Pełny tekst orzeczenia

UCHWAŁA Z DNIA 30 WRZEŚNIA 2003 R.
I KZP 19/03
W wypadkach określonych w art. 66 § 3 k.k. pojednać się ze sprawcą
może – w razie śmierci pokrzywdzonego – osoba najbliższa.
Przewodniczący: sędzia SN F. Tarnowski (sprawozdawca).
Sędziowie SN: R. Sądej, J. Skwierawski.
Zastępca Prokuratora Generalnego: R. A. Stefański.
Sąd Najwyższy w sprawie Piotra C., po rozpoznaniu przekazanego
na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Okręgowy w K., postanowie-
niem z dnia 23 stycznia 2003 r., zagadnienia prawnego wymagającego za-
sadniczej wykładni ustawy:
„1. Czy wynikający z treści przepisu art. 66 § 3 k.k. materialnoprawny wa-
runek pojednania się pokrzywdzonego ze sprawcą jest spełniony również
wtedy, gdy w przypadku nieżyjącego pokrzywdzonego pojednanie takie
nastąpiło między jego żoną, która jako osoba najbliższa wykonywała jego
prawa, a sprawcą zdarzenia,
a w razie udzielenia odpowiedzi twierdzącej:
2. czy warunek pojednania w sytuacji, o której mowa w pkt 1 będzie speł-
niony także wtedy, gdy nastąpi ono pomiędzy sprawcą zdarzenia a jedną
spośród osób najbliższych pokrzywdzonemu wymienionych w przepisie art.
115 § 11 k.k.?”
u c h w a l i ł udzielić odpowiedzi j a k w y ż e j.
2
U Z A S A D N I E N I E
Zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy wyło-
niło się na tle następującego stanu faktycznego.
Sąd Rejonowy w B., wyrokiem z dnia 15 maja 2002 r., na podstawie
art. 66 § 1 i § 3 k.k. oraz art. 67 § 1 i § 3 k.k. warunkowo umorzył postępo-
wanie karne na okres próby jednego roku, z obowiązkiem uiszczenia
świadczenia pieniężnego w wysokości 1000 zł na rzecz Uzdrowiska Busko
– Solec, Fundacji na rzecz Szpitala „Górka”, wobec Piotra C., oskarżonego
o popełnienie czynu określonego w art. 220 § 1 k.k. i art. 155 k.k. w zw. z
art. 11 § 2 k.k. Sąd ten uznał za spełniające warunki pojednania się ze
sprawcą w rozumieniu art. 66 § 3 k.k., oświadczenie małżonki, zmarłego
pokrzywdzonego, złożone na rozprawie, iż pogodziła się z oskarżonym.
Powyższy wyrok zaskarżył prokurator zarzucając obrazę prawa mate-
rialnego, to jest art. 66 § 1 k.k., wynikającą z błędnego przekonania, iż wina
oskarżonego oraz stopień społecznej szkodliwości przypisanego mu czynu
nie są znaczne. W konkluzji zaś wniósł o uchylenie wyroku w zaskarżonej
części i przekazanie sprawy sądowi pierwszej instancji do ponownego roz-
poznania.
W trakcie kontroli odwoławczej zaskarżonego wyroku, a w jej ramach
prawidłowości zastosowania przez Sąd Rejonowy przepisów prawa mate-
rialnego, Sąd Okręgowy w K. powziął wątpliwość wyrażoną w przedstawio-
nym w trybie art. 441 § 1 k.p.k. zagadnieniu prawnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Jedną z przesłanek warunkowego umorzenia postępowania związa-
nych z czynem zarzuconym oskarżonemu jest zagrożenie karą, która –
zgodnie z brzmieniem art. 66 § 2 k.k. – nie może przekraczać 3 lat pozba-
wienia wolności. Wyjątkowo ustawodawca dopuścił w przepisie art. 66 § 3
k.k. możliwość stosowania instytucji warunkowego umorzenia postępowa-
3
nia również do sprawcy przestępstwa zagrożonego karą nie przekraczają-
cą 5 lat pozbawienia wolności. Muszą być wówczas spełnione przesłanki, o
których mowa w § 3 art. 66 k.k., niezależnie od ogólnych przesłanek sto-
sowania tej instytucji określonych w § 1 art. 66 k.k. A mianowicie chodzi tu
o wypadki, gdy pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą, sprawca naprawił
szkodę lub pokrzywdzony i sprawca uzgodnili sposób naprawienia szkody.
