Pełny tekst orzeczenia

UCHWAŁA Z DNIA 30 WRZEŚNIA 2003 R.
I KZP 16/03
Osoba, która stosownie do przepisów ustawy z dnia 6 stycznia 1993
r. o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym (Dz. U. Nr 11,
poz. 50, ze zm.) jest upoważniona do wystawienia faktury VAT, a przed
dniem 1 stycznia 2000 r. była uprawniona także do wystawienia rachunku
uproszczonego przewidzianego w tej ustawie, jest inną osobą uprawnioną
do wystawienia dokumentu w rozumieniu art. 271 § 1 k.k. Jeżeli jednak
sprawca wystawia fakturę nierzetelną (nierzetelny rachunek uproszczony)
godząc w obowiązek podatkowy, dopuszcza się wówczas czynu zabronio-
nego określonego w art. 62 § 2 lub 5 k.k.s., stanowiącego lex specialis.
Przewodniczący: sędzia SN S. Zabłocki.
Sędziowie SN: H. Gradzik, T. Grzegorczyk (sprawozdawca).
Zastępca Prokuratora Generalnego: R. A. Stefański.
Sąd Najwyższy w sprawie Beaty W., po rozpoznaniu, przekazanego
na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Okręgowy w K. postanowieniem
z dnia 6 marca 2003 r., zagadnienia prawnego wymagającego zasadniczej
wykładni ustawy:
„Czy wystawienie przez sprzedającego faktury VAT lub rachunku uprosz-
czonego nie dokumentujących rzeczywistego zdarzenia gospodarczego lub
dokumentujących osobę uprawnioną do odbioru towaru w sposób nie od-
powiadający rzeczywistemu podmiotowi biorącemu udział w transakcji jest
„poświadczeniem nieprawdy w dokumencie wystawionym” w rozumieniu
art. 271 § 1 k.k., ewentualnie czy uznanie tego zachowania za wyczerpują-
2
ce znamiona wyżej wskazanego występku jest zależne od celu działania
sprawcy
u c h w a l i ł udzielić odpowiedzi j a k w y ż e j.
U Z A S A D N I E N I E
Przedstawione Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne powstało
na tle następującej sytuacji. Beata W. została oskarżona o to, że w okresie
od 4 listopada 1996 r. do 30 czerwca 1997 r. w K., będąc osobą uprawnio-
ną do wystawiania dokumentów, działając w podobny sposób, w krótkich
odstępach czasu, poświadczyła nieprawdę co do okoliczności mającej zna-
czenie prawne na 2340 rachunkach uproszczonych, wystawionych w imie-
niu Hurtowni „BEAT” (...), przez wpisanie w miejsce osoby uprawnionej do
odbioru towaru nieistniejących podmiotów gospodarczych z pominięciem
rzeczywistego odbiorcy, tj. o przestępstwo określone w art. 271 § 1 k.k. w
zw. z art. 91 § 1 k.k.. Postanowieniem z dnia 27 listopada 2002 r., Sąd Re-
jonowy w K., na podstawie art. 17 § 1 pkt 2 k.p.k. umorzył postępowanie
karne wobec Beaty W. wywodząc – z powołaniem się m.in. na wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 25 października 2001 r. (III KKN 76/99, OSNKW 2001,
z. 1-2, poz. 8) oraz z dnia 9 maja 2002 r. (V KKN 323/99, OSNKW 2002, z.
9-10, poz. 71) – iż nie jest ona podmiotem przestępstwa określonego w art.
271 § 1 k.k., gdyż „wystawienie faktury VAT (rachunku uproszczonego),
który dokumentuje fikcyjną transakcję, nie jest wystawieniem dokumentu w
rozumieniu art. 271 § 1 k.k.”, ponieważ dokumentuje on „jedynie transakcję
o charakterze cywilnoprawnym, nie jest zaś publicznoprawnym poświad-
czeniem okoliczności mającej znaczenie prawne”.
