Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 9 maja 2003 r., V CKN 218/01
Dłużnik nie może potrącić na podstawie art. 513 § 1 i 2 k.c. wierzytelności
powstałej po otrzymaniu zawiadomienia o przelewie z wierzytelnością, która
była przedmiotem cesji dokonanej przez faktoranta (cedenta) na rzecz faktora
(cesjonariusza).
Sędzia SN Kazimierz Zawada (przewodniczący)
Sędzia SN Bronisław Czech
Sędzia SN Jan Górowski (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Banku Przemysłowo-Handlowego
PBK, Spółki Akcyjnej w K., I Oddziału w B.-B. przeciwko Jolancie K. i Grzegorzowi
K. o zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 9 maja 2003 r.,
kasacji strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 27
lutego 2001 r.
uchylił zaskarżony wyrok w części oddalającej powództwo o zasądzenie kwoty
42 446,21 zł i w tym zakresie przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Katowicach do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Bank Przemysłowo-Handlowy S.A. w K. domagał się zasądzenia solidarnie od
pozwanych Jolanty K. i Grzegorza K. kwoty 106 625,77 zł, jako faktor wierzytelności
pierwotnie przysługujących faktorantowi na podstawie zawartych z pozwanymi
umów sprzedaży.
Wyrokiem z dnia 9 czerwca 2000 r. Sąd Okręgowy w Katowicach zasądził
solidarnie od pozwanych na rzecz powoda kwotę 80.519,35 zł wraz z ustawowymi
odsetkami i w pozostałej części powództwo oddalił.
Sąd ten ustalił, że powód zawarł z "I.T." S.A. w Chorzowie dwie umowy o
świadczenie usług faktoringowych z dnia 17 kwietnia 1997 r. i z dnia 27 kwietnia
1998 r., w których faktorant zobowiązał się do niezwłocznego poinformowania
odbiorcy o ich zawarciu oraz o konsekwencjach z nich wynikających, a w wypadku
dokonania zapłaty należności przez dłużników na jego rzecz, do niezwłocznego ich
przekazania faktorowi.
W dniach 17 kwietnia 1997 r. i 27 kwietnia 1998 r. pozwani zostali
powiadomieni o zawartych umowach, a także o tym, że wierzytelności stają się
własnością powoda, a pozwani powinni dokonać ich zapłaty na rachunek bankowy
faktora. W wystawionych przez faktoranta fakturach o nr 4856, 4920, 8312 i 8313
nie zamieszczono informacji o ich płatności na konto faktora, w przeciwieństwie do
pozostałych faktur zawierających taką wiadomość.
Dnia 2 kwietnia 1998 r. faktorant wystawił dla pozwanych fakturę nr 5189 na
kwotę 5035,79 zł z terminem płatności dnia 1 lipca 1998 r. z której wierzytelność
została wykupiona przez powoda w dniu 14 kwietnia 1998 r. W dniu 5 maja 1998 r.
pozwani zapłacili faktorantowi resztę należności z tej faktury i zgłosili do potrącenia
swoje faktury nr 2264 i 2515.
Ustalenia tej samej treści – jedynie odmienne co do terminów wystawienia
przez faktoranta dalszych faktur, terminów wykupu przez faktora wynikających z
nich wierzytelności, numerów faktur dłużników, z których wierzytelności przedstawili
do potrącenia faktorantowi i terminów zapłaty przez pozwanych pozostałości
wynikających z nich należności – poczynił Sąd Okręgowy w odniesieniu do
pozostałych wierzytelności objętych przedmiotowymi umowami faktoringowymi.
Sąd Okręgowy zauważył, że skuteczność przelewu wobec dłużnika zależy od
zawiadomienia go o tej czynności, co nastąpiło, przy czym dłużnikom służą zarzuty
jakie przysługiwałyby im w stosunku do zbywcy w chwili powzięcia wiadomości o
przelewie. Wskazując, że wierzytelności będące przedmiotem przelewu miały 90-
dniowe terminy płatności, a wierzytelności pozwanych dłużników 7-dniowe
stwierdził, iż w terminach składania przez dłużników, w dorozumianej formie (na
poleceniach przelewu), oświadczeń o potrąceniu, wierzytelności będące
przedmiotem przelewu nie były jeszcze wymagalne. Z tego względu ocenił
oświadczenia o potrąceniu jako nieskuteczne, zwłaszcza że należało je złożyć
powodowi, a nie zbywcy wierzytelności.
