Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 17 czerwca 2003 r., III CZP 37/03
Sędzia SN Stanisław Dąbrowski (przewodniczący)
Sędzia SN Barbara Myszka
Sędzia SN Elżbieta Skowrońska-Bocian (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Towarzystwa Inwestycyjno-
Handlowego, sp. z o.o. w B. przeciwko Skarbowi Państwa -Wojewodzie Ś. o
zapłatę, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 17
czerwca 2003 r., przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Piotra
Wiśniewskiego, zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w
Bydgoszczy postanowieniem z dnia 24 marca 2003 r.:
"Czy roszczenie o odsetki za opóźnienie w zapłacie ceny wynikającej z umowy
sprzedaży zawartej w zakresie działalności przedsiębiorstwa sprzedawcy (art. 554
k.c.) ulega przedawnieniu według zasad ogólnych wynikających z art. 118 k.c. –
okresie trzyletnim, czy też według zasad przewidzianych dla roszczenia głównego,
z którego wynikają – tj. art. 554 k.c., czyli w okresie dwuletnim ?"
podjął uchwałę:
Roszczenie o odsetki za opóźnienie w zapłacie ceny wynikającej z
umowy sprzedaży zawartej w zakresie działalności przedsiębiorstwa
sprzedawcy przedawnia się z upływem lat dwóch (art. 554 k.c.).
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 24 marca 2003 r. Sąd Okręgowy w Bydgoszczy
przedstawił Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne sformułowane w sentencji.
Poważne wątpliwości prawne Sąd powziął przy rozpoznawaniu sprawy z
powództwa Towarzystwa Inwestycyjno-Handlowego, spółki z o.o. w B. przeciwko
Skarbowi Państwa – Wojewodzie Ś. o zapłatę.
W sprawie tej powód wystąpił przeciwko Skarbowi Państwa o zapłatę kwoty
6289,90 zł, która stanowi odsetki powstałe w związku z niezapłaceniem w terminie
przez zakład opieki zdrowotnej wierzycielowi pierwotnemu ceny sprzedaży towarów
wymienionych w fakturach dołączonych do pozwu. W sprzeciwie od nakazu zapłaty
pozwany Skarb Państwa – Wojewoda Śląski podniósł zarzut przedawnienia
stwierdzając, że odsetki za opóźnienie w zapłacie ceny sprzedaży dokonanej w
zakresie działalności przedsiębiorstwa sprzedawcy przedawniają się w terminie
dwuletnim, jaki wynika z art. 554 k.c. Pogląd taki prezentowany jest także w apelacji
wniesionej przez pozwanego od wyroku Sądu Rejonowego w Bydgoszczy z dnia 28
lutego 2002 r. Zdaniem powoda natomiast roszczenie o odsetki uzyskuje byt
samodzielny, niezależny od długu głównego i ulega przedawnieniu z upływem
terminu trzyletniego przewidzianego w art. 118 k.c. dla świadczeń okresowych.
W uzasadnieniu swojego postanowienia Sąd Okręgowy wskazał na
rozbieżności występujące zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie, odnośnie
terminu przedawnienia roszczenia o odsetki. W rozpoznawanej sprawie w grę może
bowiem wchodzić zarówno ogólny termin trzyletni wynikający z art. 118 k.c., jak i
szczególny termin dwuletni, przewidziany w art. 554 k.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozstrzygnięcie przedstawionego zagadnienia prawnego wymaga odniesienia
się do pewnych kwestii o charakterze ogólnym. W pierwszej kolejności należy
poddać ocenie kwestię charakteru prawnego roszczenia o odsetki z tytułu
opóźnienia w spełnieniu świadczenia pieniężnego. W obrębie tej problematyki
niezbędne jest odniesienie się do dwóch zagadnień: po pierwsze, czy obowiązek
zapłaty odsetek za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego jest
świadczeniem okresowym, czy jednorazowym; po drugie, czy roszczenie o takie
odsetki pozostaje roszczeniem ubocznym w stosunku do roszczenia głównego (o
zapłatę), czy też po powstaniu zyskuje samodzielność prawną. Należy przy tym
podkreślić, dla uniknięcia nieporozumień, że przedmiotem dalszych rozważań są
wyłącznie odsetki za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego (art. 481 § 1
k.c.), z wyłączeniem odsetek kredytowych, stanowiących wynagrodzenie za
korzystanie z cudzych pieniędzy, których wysokość z reguły zostaje określona w
umowie.
