Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 20 marca 2003 r., III CZP 1/03
Sędzia SN Antoni Górski (przewodniczący)
Sędzia SN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
Sędzia SN Kazimierz Zawada
Sąd Najwyższy w sprawie z urzędu przy uczestnictwie Zbigniewa P., Aldony
S., Krzysztofa P. i Hurtowni Wyrobów Spirytusowych "R." w K. o wpis, po
rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 20 marca 2003 r.,
przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Jana Szewczyka, zagadnienia
prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Poznaniu, Ośrodek
Zamiejscowy w Koninie postanowieniem z dnia 13 grudnia 2002 r.:
"Czy w świetle art. 76 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach
wieczystych i hipotece (Dz.U. Nr 19 poz. 147 ze zm.) dopuszczalne jest obciążenie
hipoteką łączną wszystkich nieruchomości powstałych w wyniku zniesienia
współwłasności nieruchomości przez jej podział w naturze, także wówczas gdy
przed podziałem hipoteka obciążała tylko część ułamkową nieruchomości
stanowiącą udział współwłaściciela ?"
podjął uchwałę:
Po zniesieniu współwłasności nieruchomości przez umowny podział
fizyczny hipoteka na udziale współwłaściciela obciąża nowo powstałe
nieruchomości w części odpowiadającej pierwotnie obciążonemu udziałowi.
Uzasadnienie
Przedstawione zagadnienie prawne wyłoniło się na tle następującego stanu
faktycznego.
Trzech uczestników postępowania obejmującego zniesienie współwłasności
dokonało umownego zniesienia współwłasności nieruchomości o powierzchni 0,992
ha przez podział tejże nieruchomości w naturze. W wyniku tego podziału powstały
trzy odrębne nieruchomości (działki) o powierzchni: 0,3071, 03264 i 0,2957 ha.
Przed zniesieniem współwłasności nieruchomości w dziale IV księgi wieczystej,
prowadzonej dla tej nieruchomości, wpisana była hipoteka przymusowa w kwocie
895,41 zł na rzecz wierzyciela (Hurtowni Wyrobów Spirytusowych „R.” w K.),
obciążająca udział jednego ze współwłaścicieli – uczestnika postępowania.
Hipoteka ta stanowiła zabezpieczenie wierzytelności pieniężnej wobec tego
współwłaściciela (Krzysztofa P.). W umowie o zniesienie współwłasności zawarty
był m.in. wniosek o założenie księgi wieczystej dla nowo utworzonej nieruchomości
o powierzchni 0,3264 ha. W uwzględnieniu tego wniosku założono księgę wieczystą
dla tej nowej nieruchomości, w której jako właściciela wpisano jednego z
uczestników postępowania (Zbigniewa P.). W dziale IV tej księgi wpisano ponadto
hipotekę przymusową w kwocie 895,41 zł na rzecz wspomnianego wierzyciela. W
apelacji od tego wpisu hipoteki uczestnik postępowania (Zbigniew P.), właściciel
nowo utworzonej w wyniku podziału nieruchomości, podnosił, że nigdy nie był
dłużnikiem Hurtowni Wyrobów Spirytusowych „R.” w K. Hipoteka przymusowa,
obciążająca udział we współwłasności nieruchomości przed podziałem,
ustanowiona została jedynie dla zabezpieczenia wierzytelności wobec innego
współwłaściciela (brata skarżącego). W apelacji sformułowany został wniosek o
uchylenie wpisu hipoteki przymusowej dokonanej z urzędu w księdze wieczystej nr
(...), w której jako właściciel ujawniony został uczestnik wnoszący apelację.