W wyniku rozpoznania apelacji pozwanych, Sąd Apelacyjny w Katowicach
zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że zasądzoną nim kwotę obniżył do kwoty
2335,91 zł. Wprawdzie uznał za własne ustalenia Sądu pierwszej instancji i podzielił
jego argumentację prawną, lecz ocenił za skuteczny zawarty w apelacji zarzut
potrącenia tych samych, tym razem już wzajemnych wierzytelności.
Zauważył, powołując się na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 19 września
1997 r., III CZP 45/97 (OSNC 1998, nr 2, poz. 22), że zawarcie umów o przelew
wierzytelności przyszłych odnosi skutek także rozporządzający (510 k.c.) jeżeli
przedmiot przelewu jest indywidualnie oznaczony i to w taki sposób, iż z chwilą
powstania określonej wierzytelności można ustalić jej objęcie zawartą umową.
Skoro więc umowy o świadczenie usług faktoringowych takiego oznaczenia nie
zawierały, to skutek rozporządzający w postaci przeniesienia wierzytelności
następował dopiero w chwili wykupu wierzytelności wynikającej z danej faktury
przez faktora. W rezultacie uznał, że zawiadomienie pozwanych o zawarciu umów
faktoringowych nie wywołało skutków przewidzianych w art. 512 i 513 k.c. Z tego
względu ocenił, że obowiązek spełnienia świadczeń przez pozwanych na rzecz
banku powstawał dopiero po zawiadomieniach dłużników zamieszczonych na
fakturach wystawianych przez faktoranta.
Według zapatrywania Sądu drugiej instancji, skuteczność dokonania przez
dłużnika przelanej wierzytelności potrącenia wierzytelności przysługującej mu
względem zbywcy nie jest uzależniona od jej istnienia w chwili powzięcia
wiadomości o przelewie, gdyż przepis art. 513 § 2 k.c. jest przepisem lex specialis.
Powód w kasacji, zaskarżając wyrok w części w jakiej oddalono nim
powództwo o zapłatę kwoty 44 446,21 zł, zarzucił naruszenie prawa materialnego tj.
art. 512 i 513 k.c. oraz naruszenie przepisów postępowania w stopniu mającym
wpływ na wynik sprawy, w szczególności art. 382 k.p.c. i wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku w części zaskarżonej i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania albo o jego zmianę i uwzględnienie w
tym zakresie powództwa wraz z ustawowymi odsetkami i taryfowymi kosztami.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia art. 382 k.p.c., który jest dyrektywą kompetencyjną.
wyrażającą istotę postępowania apelacyjnego, w zasadzie nie może stanowić
samodzielnej podstawy kasacyjnej, lecz konieczne jest wytknięcie także tych
przepisów normujących postępowanie rozpoznawcze, którym sąd drugiej instancji
rozpoznając apelację uchybił (por. np. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca
1999 r., I CKN 504/99, OSNC 2000, nr 1, poz. 17). Skoro więc skarżący nie powołał
innych przepisów procesowych a podnosił, że Sąd Apelacyjny sprzecznie z
dokumentem ustalił płatność przez pozwanych na rzecz faktoranta w dniu 19
czerwca 1998 r. kwoty 931,07 zł za fakturę nr 3863, to pożądanego skutku osiągnąć
nie mógł.
Nietrafność zarzutu naruszenia art. 382 k.p.c. skutkowała tym, że dla oceny
zasadności naruszenia prawa materialnego miarodajny był stan faktyczny, będący
podstawą wydania zaskarżonego wyroku (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
7 marca 1997 r., II CKN 18/97, OSNC 1997, nr 8, poz. 112).