3
Postanowienie to zaskarżył prokurator oraz urząd skarbowy działają-
cy jako oskarżyciel publiczny, zarzucając obrazę prawa materialnego, tj.
art. 271 § 1 k.k. przez wyrażenie błędnego poglądu, że opisane w zarzucie
zdarzenie nie wyczerpuje ustawowych znamion czynu zabronionego okre-
ślonego w tym przepisie i wywodząc, iż „faktura VAT i rachunek uprosz-
czony, oprócz potwierdzenia czynności cywilnoprawnej, mają też inne
szczególne znaczenie, a mianowicie w zakresie realizacji zobowiązań po-
datkowych”. Rozpoznając ten środek odwoławczy, Sąd Okręgowy w K.
uznał za niezbędne wystąpienie do Sądu Najwyższego z zacytowanym na
wstępie tej uchwały pytaniem prawnym. W uzasadnieniu swej decyzji
wskazał na pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia
3 października 2001 r. (V KKN 241/01, OSNKW 2002, z. 1-2, poz. 7) – do
którego odwoływali się też skarżący orzeczenie Sądu Rejonowego – pod-
nosząc, że rozbieżności w orzecznictwie Sądu Najwyższego uprawniają do
wystąpienia z zagadnieniem prawnym wymagającym zasadniczej wykładni
ustawy.
Prokurator Krajowy wystąpił z wnioskiem o podjęcie przez Sąd Naj-
wyższy uchwały, że osoba uprawniona do wystawienia faktury VAT jest in-
ną osobą uprawnioną do wystawienia dokumentu, o której mowa w art. 271
§ 1 k.k., a faktura VAT – dokumentem w rozumieniu tego przepisu.
Rozpoznając przedstawione zagadnienie Sąd Najwyższy zważył, co
następuje:
Samo brzmienie sformułowanego przez Sąd Okręgowy pytania
prawnego upoważniałoby do odmowy udzielenia odpowiedzi. Redakcja te-
go pytania wskazuje bowiem, że sądowi odwoławczemu chodzi o sposób
rozstrzygnięcia konkretnej sprawy, nie zaś o zagadnienie prawne wymaga-
jące zasadniczej wykładni. Tymczasem, jak to podnosi się w orzecznictwie,
„sposób rozstrzygnięcia danej sprawy lub zastosowania kwalifikacji prawnej
do ustalonego w konkretnej sprawie stanu faktycznego” nie może być
4
przedmiotem występowania do Sądu Najwyższego w trybie art. 441 § 1
k.p.k. (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 października 1992
r., I KZP 34/92, Wokanda 1992, z. 13, s. 8). Dopiero z uzasadnienia posta-
nowienia Sądu Okręgowego można wywnioskować, że z uwagi na rozbież-
ności w poglądach wyrażanych w orzeczeniach Sądu Najwyższego, sąd
odwoławczy powziął wątpliwości odnośnie do tego, czy osoba wystawiają-
ca fakturę VAT lub (dawniej) tzw. rachunek uproszczony jest inną osobą
uprawnioną do wystawienia dokumentu w rozumieniu art. 271 § 1 k.k. Po-
nieważ zaś czynność procesową, a taką jest też wystąpienie do Sądu Naj-
wyższego przewidziane w art. 441 § 1 k.p.k., ocenia się według treści
czynności, ujmowanej przy tym całościowo (art. 118 § 1 k.p.k.), Sąd Naj-
wyższy zdecydował o udzieleniu odpowiedzi i podjęciu niniejszej uchwały.