Poglądy co do okresowego lub jednorazowego charakteru świadczenia,
którego przedmiot stanowią odsetki za opóźnienie w spełnieniu świadczenia
pieniężnego, są rozbieżne. W literaturze prezentowany jest pogląd, zgodnie którym
nie sposób przyjąć okresowego charakteru odsetek, gdyż przy charakteryzowaniu
świadczeń okresowych na pierwszy plan wysuwa się cykliczność i regularność
dokonywania pewnych czynności. Tymczasem przy odsetkach za opóźnienie w
spełnieniu świadczenia pieniężnego trudno mówić o regularności spełniania
świadczenia, gdyż ostateczna wysokość należności z tytułu odsetek jest znana
dopiero w momencie ustania opóźnienia, czyli w chwili wygaśnięcia bądź
przedawnienia zobowiązania głównego. Nie wchodzi w grę wielość świadczeń,
bowiem dłużnik jest zobowiązany do zapłaty za cały okres opóźnienia, a nie do
uiszczania odsetek należnych za każdy dzień opóźnienia. Dodatkowo w literaturze
podnosi się, że także treść art. 1024 § 2 k.p.c. świadczy o jednorazowym
charakterze świadczenia odsetek, jak również, że z punktu widzenia teorii prawa
obligacyjnego zakwalifikowanie odsetek ustawowych do świadczeń okresowych
natrafia na istotne przeszkody.
Reasumując, zwolennicy poglądu, zgodnie z którym należność z tytułu
odsetek za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego (art. 481 § 1 k.c.) ma
charakter świadczenia jednorazowego, nie negując istotnej roli czynnika czasu,
przyjmują, że roszczenie o odsetki przedawnia się w terminie przewidzianym dla
roszczenia głównego.
Pogląd, zgodnie z którym odsetki są świadczeniem o charakterze okresowym,
prezentowany jest konsekwentnie w orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. m.in.
wyrok z dnia 26 sierpnia 1976 r., III CRN 181/76, OSNCP 1977, nr 4, poz. 78;
uchwałę z dnia 5 kwietnia 1991 r., III CZP 20/91, OSNCP 1991, nr 10-12, poz. 120 i
uchwałę z dnia 5 kwietnia 1991 r., III CZP 21/91, OSNCP 1991, nr 10-12, poz. 121;
uchwała z dnia 9 listopada 1994 r., III CZP 141/94, "Monitor Prawniczy" 1995, nr 5,
s.83, wyrok z dnia 8 marca 2002 r., III CKN 548/00, OSNC 2003, nr 5, poz. 60).
Jednocześnie Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 19 stycznia 1990 r., IV CR 294/98
(OSNCP 1991, nr 2-3, poz. 93) oraz w powołanej uchwale z dnia 9 listopada 1994 r.
III CZP 141/94 zajął stanowisko, zgodnie z którym roszczenie o odsetki ulega
przedawnieniu w terminie przewidzianym dla świadczeń okresowych (art. 118 k.c.),
niezależnie od charakteru długu głównego. Roszczenie o odsetki traci bowiem więź
z roszczeniem głównym, gdyż jego samodzielną podstawę stanowi art. 481 § 1 k.c.
Odnosząc się do kwestii charakteru prawnego świadczenia, którego
przedmiotem są odsetki za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego
należy zauważyć, że występują ważne i trudne do zwalczenia argumenty
przemawiające zarówno za przyjęciem stanowiska, zgodnie z którym świadczenie
takie ma charakter świadczenia okresowego, jak i stanowiska, zgodnie z którym
mamy w takiej sytuacji do czynienia ze świadczeniem jednorazowym. Kwestia ta nie
wymaga jednak przesądzenia przy rozważaniu zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy.
