Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 6 maja 2003 r.
I PK 256/02
Przewodniczący SSN Herbert Szurgacz (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Zbigniew Myszka, Jadwiga Skibińska-Adamowicz.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 6 maja 2003 r. sprawy z
powództwa Krzysztofa Ł. przeciwko Ministerstwu Finansów Departamentowi Kontroli
Skarbowej jako następcy prawnemu Generalnego Inspektora Celnego w Warszawie
o ustalenie, na skutek kasacji powoda od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie z dnia 19 grudnia 2001 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok oraz poprzedzający go wyrok Sądu Rejonowe-
go dla Warszawy Pragi w Warszawie-Sądu Pracy z dnia 19 stycznia 2001 r. [...] i
przekazał sprawę Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania oraz orze-
czenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 19 stycznia 2001 r. [...] Sąd Rejonowy dla Warszawy-Pragi
oddalił powództwo Krzysztofa Ł. przeciwko Generalnemu Inspektoratowi Celnemu w
Warszawie o ustalenie, że pozostaje w stosunku pracy z pozwanym na podstawie
powołania z dnia 30 kwietnia 1999 r. na stanowisku Inspektora Inspekcji celnej, a
umowa o pracę zawarta w dniu 16 stycznia 1999 r. wygasła wskutek tego powołania
w dniu 30 kwietnia 1999 r. Sąd Rejonowy ustalił, że Krzysztof Ł. był zatrudniony w
pozwanym Inspektoracie od 16 października 1998 r. do 15 lipca 1999 r. na podstawie
umowy o pracę na czas określony na stanowisku głównego specjalisty, a następnie
p.o. naczelnika wydziału. Dnia 26 kwietnia 1999 r. z wynikiem bardzo dobrym zdał
egzamin kwalifikacyjny przewidziany w art. 31 ust. 3 ustawy o Inspekcji celnej. 30
kwietnia 1999 r. Krzysztof Ł. powołany został przez Generalnego Inspektora Celnego
na stanowisko inspektora Inspekcji Celnej. Pismem z dnia 12 lipca 1999 r. powoda
poinformowano, że Generalny Inspektor Celny nie przedłuży z nim umowy o pracę.
Dnia 13 lipca 1999 r. powodowi wręczono pismo, w którym zwolniono go z obowiąz-
2
ków naczelnika Wydziału Departamentu Kontrolno-Operacyjnego w Generalnym In-
spektoracie Celnym i wręczono świadectwo pracy.
Dnia 15 lipca powód postawił się do dyspozycji Generalnego Inspektora Cel-
nego i poprosił o wyznaczenie mu zadań oraz wskazanie miejsca pełnienia obowiąz-
ków, wobec braku odwołania go ze stanowiska Inspektora Inspekcji Celnej. Pismem
z dnia 19 lipca, podpisanym przez dyrektora Biura Kadr i Szkolenia Zygmunta K.,
poinformowano powoda, że według przyjętej dotychczas praktyki w Inspekcji Celnej,
podstawowym stosunkiem pracy jest umowa o pracę. W momencie jej wygaśnięcia
traci ważność powołanie na stanowisko funkcjonariusza Inspekcji Celnej. W pozwa-
nym Generalnym Inspektoracie Celnym nie było jasnego stanowiska w odniesieniu
do statusu powoda. Z innymi osobami, które w dacie powołania na funkcjonariusza
Inspekcji Celnej pracowały na podstawie umowy na czas określony, zawarto następ-
nie umowy na czas nieokreślony.
Zdaniem Sądu, w rozpoznawanej sprawie podstawowe znaczenie ma ustale-
nie charakteru powołania na stanowisko funkcjonariusza Inspekcji Celnej, czy jest to
powołanie na stanowisko w ramach istniejącej umowy o pracę, czy też oznacza ono
nawiązanie stosunku pracy na podstawie powołania w rozumieniu art. 68 k.p.