Od razu na wstępie podnieść należy, że kwestia powyższa była
przedmiotem wniosku Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego – złożone-
go w trybie art. 60 § 1 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyż-
szym – o rozstrzygnięcie rozbieżności w orzecznictwie tegoż Sądu, które
powstały z uwagi na odmienne poglądy wyrażone w – powoływanych także
w niniejszej sprawie – orzeczeniach Sądu Najwyższego z dnia 3 paździer-
nika 2001 r. (V KKN 249/01, OSNKW 2002, z. 1-2, poz. 7) oraz z dnia 25
października 2001 r. (III KKN 76/99, OSNKW 2002, z. 1-2, poz. 8). Wpraw-
dzie postawione w tym wniosku pytanie sformułowano nieco inaczej niż w
postanowieniu Sądu Okręgowego w K., gdyż wystąpiono o udzielenie od-
powiedzi właśnie w kwestii, czy osoba wystawiająca fakturę VAT jest inną
uprawnioną osobą do wystawienia dokumentu w rozumieniu art. 271 § 1
k.k., to jednak odpowiedź na nie, wyrażona w uchwale składu 7 sędziów
Sądu Najwyższego z dnia 30 września 2003 r. (I KZP 22/03) opublikowanej
w niniejszym zeszycie pod poz. 75, obejmuje także zagadnienie podniesio-
ne w tej sprawie. Skład niniejszy, podzielając w pełni pogląd wyrażony w tej
5
uchwale, zdecydował o powzięciu uchwały o podobnej treści, uwzględnia-
jącej nadto zagadnienie wystawienia tzw. rachunku uproszczonego.
Do dnia 1 stycznia 2000 r. faktura VAT i rachunek uproszczony wy-
stępowały, jako równorzędne dokumenty, na gruncie ustawy z dnia 6
stycznia 1993 r. o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym
(Dz. U. Nr 11, poz. 50, ze zm.), gdyż jej art. 32 przewidywał wystawienie
„faktury lub rachunku uproszczonego”. Sama ustawa wskazywała, że ra-
chunki uproszczone „wystawiane są” w odniesieniu do określonych czyn-
ności objętych podatkiem VAT, przy innych zaś wystawia się fakturę (art.
32 ust. 4 w zw. z ust. 1 i 2 ustawy w brzmieniu sprzed 1 stycznia 2000 r.). Z
rozporządzeń wykonawczych Ministra Finansów wynikało zaś, że rachunek
uproszczony „wystawia się” też w tych sytuacjach, gdy nie ma obowiązku
wystawienia faktury z uwagi na osobę odbiorcy ; ten zaś odnosił się jedynie
do kontrahentów będących zarejestrowanymi podatnikami VAT, do innych
podatników korzystających ze zwrotu tegoż podatku i do niektórych innych
jeszcze grup nabywców (por. rozporządzenie Ministra Finansów w sprawie
wykonania niektórych przepisów ustawy o podatku od towarów i usług z
1995 r. – Dz. U. Nr 154, poz. 797, ze zm. oraz z 1997 r. – Dz. U. Nr 156,
poz. 1024, ze zm.). Zarówno faktura jak i rachunek uproszczony miały
wskazywać m.in. imiona i nazwiska lub nazwy sprzedawcy i nabywcy, ich
numery identyfikacji podatkowej, przy czym rachunek tylko NIP sprzedaw-
cy, a także nazwę towaru lub usługi, datę wystawienia, cenę, kwotę podat-
ku i podpis. Rachunek uproszczony został zniesiony przez ustawę noweli-
zującą z dnia 20 listopada 1999 r. (Dz. U. Nr 95, poz. 1100). W okresie je-
go funkcjonowania stanowił on jednak, tak jak i faktura, podstawę m.in. dla
wpisów w księgach rachunkowych oraz księgach przychodów i rozchodów,
a także do pomniejszania podatku dochodowego o ulgi podatkowe, przy
czym przy niektórych ulgach odliczano je na podstawie faktury lub rachun-
ku „wystawionego wyłącznie przez podatnika podatku od towarów i usług
6
(...) lub dowodu odprawy celnej” (zob. art. 27a ust. 6 pkt 1 ustawy o podat-
ku dochodowym od osób fizycznych z 1991 r., w brzmieniu sprzed 2000 r.