Wątpliwości określone w przedstawionym Sądowi Najwyższemu zagadnieniu
prawnemu pojawiły się w toku rozpatrywania apelacji uczestnika postępowania. Sąd
Okręgowy powołał się na zarysowującą się w tej mierze rozbieżność w
orzecznictwie Sądu Najwyższego i piśmiennictwie prawniczym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Należy zwrócić uwagę przede wszystkim na zakres przedstawionego przez
Sąd Okręgowy zagadnienia prawnego. Chodzi w nim mianowicie o określenie
możliwego zasięgu obciążenia hipotecznego (dopuszczalność „obciążenia hipoteką
łączną wszystkich nieruchomości”) w sytuacji, w której dochodzi do zniesienia
współwłasności nieruchomości gruntowej przez jej podział w naturze. Okoliczności
rozpoznawanej przez Sąd Okręgowy sprawy usprawiedliwiają rozważenie
przedstawionego zagadnienia prawnego przy założeniu, że jeden z udziałów we
współwłasności był obciążony hipoteką, źródłem zniesienia współwłasności
nieruchomości była odpowiednia umowa między dotychczasowymi
współwłaścicielami, a w wyniku umownego podziału doszło do wyodrębnienia kilku
nowych wierzytelności dla wszystkich współwłaścicieli. Nie pojawiła się zatem
potrzeba udzielenia odpowiedzi także w odniesieniu do innych możliwych wariantów
zniesienia współwłasności (art. 211, 212 k.c.).
2. Praktyczny i jurydyczny walor sformułowanego przez Sąd Okręgowy
zagadnienia prawnego przejawia się także w tym, że w obrocie prawnym udział we
współwłasności nieruchomości nierzadko staje się przedmiotem obciążenia
hipotecznego (art. 65 ust. 2 ustawy z dnia 6 lipca 1992 r. o księgach wieczystych i
hipotece; jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r., nr 124, poz. 1361 ze zm. – dalej „u.k.w.h.”).
Hipoteka na udziale w nieruchomości mogłaby służyć zabezpieczeniu
wierzytelności przysługujących wobec jednego ze współwłaścicieli. To samo odnosi
się do hipoteki przymusowej (art. 109 § 1 ustawy z dnia 1982 r.). Współwłaściciel –
dłużnik (osobisty lub rzeczowy) mógłby rozporządzać swoim udziałem bez zgody
współwłaścicieli, co obejmuje również możliwość ustanowienia hipoteki na
przysługującym mu udziale we współwłasności nieruchomości (art. 198 k.c.).
Ułamkowy udział we współwłasności nieruchomości mógłby obciążyć hipoteką
jedynie współwłaściciel. W literaturze dominuje trafne stanowisko, że
niedopuszczalne byłoby obciążenie przez współwłaściciela jedynie ułamka w
przysługującym mu udziale (art. 65 ust. 2 u.k.w.h.). Tę regułę należałoby odnieść
także do hipoteki przymusowej.
Ustanowienie hipoteki na udziale w nieruchomości w celu zabezpieczenia
wierzytelności wobec jednego ze współwłaścicieli (w rozpatrywanej sprawie
hipoteką przymusową obciążono udział współwłaściciela – dłużnika osobistego) nie
wyklucza, oczywiście, uprawnienia każdego ze współwłaścicieli do żądania
zniesienia współwłasności (art. 210 k.c.). Nie determinuje też określenia przez
współwłaścicieli sposobu zniesienia współwłasności nieruchomości (art. 211, 212
k.c.). Innymi słowy, ustanowienie hipoteki na udziale jednego ze współwłaścicieli nie
ogranicza możliwości wyjścia ze współwłasności w sposób najbardziej dogodny dla
współwłaścicieli.
3. Zgodnie z przepisem art. 84 u.k.w.h., hipoteka obejmuje nieruchomości
wraz z przynależnościami i utrzymuje się na niej jako na całości aż do zupełnego
wygaśnięcia wierzytelności, którą zabezpiecza. Najogólniej można stwierdzić, że w
przepisie tym wyrażono przynajmniej trzy istotne reguły prawne dotyczące hipoteki
jako ograniczonego prawa rzeczowego. Określono przede wszystkim zakres
obciążenia hipotecznego (nieruchomość wraz z przynależnościami). Wskazano też
na to, że ustanowiona hipoteka utrzymuje się jako ograniczone prawo rzeczowe na
nieruchomości aż do zupełnego wygaśnięcia zabezpieczonej wierzytelności
(ciągłość stanu zabezpieczenia). Taki stan zabezpieczenia utrzymuje się wreszcie
na nieruchomości „jako na całości”. Tę ostatnią formułę należałoby rozumieć w ten
sposób, że ustanowiona hipoteka utrzymuje się na nieruchomości (i istniejących
przynależnościach) w takim kształcie prawnym (postaci), jaki (jaką) miała
nieruchomość w chwili kreowania zabezpieczenia hipotecznego. Oznacza to
określoną stabilizację przedmiotu obciążenia hipotecznego (tzw. substratu
zabezpieczenia) w tym sensie, że późniejsze zmiany dotyczące nieruchomości (np.