Istotne znaczenie, decydujące dla rozstrzygnięcia przedstawionego
zagadnienia prawnego, ma ustalenie, jak daleko sięga akcesoryjność roszczenia o
odsetki i jak ścisły związek występuje pomiędzy należnością główną (w
rozpoznawanej sprawie umówioną ceną) a należnością z tytułu odsetek za
opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego (ceny w umowie sprzedaży
dokonanej w zakresie działalności przedsiębiorstwa sprzedawcy).
W orzecznictwie oraz w doktrynie nie neguje się akcesoryjnej roli odsetek w
stosunku do zobowiązania głównego. Pewna niezależność roszczenia o odsetki
wyrażająca się m.in. możliwością dokonania przelewu wierzytelności o odsetki,
dopuszczalnością udzielenia poręczenia jedynie w stosunku do tej należności, czy
wreszcie przysługiwanie wierzycielowi odsetek za każdy kolejny dzień opóźnienia,
nie prowadzi do całkowitego zerwania więzi prawnej z należnością główną. Związek
roszczenia o zapłatę odsetek za opóźnienie z roszczeniem o zapłatę należności
głównej wyraża się w:
Po pierwsze, roszczenie o zapłatę odsetek powstaje w chwili, w której dłużnik
opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego (świadczenia głównego).
Możliwość naliczania odsetek ustaje w razie wygaśnięcia (np. w wyniku spełnienia
świadczenia) lub przedawnienia roszczenia głównego. Wskazał na to już Sąd
Najwyższy w uchwale z dnia 10 listopada 1995 r., III CZP 156/95 (OSNC 1996, nr
3, poz. 31) przyjmując, że w razie podniesienia przez dłużnika zarzutu
przedawnienia dochodzonego od niego roszczenia, odsetki za opóźnienie mogą
być naliczone tylko za czas do chwili przedawnienia roszczenia, a także w wyroku z
dnia 18 października 1995 r., I CRN 175/95 ("Prokuratura i Prawo" 1996, nr 4, s.
31), w którym stwierdzono, iż z chwilą przedawnienia roszczenia głównego ustaje
stan opóźnienia i po tej chwili nie powstają roszczenia wierzyciela z tytułu odsetek
ustawowych przewidzianych w art. 481 § 1 k.c. Sam Sąd Najwyższy przyjmuje
zatem, że występuje związek pomiędzy roszczeniem głównym a roszczeniem o
odsetki, mającym charakter roszczenia ubocznego.
Po drugie, nie sposób mówić o odsetkach za opóźnienie w spełnieniu
świadczenia pieniężnego „w ogólności”. Jak bowiem trafnie podniesiono w
doktrynie, roszczenie o odsetki z tytułu opóźnienia nie wynika z jakichś bliżej
nieokreślonych stosunków prawnych. Powstaje w ramach konkretnego stosunku
obligacyjnego, z którego wynika obowiązek spełnienia świadczenia pieniężnego, z
którego to obowiązku dłużnik nie wywiązuje się należycie popadając w opóźnienie.
Związek ten dostrzega także Sąd Najwyższy, o czym świadczą uzasadnienia
powołanych uchwał z dnia 5 kwietnia 1991 r., III CZP 20/91 i z dnia 9 listopada
1994 r., III CZP 141/94, a także z dnia 10 listopada 1995 r., III CZP 156/95 oraz
wyroku z dnia 18 października 1995 r., I CRN 175/95.
Pewna samodzielność roszczenia o odsetki z tytułu opóźnienia nie wyłącza
ich akcesoryjnego charakteru oraz materialnego związku z roszczeniem głównym;
odsetki za opóźnienie pozostają świadczeniem o charakterze ubocznym. Wskazane
okoliczności mają decydujące znaczenie dla określenia, w jakim terminie roszczenie
o odsetki ulega przedawnieniu.
W powoływanej już uchwale Sądu Najwyższego z dnia 5 kwietnia 1991 r., III
CZP 20/91 (OSNCP 1991, nr 10-12, poz. 120) wskazano, że terminy przedawnienia
roszczeń o zapłatę odsetek za opóźnienie w sferze związanej z działalnością
gospodarczą są identyczne, gdyż są one pochodną roszczenia głównego.