Zgodnie z art. 30 ust. 2 ustawy o Inspekcji Celnej funkcjonariuszy Inspekcji
Celnej powołuje na stanowiska służbowe i odwołuje z tych stanowisk Generalny In-
spektor Celny. W ustawie konsekwentnie jest używane sformułowanie „powołanie na
stanowisko” i „odwołanie ze stanowiska”. Gdyby ustawowe określenie „powołanie”
miało oznaczać nawiązanie stosunku pracy na podstawie powołania, ustawodawca
posłużyłby się sformułowaniem powołanie (odwołanie) funkcjonariusza Inspekcji. Sąd
odwołał się do ustawy z dnia 28 września 1991 r. o Kontroli Skarbowej. Art. 8 ust. 3
pkt 3 tej ustawy przewiduje, że „inspektora kontroli skarbowej powołuje Generalny
Inspektor Kontroli Skarbowej”. W wyroku z dnia 15 kwietnia 1999 r. Sąd Najwyższy
stwierdził, że akt powołania na stanowisko inspektora kontroli skarbowej określonego
stopnia stanowi powierzenie pełnienia funkcji organu kontroli skarbowej i odwołanie z
tego stanowiska nie powoduje rozwiązania stosunku pracy z mianowanym urzędni-
kiem państwowym. Należy w związku z tym przyjąć, że akt powołania powoda na
stanowisko inspektora Inspekcji Celnej oznaczał powołanie go na stanowisko, jednak
w ramach stosunku pracy na podstawie umowy o pracę - w tym wypadku umowy o
pracę na czas określony.
3
Powołanie na to stanowisko konstytuowało szczególny stosunek prawny z po-
wodem jako funkcjonariuszem Inspekcji, uprawnionym do czynności określonych w
rozdziale 3 ustawy używania środków przymusu bezpośredniego i broni palnej, pod-
legających zarazem rygorom określonym w art. 33, 34 i 37 ustawy o Inspekcji Celnej.
Z chwilą wygaśnięcia umowy o pracę wskutek upływu czasu, na jaki została zawarta,
wygasł również ów równoległy stosunek powołania na stanowisko inspektora.
W apelacji od powyższego wyroku powód zarzucił naruszenie przepisów
prawa materialnego: art. 30 ust. 2 i 4, art. 31 oraz art. 32 ustawy o Inspekcji Celnej
przez przyjęcie, iż w świetle tych przepisów powstanie stosunku pracy funkcjonariu-
sza celnego nie następuje na podstawie powołania.
Wyrokiem z dnia 19 grudnia 2001 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Warszawie oddalił apelację. Zdaniem Sądu Apelacyjnego Sąd Pracy
prawidłowo przyjął, że akt powołania powoda na stanowisko Inspektora Inspekcji
Celnej oznaczał powołanie go na stanowisko, ale w ramach stosunku pracy, w przy-
padku powoda umowy o pracę na czas określony. Z chwilą wygaśnięcia stosunku
pracy na skutek upływu czasu na jaki został zawarty, wygasł również równoległy sto-
sunek z powołania na stanowisko inspektora. Powołanie na stanowisko służbowe
funkcjonariusza Inspekcji Celnej możliwe jest tylko w stosunku do osoby już zatrud-
nionej w Inspekcji Celnej. Powołanie nie tworzy zatem nowego stosunku pracy, który
powodowałby zmianę bądź rozwiązanie istniejącego wcześniej stosunku pracy po-
między stronami. Dodatkowego uzasadnienia Sąd Apelacyjny dopatruje się w stano-
wisku, jakie zajął Sąd Najwyższy w podobnej sprawie, dotyczącej inspektora kontroli
skarbowej w wyroku z dnia 15 kwietnia 1999 r.. I PKN 611/98 (OSNAPiUS 2002 nr
12, poz. 474) stwierdzając, że „akt powołania na stanowisko inspektora kontroli skar-
bowej określonego stopnia stanowi powierzenie pełnienia funkcji organu kontroli
skarbowej .. i odwołanie z tego stanowiska nie powoduje rozwiązania stosunku pracy
z mianowanym urzędnikiem państwowym”.