polegające na jej podziale) muszą pozostawać bez wpływu na sytuację prawną
wierzyciela hipotecznego. Dlatego w piśmiennictwie trafnie zauważono, że jedną z
bezpośrednich konsekwencji wspomnianej reguły stabilizacji przedmiotu obciążenia
hipotecznego jest rozwiązanie przyjęte w art. 76 ust. 1 u.k.w.h., zgodnie z którym w
razie podziału nieruchomości hipoteka, obciążająca dotychczas nieruchomość,
obciąża wszystkie nieruchomości utworzone przez podział (hipoteka łączna). W
judykaturze Sądu Najwyższego trafnie stwierdzono, że powstanie hipoteki łącznej w
przedstawiony sposób, nie stanowi zmiany treści hipoteki istniejącej dotychczas,
lecz jej – dyktowane interesem wierzyciela – przekształcenie, polegające na
prawnym przystosowaniu stworzonego zabezpieczenia do sytuacji, jaka powstaje w
wyniku podziału nieruchomości obciążonej (uzasadnienie uchwały z dnia 14 lipca
1994 r., III CZP 85/94, OSNC 1995, nr 1, poz. 3).
W dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego odmiennie oceniono los
prawny hipoteki obciążającej udział jednego ze współwłaścicieli nieruchomości w
przypadku podziału tej nieruchomości. W uchwale z dnia 1 grudnia 1969 r., III CZP
51/69 (OSNC 1970, nr 4, poz. 59) stwierdzono, że „w razie zniesienia
współwłasności przez podział fizyczny nieruchomości – hipoteka, ciążąca
dotychczas na udziale współwłaściciela, ciąży w dalszym ciągu na nowo powstałych
nieruchomościach w takiej części, w jakiej byłą obciążona nieruchomość
podzielona”. W postanowieniu z dnia 4 listopada 1997 r., I CKN 291/97 ("Przegląd
Sądowy" 1998, nr 7-8, s. 190) przyjęto, że „obciążenie hipoteką łączną wszystkich
nieruchomości powstałych w wyniku zniesienia współwłasności nieruchomości
przez jej podział w naturze może nastąpić w świetle art. 76 ust. 1 u.k.w.h. tylko
wtedy, gdy przed podziałem hipoteka obciążała nieruchomość jako całość, a nie
tylko część ułamkową nieruchomości stanowiącą udział współwłaściciela”.
De lege lata nie uregulowało wprost prawnych konsekwencji podziału
nieruchomości w odniesieniu do hipoteki obciążającej udział jednego ze
współwłaścicieli tej nieruchomości. Nie znaczy to, że konsekwencje takie nie dadzą
się określić w oparciu o odpowiednie metody wykładni przepisów ustawy z dnia 6
lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece dotyczących hipoteki.
Nie można uznać za wystarczające odwoływanie się w zakresie interpretacji
przepisu art. 76 ust. 1 u.k.w.h. do wykładni gramatycznej i eksponowanie tego, że w
przepisie tym wspomina się jedynie o hipotece obciążającej „nieruchomość”, a nie
„udział właściciela”. Wykładnią gramatyczną posłużono się we wspomnianym
postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 4 listopada 1997 r. Tymczasem z
pewnością właściwszym punktem wyjścia byłaby odpowiedź na zasadnicze pytanie,
co oznacza w istocie obciążenie hipoteką udziału we współwłasności nieruchomości
(art. 65 ust. 2 u.k.w.h.) i czy kategoryczne przeciwstawienie sobie „hipoteki na
nieruchomości” „hipotece na udziale we współwłasności” w sferze losu prawnego
tych hipotek po podziale nieruchomości znajduje dostateczne usprawiedliwienie
prawne.
