby – jak trafnie zauważa się w
doktrynie – niemożliwe. Przepis art. 98 § 3 k.p.c. należy zatem interpretować w ten
sposób, że sąd rozstrzygając o kosztach procesu strony wygrywającej może
zasądzić na jej rzecz nie tylko zwrot kosztów wskazanych w tym przepisie, lecz
także zwrot innych poniesionych przez tę stronę kosztów, jeżeli okażą się one
niezbędne do celowego dochodzenia praw lub celowej obrony w rozumieniu art. 98
§ 1 k.p.c.
Nie powinno budzić wątpliwości, że ciążący na stronie reprezentowanej przez
adwokata obowiązek zapłaty opłaty skarbowej od dokumentu pełnomocnictwa
należy do kosztów niezbędnych do celowego dochodzenia praw lub celowej obrony.
Uiszczenie tej opłaty – w sytuacji, w której strona nie korzysta odpowiedniego
zwolnienia w tym zakresie – stanowi dopełnienie wymagania przewidzianego w
obowiązujących przepisach prawa i jest zarazem warunkiem formalnoprawnej
zgodności sporządzenia dokumentu pełnomocnictwa z prawem. Tym samym
uiszczenie opłaty skarbowej od dokumentu stwierdzającego ustanowienie
pełnomocnika jest poniesieniem wydatku, który z obiektywnego punktu widzenia
jest konieczny do realizacji praw strony w postępowaniu sądowym. Skoro
ustawodawca w art. 98 § 3 k.p.c. zaliczył wynagrodzenie jednego adwokata do
kosztów niezbędnych, to nie inaczej – aczkolwiek na podstawie art. 98 § 1 k.p.c. –
należy zakwalifikować koszt poniesionej przez stronę opłaty skarbowej ściśle
związanej z udzieleniem temu adwokatowi pełnomocnictwa procesowego.
Źródłem dodatkowych wątpliwości Sądu Okręgowego był publicznoprawny
charakter opłaty skarbowej oraz stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w
uchwale z dnia 10 lutego 1995 r., III CZP 4/95 (OSNC 1995, nr 5, poz. 79), zgodnie
z którym do wynagrodzenia i wydatków jednego adwokata, zaliczanych do
niezbędnych kosztów procesu strony reprezentowanej przez adwokata (art. 98 § 3
k.p.c.) nie dolicza się podatku VAT płaconego od usług adwokackich na podstawie
przepisów ustawy z dnia 8 stycznia 1993 r. o podatku od towarów i usług oraz o
podatku akcyzowym (Dz.U. Nr 11, poz. 50 ze zm.).
Sąd Okręgowy trafnie zauważył, że opłata skarbowa od dokumentu
stwierdzającego ustanowienie pełnomocnika ma charakter publicznoprawny. Taka
kwalifikacja omawianego wydatku nie stanowi jednak dostatecznego argumentu
przeciwko tezie, że koszt opłaty skarbowej od dokumentu pełnomocnictwa
udzielonego adwokatowi stanowi koszt niezbędny do celowego dochodzenia praw
lub celowej obrony w rozumieniu art. 98 § 1 k.p.c. Ogólne sformułowanie
powołanego przepisu nie pozwala na różnicowanie kosztów strony na wydatki o
charakterze cywilnoprawnym oraz na wydatki ponoszone na pokrycie należności
publicznoprawnych. Znaczenie przesądzające ma jedynie kryterium niezbędności
określonego kosztu z punktu widzenia celowości dochodzenia praw lub
podejmowanej obrony. Do odmiennego wniosku nie może również prowadzić
odwołanie się do stanowiska Sądu Najwyższego wyrażonego w powołanej uchwale
z dnia 10 lutego 1995 r. Uchwała ta dotyczyła bowiem zupełnie innego
zagadnienia. (...)
Z powyższych względów Sąd Najwyższy, na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.,
rozstrzygnął przedstawione zagadnienie prawne, jak w uchwale.