W kasacji od powyższego wyroku powód zarzucił naruszenie art. 30 ust. 2 i 4
oraz art. 31 i 32 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. o Inspekcji Celnej oraz § 1 ust. 3
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 19 maja 1998 r. w sprawie określenia rodza-
jów stanowisk, na których zatrudnia się funkcjonariuszy inspekcji celnej. Zdaniem
skarżącego, gdyby przyjąć pogląd Sądu pierwszej instancji, podzielany przez Sąd
drugiej instancji, że powołanie na stanowisko funkcjonariusz inspekcji celnej nie
oznacza nawiązania stosunku pracy, a jedynie powierzenie określonych obowiąz-
4
ków, to w świetle przepisów art. 31 ust. 1 i 2 ustawy o Inspekcji Celnej funkcjonariu-
szem celnym mogłaby zostać także osoba nie będąca pracownikiem Inspekcji, ani
nawet pracownikiem państwowym. Ponadto, ponieważ ustawa nie zawiera regulacji
na temat ustania stosunku pracy, należałoby przyjąć, że powód, będąc odwołanym
ze stanowiska funkcjonariusza, nadal jest wyposażony w uprawnienia przewidziane
art. 7 ustawy. Zdaniem skarżącego Sądy obu instancji nietrafnie odwołują się do re-
gulacji prawnej statusu prawnego inspektorów kontroli skarbowej i do orzecznictwa
Sądu Najwyższego w tym zakresie stwierdzającego, że odwołanie inspektora kontroli
skarbowej nie stanowi rozwiązania stosunku pracy, ponieważ regulacja prawna sta-
tusu funkcjonariuszy celnych jest odmienna, w szczególności nie zawiera ona prze-
pisu analogicznego do art. 42 ustawy o kontroli skarbowej, wyraźnie stwierdzające-
go, że odwołanie inspektora z przyczyn określonych w ust. 1 pkt 1, 3 i 4 nie stanowi
rozwiązania stosunku pracy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Prawu pracy znane są cztery sposoby zawiązania stosunku pracy: w drodze
zawarcia umowy o pracę, powołania na stanowisko, wyboru na stanowisko oraz
przez mianowanie. Z określonym sposobem zawiązania stosunku pracy może wią-
zać się uzyskanie szczególnego statusu pracowniczego, a w każdym razie wiąże się
z nim zróżnicowanie w zakresie sposobów ustania stosunku pracy. Ustawodawca nie
jest jednak konsekwentny w posługiwaniu się wymienionymi wyżej terminami, szcze-
gólnie w przypadku powołania na stanowisko, które w tekstach prawa występuje za-
równo jako termin określający sposób zawiązania stosunku pracy (art. 68 k.p.), jako
określenie wskazujące na powierzenie funkcji (stanowiska) w ramach istniejącego
stosunku pracy, a ponadto jako zdarzenie prawne równoznaczne z zawiązaniem sto-
sunku pracy na podstawie mianowania (tak np. w ustawie z dnia 27 lipca 2001 r.
Prawo o ustroju sądów powszechnych, Dz.U. Nr 98, poz. 1070 ze zm. w zakresie
powołania na stanowisko sędziego, gdzie powołanie na stanowisko nie wyraża jego
prawnej istoty). Niefrasobliwość ustawodawcy powoduje rozbieżności w interpretacji
obowiązującego prawa i jest źródłem sporów, czego przykładem jest rozpoznawana
sprawa.
W tych warunkach określenie charakteru zatrudnienia powoda nie może ogra-
niczyć się do wskazywania na samą podstawę zatrudnienia, lecz wymaga rozwa-
5
żenia w kontekście całej regulacji prawnej jego zatrudnienia, a szczególnie
spoczywającego na powodzie zespołu praw i obowiązków.