– Dz. U. Nr 90 z 1993 r., poz. 416, ze zm.). Wskazywało to, że rachunek i
faktura miały istotne znaczenie dla celów podatkowych, np. dla ustalania
kosztów uzyskiwania przychodu, wysokości samego dochodu, a przez to i
należnego podatku dochodowego, w niektórych zaś sytuacjach traktowano
te dokumenty tak samo jak dokument wystawiony przez organ administracji
państwowej (np. przez urząd celny). Dziś cele te realizowane są nadal, tyle
że przez fakturę VAT. Tym samym jednak faktura, a poprzednio także ra-
chunek uproszczony, to dokumenty zaufania publicznego, zrównane z do-
kumentem wystawianym przez organy państwowe. Dokument ów cechuje
nadane mu przez ustawodawcę zaufanie i ranga. Stąd też stanowi on pod-
stawę dla wpisów księgowych w księgach podatkowych, dla dokonywania
odliczeń kosztów przychodu i odliczeń ulg podatkowych, a także rozliczania
z samego podatku od towarów i usług. Należy też pamiętać, że wystawca
rachunku uproszczonego, tak jak wystawca faktury, jeżeli w dokumentach
tych wykazał kwotę podatku VAT, był obowiązany do jego zapłaty także
wtedy, gdy sprzedaż nie była objęta tym podatkiem lub była zwolniona od
niego albo gdy wykazano podatek wyższy niż należny (art. 33 ustawy o
VAT w brzmieniu sprzed 2000 r.), jeśli tylko sprzedaż ta była czynnością
realną, a nie fikcyjną.
Ranga, charakter i znaczenie faktury, a uprzednio także rachunku
uproszczonego, wskazują, że dokumenty te nie mogą być uznane jedynie
za potwierdzenie cywilnoprawnej umowy sprzedaży. Stwierdzając zawarcie
takiej umowy miały one bowiem ważkie znaczenie publicznoprawne. Pełni-
ły one – i pełnią także dziś, gdy chodzi o fakturę – istotną rolę w sferze
prawa podatkowego. Zauważyć również należy, że w odróżnieniu od umo-
wy, faktura jest „wystawiana”, a nie „zawierana”, i to w okresie do 7 dni „od
wydania towaru lub wykonania usługi”, a nie zawsze przy zawarciu samej
7
umowy ; dotyczyło to także rachunku uproszczonego (por. np. § 40 rozpo-
rządzenia Ministra Finansów z 22 grudnia 1999 r. – Dz. U. Nr 109, poz.
1245, ze zm. oraz §§ 40 i 51 ust. 2 rozporządzenia Ministra Finansów z 15
grudnia 1997 r. - Dz. U. Nr 156, poz. 1024, ze zm.). Powyższe ma znacze-
nie dla oceny czy wystawienie faktury stwierdzającej nieprawdę może sta-
nowić spełnienie znamion przestępstwa określonego w art. 271 § 1 k.k.
Przepis art. 271 § 1 k.k. penalizuje poświadczenie nieprawdy, co do
okoliczności mającej znaczenie prawne, przez funkcjonariusza publicznego
lub inną osobę uprawnioną do wystawienia dokumentu. Jak wynika z
wcześniejszego wywodu, faktura VAT (rachunek uproszczony) jest jako
dokument wystawiana – a nie jak umowa, zawierana – i poświadcza zawar-
tą umowę ze skutkami także w sferze publicznoprawnej (podatkowej).
Wystawcą faktury VAT (rachunku uproszczonego) może być przy tym tylko
określony podatnik podatku od towarów i usług (nie każdy) i tylko w sto-
sunku do określonych czynności objętych tym podatkiem (nie wszystkich).
Jego uprawnienie do wystawienia faktury wynika przy tym z samej ustawy
jako (względny) obowiązek, a osoba zobowiązana do wystawienia doku-
mentu jest bez wątpienia także podmiotem uprawnionym. Chodzi przy tym
o uprawnienie w ujęciu abstrakcyjnym. Jest bowiem oczywiste, że upraw-
niony do wystawienia faktury VAT (rachunku uproszczonego) powinien wy-
stawić ten dokument jedynie wtedy, gdy miało miejsce zdarzenie wymaga-
jące jego wystawienia i z obowiązkiem wskazania w nim okoliczności
zgodnie z rzeczywistym stanem rzeczy. Dotyczy to wszak także funkcjona-
riusza publicznego, który poświadcza nieprawdę zarówno wtedy, gdy wy-
stawia dokument podając w nim niektóre tylko nieprawdziwe informacje, jak
i wtedy, gdy dokumentuje nim zdarzenie, które w ogóle nie miało miejsca.