Przesądza to o ich cechach charakterystycznych i w tej płaszczyźnie nie odrywają
się od roszczenia głównego. Rozwijając tę myśl można, jak uczyniono to w
doktrynie, wskazać że taki punkt wyjścia prowadzi do konkluzji, zgodnie z którą
roszczenie o odsetki za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego, mające
charakter świadczenia okresowego, przedawnia się, co do zasady, w terminie
określonym w art. 118 k.c., tzn. w terminie trzyletnim. Jeżeli jednak istnieje przepis
szczególny przewidujący krótszy termin przedawnienia, obejmuje on nie tylko
roszczenie o należność główną, ale także roszczenie o należność uboczną, jaką są
odsetki. Można także, nie przesądzając okresowego charakteru świadczeń z tytułu
odsetek za opóźnienie, przyjąć, że związek roszczenia głównego z działalnością
gospodarczą rozciąga się na roszczenie uboczne (o odsetki). W takiej sytuacji
również jako zasada obowiązywać będzie trzyletni termin przedawnienia roszczenia
o odsetki, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej (art. 118 k.c.).
Przepisem szczególnym w stosunku do art. 118 k.c. pozostaje art. 554 k.c.
Zgodnie z jego treścią, roszczenia z tytułu sprzedaży dokonanej w zakresie
działalności przedsiębiorstwa sprzedawcy, przedawniają się z upływem lat dwóch.
Pozostaje zatem jedynie do rozważenia kwestia, czy roszczenie o zapłatę odsetek
za opóźnienie w uiszczeniu ceny sprzedaży, mieści się w określeniu „roszczenia z
tytułu sprzedaży ...”. Występują bowiem poglądy, zgodnie z którymi roszczenie o
zapłatę odsetek z tytułu opóźnienia powstaje ex lege, a więc nie jest to roszczenie
„z tytułu sprzedaży”.
Odnosząc się do tego stanowiska należy odwołać się do treści art. 56 k.c. (na
co także trafnie wskazano w doktrynie). Zgodnie z tym przepisem czynność prawna
wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, ale również te, które wynikają z ustawy,
zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów. Oznacza to, że treść
stosunku obligacyjnego wykreowanego zawarciem umowy sprzedaży może być
bogatsza niż wynikałoby to z treści samej umowy. Niektóre elementy wchodzą do
stosunku prawnego niezależnie od woli stron czynności prawnej. Takim elementem
jest prawo do odsetek ustawowych za opóźnienie w spełnieniu świadczenia
pieniężnego. Uprawnienie wynikające z ustawy staje się jednym ze składników
stosunku obligacyjnego i pozostaje w ścisłym związku z roszczeniem głównym.
Odsetki za opóźnienie wynikają z konkretnego stosunku prawnego – tego samego,
z którego wynika obowiązek spełnienia świadczenia głównego.
Powyższe rozważania uzasadniają stanowisko, zgodnie z którym roszczenie o
odsetki za opóźnienie w zapłacie ceny wynikającej z umowy sprzedaży zawartej w
zakresie działalności przedsiębiorstwa sprzedawcy przedawnia się z upływem lat
dwóch, a zatem w terminie wynikającym z art. 554 k.c. Za stanowiskiem tym
przemawia również podnoszony w literaturze, a także przez Sąd Okręgowy,
argument wskazujący na nieracjonalność sytuacji, w której roszczenie o
świadczenie główne ulega przedawnieniu w terminie krótszym niż roszczenie o
świadczenie uboczne. Takie rozwiązanie jest trudne do zaakceptowania także z
tego względu, że krótsze terminy przedawnienia, osłabiając ochronę interesów
wierzyciela, mają na celu zmusić go do szybkiego realizowania przysługujących
uprawnień. Stosowanie krótszych terminów przedawnienia do roszczeń głównych, a
dłuższych do roszczeń ubocznych, stałoby – na co zwrócono uwagę w literaturze –
w sprzeczności z teleologiczną wykładnią przepisów o przedawnieniu.
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy, działając na podstawie art. 390
k.p.c., rozstrzygnął przedstawione zagadnienie prawne jak w uchwale.