Za przyjęciem zatrudnienia powoda na podstawie powołania na stanowisko w
rozumieniu art. 68 k.p. mogłaby przemawiać terminologia ustawowa. Według art. 30
ust. 2 ustawy o Inspekcji Celnej funkcjonariuszy Inspekcji Celnej powołuje na stano-
wiska służbowe i odwołuje z tych stanowisk Generalny Inspektor Celny. Jak już pod-
kreślono, w świetle sposobu używania tego określenia przez ustawodawcę nie może
to być argument rozstrzygający, zwłaszcza, że przeciwko takiemu rozumieniu powo-
łania powoda na stanowisko funkcjonariusza Inspekcji Celnej przemawia to, iż
ustawa, w sprawach ze stosunku pracy nie uregulowanych w ustawie, odsyła do
przepisów o pracownikach urzędów państwowych, gdzie nie przewiduje się stosun-
ków pracy z powołania na stanowisko. Ponadto należy zwrócić uwagę, że powołanie
na stanowisko, jako sposób nawiązania stosunku pracy znajduje zastosowanie do
zatrudnienia na nielicznych, określonych ustawą stanowiskach, a nie w odniesieniu
do całych grup zawodowych. W sumie należy uznać, że powód nie został zatrudnio-
ny na stanowisku funkcjonariusza Inspekcji Celnej na podstawie powołania na sta-
nowisko w rozumieniu art. 68 k.p.
Praktyka stosowana w Inspekcji Celnej wskazuje na traktowanie zatrudnienia
funkcjonariuszy Inspekcji Celnej jako zatrudnienia na podstawie umowy o pracę. Po-
wołanie na stanowisko służbowe oznacza, w myśl tej koncepcji, jedynie powierzenie
pełnienia funkcji w ramach umownego stosunku pracy. Nie jest to stanowisko trafne.
Ustawa o Inspekcji Celnej przewidziała zatrudnienie w ramach tej Inspekcji dwu ka-
tegorii pracowników, których status prawny nie jest jednakowy: funkcjonariuszy In-
spekcji Celnej oraz na stanowiskach nie wymagających wykonywania uprawnień
przewidzianych ustawą dla funkcjonariuszy - pracowników Inspekcji Celnej. Status
pracowniczy tych pierwszych regulują przepisy ustawy o Inspekcji Celnej, a w spra-
wach ze stosunku pracy nie unormowanych tą ustawą przepisy o pracownikach
urzędów państwowych (art. 30), natomiast status pracowniczy tych drugich regulują
przepisy o pracownikach urzędów państwowych (art. 35). Przyjęcie poglądu, że po-
wołanie na stanowisko funkcjonariusza Inspekcji Celnej ma miejsce w ramach
umownego stosunku pracy oznaczałoby zrównanie, wbrew postanowieniom ustawy,
tych dwu kategorii osób zatrudnionych w Inspekcji Celnej.
Zdaniem Sądu Najwyższego należy przyjąć, że przewidziane ustawą o In-
spekcji Celnej powołanie na stanowisko służbowe funkcjonariusza Inspekcji Celnej
6
jest równoznaczne w skutkach z mianowaniem na stanowisko, jako sposobem za-
wiązania stosunku służbowego w rozumieniu ustawy o pracownikach urzędów pań-
stwowych, do której ustawa ta odsyła w sprawach ze stosunku pracy w niej nieure-
gulowanych. Za stanowiskiem tym przemawiają następujące argumenty.
Przede wszystkim należy wskazać na wymagania, jakie ustawa stawia oso-
bom, które mają zostać powołane na stanowisko służbowe funkcjonariusza Inspekcji
Celnej. Są one zbieżne z wymaganiami przewidzianymi w pragmatykach służbowych
dla mianowania na stanowisko (w tym także w ustawie o pracownikach urzędów
państwowych) i dotyczą posiadania wyłącznie obywatelstwa polskiego, nienagannej
opinii i niekaralności za przestępstwo popełnione z winy umyślnej, posiadania wyż-
szego wykształcenia oraz złożenia z wynikiem pomyślnym egzaminu kwalifikacyjne-
go (art. 31). Ustawa wprowadza charakterystyczne dla pracowników mianowanych
ograniczenia w postaci między innymi zakazu należenia do partii politycznych, zaka-
zu prowadzenia działalności gospodarczej we własnym imieniu i na własny rachunek,
posiadania udziałów w spółkach z o.o., sprawowania funkcji w podmiotach, których
działalność jest związana z obrotem towarów (art. 34). Funkcjonariusze Inspekcji
Celnej podlegają ograniczeniom w zakresie możliwości wykonywania dodatkowych
zajęć zarobkowych (art. 35), a ponadto zobowiązani zostali do składania co rok
oświadczeń o stanie majątkowym (art. 37). Również zakres zadań, łącznie z możli-
wością użycia środków przymusu bezpośredniego i broni palnej przez funkcjonariu-
szy Inspekcji Celnej (art. 7 i następne), są charakterystyczne dla stosunków służbo-
wych z nominacji, np. funkcjonariuszy policji. Wreszcie charakterystyczne są wyli-
czone w ustawie przyczyny odwołania funkcjonariusza z zajmowanego stanowiska
(art. 32). Ustawa przewiduje odwołanie z zajmowanego stanowiska przez General-
nego Inspektora Celnego w razie rezygnacji funkcjonariusza z zajmowanego stano-
wiska, niespełnienia warunku odbycia dwunastomiesięcznej praktyki zakończonej
egzaminem kwalifikacyjnym, uzyskania prawa do emerytury na podstawie ogólne
obowiązujących przepisów, uzyskania ujemnej oceny kwalifikacyjnej.