Pojęciem faktoringu obejmuje się transakcje polegające na nabywaniu głównie
przez banki (faktorów) wierzytelności jeszcze niewymagalnych od podmiotów
gospodarczych (faktorantów), głównie z umów o dostawę towarów lub o
świadczenie usług. Skup przez bank wierzytelności handlowych od podmiotów
gospodarczych (faktoring) jest w istocie szczególną postacią sprzedaży
wierzytelności, dokonywanej przez faktoranta (art. 555 k.c.). Faktor wykupuje
faktury wystawione przez faktoranta i wypłaca sprzedającemu należność tj. kwotę
określoną w fakturze pomniejszoną o odsetki dyskontowe i prowizję, przed
terminem wymagalności płatności wystawionej faktury. Faktoring jest zatem umową
nienazwaną łączącą w sobie elementy cesji wierzytelności, dyskonta wierzytelności
i umowy sprzedaży. Skutkiem prawnym zawarcia umowy sprzedaży wierzytelności
przez podmiot gospodarczy (cedenta, faktoranta) jest przelew wierzytelności na
rzecz banku (cesjonariusza, faktora). Z tego względu wobec dłużnika nabywanej
przez faktora wierzytelności skuteczność przelewu podlega ocenie w świetle art.
512 k.c., a dopuszczalność potrącenia przez dłużnika z przelaną wierzytelnością
własnej wierzytelności wobec faktoranta na podstawie art. 513 k.c.
Przepis art. 513 § 1 k.p.c. pozwala dłużnikowi na dokonanie potrącenia z
cedowaną wierzytelnością wszystkich tych wierzytelności, które powstały na jego
rzecz w stosunku do faktoranta (cedenta) do chwili uzyskania wiadomości o cesji i
które do tego momentu stały się potrącalne i wymagalne. Wprowadzony w interesie
dłużnika przepis art. 513 § 2 k.c. rozszerzył możliwość potrącenia z cedowaną
wierzytelnością również tych wierzytelności, które stają się wymagalne nawet po
otrzymaniu przez dłużnika zawiadomienia o przelewie, ale nie później niż
wierzytelność będąca przedmiotem przelewu.
Wykładnia systemowa i logiczna art. 513 k.c. prowadzi do wniosku, że
paragraf drugi jest przepisem wyjątkowym w odniesieniu do zasady wyrażonej w
paragrafie pierwszym, dlatego należy podzielić wyrażony w literaturze pogląd, iż
dłużnik nie może potrącić swej wierzytelności, która mu przysługuje względem
zbywcy (faktoranta, cedenta), jeżeli powstała ona po otrzymaniu zawiadomienia o
przelewie. Dłużnik nie ma wprawdzie wpływu na sam przelew wierzytelności, ale
niewątpliwie od niego zależy, czy nawiązać nowy stosunek prawny z faktorantem
po otrzymaniu zawiadomienia o przelewie. Odmienna wykładnia rozszerzałaby
nadmiernie uprzywilejowanie dłużnika cedowanej wierzytelności kosztem
bezpieczeństwa obrotu, tj. naruszałaby usprawiedliwiony interes potencjalnych
nabywców wierzytelności.
Dokonane ustalenia faktyczne nie dają odpowiedzi, w jakich konkretnych
terminach dowiadywali się dłużnicy o przelanych wierzytelnościach wynikających z
poszczególnych faktur (ustalono jedynie daty ich wystawienia i terminy ich płatności
przez faktora), jak również nie pozwalają na ocenę, kiedy powstały wierzytelności
pozwanych przedstawione do potrącenia (czy przed czy po zawiadomieniu ich o
przelewie).
Podstawę kasacyjną z art. 393-1
pkt 1 k.p.c. uzasadnia m.in. błędne przyjęcie
związku jaki zachodzi między faktami ustalonymi w procesie, a normą prawną
(naruszenie prawa przez niewłaściwe jego zastosowanie). Dokonanie jednak
subsumcji jest niemożliwe gdy nie zostały dokonane ustalenia faktyczne
pozwalające na ocenę możliwości takiego zastosowania. Stwierdziwszy zatem, że
Sąd Okręgowy wobec występujących luk w podstawie faktycznej nie mógł właściwie
zastosować art. 513 § 2 k.c., należało uznać za usprawiedliwioną pierwszą
podstawę kasacyjną.
Omówione względy uzasadniały uchylenie wyroku w zaskarżonej części,
stosownie do art. 393-13
§ 1 k.p.c.