Tak samo oceniać należy zachowania wystawcy faktury VAT (rachunku
uproszczonego). Skoro zatem faktura VAT (rachunek uproszczony) jest
dokumentem mającym znaczenie nie tylko prywatnoprawne (cywilne) ale i
8
publicznoprawne i jest wystawiana (wystawiany) przez osobę uprawnioną
do tego wprost przez ustawę, to podmiot ten jest inną osobą uprawnioną
do wystawienia dokumentu w rozumieniu art. 271 § 1 k.k..
W tym miejscu trzeba jednak wskazać na treść art. 62 § 2 k.k.s., w
którym to przepisie spenalizowano wystawienie nierzetelnej faktury lub ra-
chunku oraz posługiwanie się takim dokumentem. W dawnej ustawie karnej
skarbowej z 1971 r., w ostatnim okresie jej obowiązywania, odpowiedni-
kiem tego przepisu był art. 102 § 2, a wcześniej art. 97 § 2 u.k.s. O ile ten
ostatni przepis zawarto jeszcze w rozdziale zatytułowanym: „Przestępstwa i
wykroczenia podatkowe”, to art. 102 u.k.s. umieszczony już był w rozdziale:
„Przestępstwa i wykroczenia w zakresie zobowiązań podatkowych”, a
obecny art. 62 § 2 k.k.s umieszczono w rozdziale 6, pt.: „Przestępstwa
skarbowe i wykroczenia skarbowe przeciwko obowiązkom podatkowym i
rozliczeniom z tytułu dotacji lub subwencji”. W uzasadnieniu rządowego
projektu kodeksu karnego skarbowego wskazano zaś, że przez zmianę ty-
tułu tego rozdziału uwypuklono dobro, którego ochronę postuluje współ-
czesny ustawodawca, kładąc akcent na przestrzeganie obowiązku podat-
kowego (zob. Nowa kodyfikacja karna. Kodeks karny skarbowy, wyd. Mini-
sterstwo Sprawiedliwości, Warszawa 1999, z. 25. s. 221). Zgodnie z art. 53
§ 30 k.k.s użyte w jego rozdziale 6 określenia, w tym i określenie „obowią-
zek podatkowy” mają znaczenie takie, jakie nadaje im ustawa z dnia 29
sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz. U. Nr 237, poz. 926 ze zm.).
Ta zaś w art. 4 przyjmuje, że obowiązkiem tym jest jedynie „wynikająca z
ustaw podatkowych nieskonkretyzowana powinność poniesienia przymu-
sowego świadczenia pieniężnego w związku z zaistnieniem zdarzenia
określonego w tych ustawach”. Natomiast na gruncie ustawy z dnia 19
grudnia 1980 r. o zobowiązaniach podatkowych (Dz. U. Nr 108, poz. 486
ze zm.), obowiązującej w dacie czynu oskarżonej, zobowiązaniem podat-
kowym było „wynikające z obowiązku podatkowego zobowiązanie do uisz-
9
czenia na rzecz Skarbu Państwa lub gminy świadczenia pieniężnego” (art.
2 ust. 1 tej ustawy).
Już pod rządem art. 102 § 2 u.k.s. wskazywano w piśmiennictwie, że
skoro jest to czyn „w zakresie zobowiązań podatkowych”, to w wypadku
wystawienia faktury na czynność fikcyjną zobowiązanie podatkowe w ogóle
nie powstaje, nie może być tym samym przedmiotem ochrony prawno-
karnej przepisów u.k.s., a jej wystawca, jako upoważniony do wystawienia
dokumentu, winien odpowiadać z ówczesnego art. 266 § 1 k.k. z 1969 r.