Przepis art. 84 u.k.w.h. uzasadnia – jak wspomniano – przyjęcie reguły
jurydycznej trwałości (niezmienności) w zakresie przedmiotu obciążenia
hipotecznego w okresie istnienia zabezpieczenia. Reguła taka ma też zastosowanie
wówczas, gdy hipoteka obciąża jedynie udział współwłaściciela we współwłasności
nieruchomości. Należy podzielić wyrażone w literaturze stanowisko, że w takiej
sytuacji ustanowiona hipoteka obciąża w określonym ułamku jednak całą
nieruchomość (verba legis: „utrzymuje się na niej jako na całości”) i w takim
stosunku utrzymuje się na całej nieruchomości w jej pierwotnym kształcie (postaci)
z tym skutkiem, że późniejsze zmiany dotyczące nieruchomości (np. jej podział) nie
mają znaczenia dla raz ukształtowanego już, w czasie ustanowienia hipoteki,
przedmiotu zabezpieczenia hipotecznego (tzw. substratu zabezpieczenia).
Wierzyciel hipoteczny uzyskuje tym samym pewną i trwałą ochronę prawną w
okresie trwania zabezpieczenia i z jego punktu widzenia obojętne pozostają m.in.
podziały nieruchomości (tzw. substratu zabezpieczenia) dokonywane przez
właściciela lub współwłaścicieli.
Przy założeniu, że hipoteka obciążająca część ułamkową nieruchomości,
stanowiącą udział we współwłasności, obciąża jednocześnie w określonym ułamku
całą nieruchomość (art. 84 u.k.w.h.), możliwe staje się zastosowanie rozwiązania
prawnego przyjętego w art. 76 ust. 1 u.k.w.h. Dlatego należałoby przyjąć, że po
zniesieniu własności nieruchomości przez umowny podział fizyczny hipoteka na
udziale współwłaściciela obciąża wszystkie nowo powstałe nieruchomości w części
odpowiadającej pierwotnie obciążonemu udziałowi. Podobne stanowisko (w
odniesieniu jednak do każdego sposobu podziału fizycznego nieruchomości) zajął
Sąd Najwyższy we wspomnianej uchwale z dnia 1 grudnia 1969 r.
Gdyby akceptować interpretację art. 76 ust. 1 u.k.w.h., przyjętą w
postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 4 listopada 1997 r., to należałoby
konsekwentnie stwierdzić, że sprzedaż części nieruchomości prowadziłaby tylko
wtedy do skutków określonych we wspomnianym przepisie, gdyby hipoteka
obciążała nieruchomość jako całość, a nie jedynie część ułamkową nieruchomości
stanowiącą udział współwłaściciela. Tymczasem trudno byłoby znaleźć
usprawiedliwione racje, które wykluczałyby możliwość zastosowania przepisu art.
90 w sytuacji, w której hipoteka obciążałby tylko udział we współwłasności
nieruchomości, a cześć fizyczna tej nieruchomości została następnie sprzedana
przez współwłaścicieli innej osobie.
Przyjęte przez Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 4 listopada 1997 r.
kategoryczne założenie o przeciwstawieniu sobie „hipoteki na nieruchomości” i
„hipoteki na udziale we współwłasności” (z racji braku tożsamościowej przedmiotu
zniesienia współwłasności i przedmiotu hipoteki w art. 76 ust. 1 u.k.w.h.),
doprowadziło do odrzucenia argumentacji wynikającej z treści art. 65 u.k.w.h.
Zgodnie z art. 65 ust. 5 u.k.w.h., do hipotek określonych w art. 65 ust. 3 i 4 stosuje
się odpowiednio przepisy o hipotece na nieruchomości. Brak natomiast tej ostatniej
formuły w odniesieniu do hipoteki na udziale we współwłasności (art. 65 ust. 2
u.k.w.h.). Regulacja taka mogłaby zatem usprawiedliwiać wniosek, że do hipoteki
na udziale we współwłasności należałby stosować wprost przepisy o hipotece na
nieruchomości (art. 65 ust. 1 u.k.w.h.). Oznaczałoby to zatem możliwość
zastosowania również przepisu art. 76 ust. 1 u.k.w.h. Co więcej, można by nawet
twierdzić, że skoro do hipoteki na prawach określonych w art. 65 ust. 3 i 4
u.k.w.h.mają odpowiednie zastosowanie przepisy o hipotece na nieruchomości, to
co najmniej taka reguła powinna obowiązywać również w odniesieniu do hipoteki na
udziale we współwłasności. Taki kierunek rozumowania prowadzi również do
przyjęcia możliwości przynajmniej odpowiedniego zastosowania art. 76 ust. 1
u.k.w.h., w sytuacji, w której przed podziałem nieruchomości ustanowiona była
hipoteka na udziale jednego ze współwłaścicieli nieruchomości.