W konsekwencji stanowiska zajętego przez Sąd Najwyższy należało uchylić
wyrok Sądu Okręgowego. Stosownie do powołanego już wcześniej art. 30 ustawy o
Inspekcji Celnej w sprawach ze stosunku pracy nie uregulowanych w ustawie do
funkcjonariuszy Inspekcji Celnej stosuje się przepisy o pracownikach urzędów pań-
stwowych. Ponieważ ustawa o Inspekcji Celnej nie regulowała sprawy rozpatrywania
sporów o roszczenia ze stosunku pracy, znajdował zastosowanie art. 38 ustawy o
7
pracownikach urzędów państwowych przewidujący w sprawach wypowiedzenia lub
rozwiązania stosunku pracy odwołanie do kierownika organu urzędu nadrzędnego
nad urzędem, w którym był zatrudniony, a na odwołanie od decyzji tego organu -
skargę do NSA.
Z dniem 1 lipca 2002 r. doszło do zmiany stanu prawnego. Mianowicie ustawą
z dnia 7 czerwca 2002 r. o zniesieniu Generalnego Inspektora Celnego, o zmianie
ustawy o kontroli skarbowej oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 89,
poz. 804) został zniesiony Generalny Inspektorat Celny oraz regionalne inspektoraty
celne. Zadania i kompetencje Inspekcji Celnej przeszły do zakresu działania organów
kontroli skarbowej. Równocześnie utraciła moc prawną ustawa o Inspekcji Celnej.
Dokonane zmiany mają konsekwencje w zakresie rozstrzygania sporów zaistniałych
na gruncie dawnego stanu prawnego. Ustawa o Inspekcji skarbowej, która znalazła
zastosowanie do funkcjonariuszy byłej Inspekcji Celnej, odsyłała w art. 43 w spra-
wach ze stosunku pracy nie uregulowanych ustawą (należała do nich między innymi
sprawa rozpatrywania sporów o roszczenia ze stosunku pracy) do ustawy o pracow-
nikach urzędów państwowych. Wymienioną ustawą z dnia 7 czerwca 2002 r. został
zmieniony art. 43 ustawy o kontroli skarbowej w ten sposób, że w sprawach z zakre-
su stosunku pracy nie uregulowanych w ustawie stosuje się przepisy ustawy o służ-
bie cywilnej, a do innych pracowników urzędów kontroli skarbowej odpowiednio
przepisy ustawy o służbie cywilnej lub ustawy o pracownikach urzędów państwo-
wych. Funkcjonariusze Inspekcji Celnej uzyskali status inspektorów kontroli skarbo-
wej i równocześnie, na podstawie art. 3 ustawy o służbie cywilnej - członka korpusu
służby cywilnej. Zgodnie z art. 7 ust. 2 ustawy o służbie cywilnej spory o roszczenia
ze stosunku pracy członka korpusu służby cywilnej rozpatrywane są przez sądy
pracy. W powyższym stanie prawnym, uwzględniając wymagania art. 316 k.p.c.,
sprawę należało przekazać do ponownego rozpoznania Sądowi Pracy.
========================================