(zob. np. Z. Kozłowski: Zagarnięcie mienia społecznego a uszczuplenie
podatku VAT, PiPr 1997, z. 3. s. 117 – 118). W orzecznictwie administra-
cyjnym nie budzi wątpliwości, że wystawienie fikcyjnej faktury VAT nie rodzi
obowiązku podatkowego, jako że ten wynika z określonego, realnie istnie-
jącego zdarzenia, a nie z wystawienia faktury (zob. zwłaszcza uchwałę
składu 7 sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 22 kwietnia
2002, FPS 2/02, ONSA 2002, z. 4, poz. 136). Skoro zaś ustawodawca w
Kodeksie karnym skarbowym wyraźnie zaznaczył, iż czyny wskazane w
rozdziale 6 tej ustawy, to zachowania „przeciwko obowiązkom podatko-
wym”, interpretacja przepisów tego rozdziału musi uwzględniać dobro ro-
dzajowe chronione przez te normy. Jedynie zatem wówczas, gdy wystawca
fikcyjnej – a więc nierzetelnej – faktury godzi w obowiązek podatkowy, jego
zachowanie wypełnia znamiona czynu określonego w art. 62 § 2 k.k.s, je-
żeli natomiast nie godzi on w ten przedmiot ochrony – należy je oceniać
pod kątem wypełnienia znamion występku określonego w art. 271 § 1 k.k.
Przepis art. 62 § 2 k.k.s. stanowi bowiem w tym wypadku lex specialis wo-
bec art. 271 § 1 k.k., a znamieniem specjalizującym jest rodzaj dokumentu
(faktura, rachunek) oraz ograniczony krąg podmiotów (tylko wystawca ta-
kiego dokumentu). Należy przy tym pamiętać, że art. 62 § 2 k.k.s ma na
względzie każdy obowiązek podatkowy, a nie tylko obowiązek w zakresie
podatku od towarów i usług, który rzeczywiście nie powstaje przez wysta-
10
wienie faktury fikcyjnej. Sama taka faktura może natomiast służyć także do
rozliczeń w zakresie innych podatków, np. podatku dochodowego od osób
fizycznych lub od osób prawnych, co do wysokości przychodu, dochodu,
kosztów czy ulg, itd. To z kolei oznacza, że jej wystawca godzi jednak
wówczas w obowiązek podatkowy. W odpowiedniku obecnego art. 62 § 2
k.k.s, czyli w dawnym art. 102 § 2 u.k.s., penalizowano wystawienie ra-
chunku zawierającego dane niezgodne z rzeczywistością. Takim był wszak
bez wątpienia zarówno rachunek fikcyjny, jak i rachunek z niektórymi tylko
nieprawdziwymi danymi przy zaistnieniu dokumentowanego nim zdarzenia.
Ponieważ, jak wskazano wcześniej, był to wówczas czyn „w zakresie zo-
bowiązań podatkowych”, to oceniać należy go także według przedstawio-
nego wyżej rozumowania. Zauważyć natomiast trzeba, że z aktu oskarże-
nia w niniejszej sprawie wynika, iż oskarżona dokumentowała sprzedaż
wystawiając rachunki na osoby lub firmy nieprowadzące działalności go-
spodarczej i fikcyjne „celem uniknięcia zastosowania kasy fiskalnej do ewi-
dencjonowania obrotów i kwot podatku należnego”. Ustalenia w tej materii
mają ważkie znaczenie dla rozstrzygnięcia kwestii poprawnej kwalifikacji
czynu. In concreto bowiem zawsze należy ustalić, czy wystawienie nierze-
telnej, w tym fikcyjnej, faktury (dawniej rachunku uproszczonego) godzi,
czy też nie godzi, w obowiązek podatkowy (uprzednio w zobowiązanie po-
datkowe).
Mając to wszystko na względzie rozstrzygnięto jak w uchwale.