4. W uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia prawnego Sąd Okręgowy
stwierdził, że akceptacja stanowiska Sądu Najwyższego, wyrażonego w
postanowieniu z dnia 4 listopada 1997 r., oznaczałaby w rezultacie zdecydowane
pogorszenie sytuacji wierzyciela hipotecznego, ponieważ hipoteka po podziale
nieruchomości obciążałaby tylko nieruchomość przyznaną jednemu z uczestników
postępowania (byłemu współwłaścicielowi). Problem właściwego wyrażenia ochrony
wierzyciela hipotecznego i ochrony osób pozostających poza pierwotnie kreowanym
stosunkiem hipotecznym (tj. stosunkiem łączącym podmiot ustanawiający hipotekę i
wierzyciela hipotecznego) eksponowany jest, oczywiście, w wypowiedziach
(formułowanych m.in. w piśmiennictwie), zmierzających do rozstrzygnięcia
zagadnienia prawnego przedstawionego Sądowi Najwyższemu. W uzasadnieniu
postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 4 listopada 1997 r. stwierdzono m.in. to,
że przy założeniu uprzywilejowanej pozycji hipoteki i wierzyciela hipotecznego, nie
można zgodzić się jednakże z możliwością „naruszenia praw osób znajdujących się
całkowicie poza stosunkiem hipotecznym” (osób nie będących dłużnikami
osobistymi i nie ustanawiających zabezpieczenia hipotecznego). Ten aspekt
ochrony wspomnianej kategorii osób stanowił właśnie jeden z argumentów
mających przemawiać za przyjęciem stanowiska wyrażonego w postanowieniu z
dnia 4 listopada 1997 r. (wyłączenie „ekspansji” zabezpieczenia hipotecznego na
nowo powstałe nieruchomości byłych współwłaścicieli, nie będących dłużnikami
rzeczowymi w chwili ustanowienia hipoteki na udziale we współwłasności jednego z
nich).
Przy przyjęciu założenia, że hipoteka obciążająca udział współwłaściciela
nieruchomości obciąża jednocześnie w określonym ułamku właśnie całą
nieruchomość i utrzymuje się w niezmienionym stosunku na całej nieruchomości w
jej pierwotnym kształcie, nasuwa się wniosek, iż de lege lata pod uwagę należy
brać jednak przede wszystkim interes wierzyciela uzyskującego trwałe (stabilne
przedmiotowo) zabezpieczenia hipoteczne. Rzecz jasna, kolizja interesów
wierzyciela i wspomnianej kategorii osób (znajdujących się poza pierwotnie
ukształtowanym stosunkiem hipotecznym) uzależniona pozostaje od sposobu
zniesienia współwłasności nieruchomości (art. 211, 212 k.c.). Należy jednak
podkreślić to, że współwłaściciele mają jednak zasadniczy wpływ na sposób
dokonania zniesienia współwłasności i tym samym – na odpowiednie ułożenie ich
wzajemnych stosunków po zniesieniu współwłasności. Jeżeli zatem
współwłaściciele nieruchomości dokonują umownego zniesienia współwłasności w
sytuacji, w której udział jednego ze współwłaścicieli był obciążony hipoteką, to
można przyjąć, że godzą się tym samym na obciążenie ich nowo powstałych
nieruchomości hipoteką w części odpowiadającej pierwotnie obciążonemu
udziałowi, a więc – na skutki dokonanego podziału określone w art. 76 ust. 1
u.k.w.h.
Z przedstawionych względów, Sąd Najwyższy, na podstawie art. 390 k.p.c.,
rozstrzygnął przedstawione zagadnienie prawne jak w uchwale.