Wykładnia językowa art. 66 § 3 k.k. prowadzi do konkluzji, że w prze-
pisie tym są przewidziane trzy niezależne sytuacje, z których musi wystąpić
co najmniej jedna, aby można było zastosować ów przepis. Podobny po-
gląd jest prezentowany w doktrynie prawa karnego (por. B. Kunicka – Mi-
chalska w: E. Bieńkowska, B. Kunicka – Michalska, G. Rejman, J. Wojcie-
chowska: Kodeks karny, część ogólna. Komentarz, Warszawa 1999, s.
1041 – 1047; A. Zoll w: K. Buchała, A. Zoll: Kodeks karny. Część ogólna.
Komentarz do KK t. 1, Kraków 1998, s. 481 – 488; E. Bieńkowska: Media-
cja w polskim prawie karnym. Charakterystyka regulacji prawnej, Prz. PK
1998, z. 18, s. 22 – 26).
W art. 66 § 3 k.k. ustawodawca posługuje się pojęciem pokrzywdzo-
nego, jakkolwiek w przepisie art. 115 k.k. nie definiuje tego pojęcia dla po-
trzeb Kodeksu karnego. Należy więc przyjąć, iż pojęcie to powinno być ro-
zumiane w takim samym znaczeniu, jakie nadano mu w Kodeksie postę-
powania karnego.
Art. 49 § 1 k.p.k. stanowi, że pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub
prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożo-
ne przez przestępstwo. Stosownie zaś do treści § 2 art. 49 k.p.k. pokrzyw-
dzonym może być także instytucja państwowa, samorządowa lub społecz-
na, a według § 3 art. 49 k.p.k. za pokrzywdzonego uważa się zakład ubez-
pieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę lub jest zobowiązany do jej po-
krycia.
4
Sformułowanie ujęte w art. 66 § 3 k.k. „pokrzywdzony pojednał się ze
sprawcą” rozumieć należy, iż dotyczy ono wyłącznie pokrzywdzonego sen-
su stricto, a nie osoby lub jednostki organizacyjnej, którą „uważa się" za
pokrzywdzonego. Pojednanie się pokrzywdzonego ze sprawcą stanowi
bowiem wynik porozumienia się bądź mediacji, połączony z reguły z
uzgodnieniem dotyczącym naprawienia szkody lub innego zadośćuczynie-
nia.
Za takim rozumieniem pojęcia pokrzywdzonego przemawia również
stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w uchwale z dnia 15 września
1999 r. I KZP 26/99, w której stwierdza się, że: „krąg pokrzywdzonych w
rozumieniu art. 49 § 1 k.p.k. ograniczony jest zespołem znamion czynu
będącego przedmiotem postępowania oraz czynów współukaranych”
(OSNKW 1999, z. 11-12, poz. 69). Sąd Najwyższy opowiedział się w ten
sposób za przyjęciem definicji materialnej, a nie czysto procesowej po-
krzywdzonego, co oznacza, że ustaleń czy dana osoba fizyczna lub praw-
na jest w rzeczywistości pokrzywdzoną wskutek przestępstwa, należy do-
konywać w kontekście uregulowań zawartych w przepisach prawa mate-
rialnego. Dlatego na uwadze trzeba mieć przede wszystkim dobro prawne
zaatakowane przez konkretne przestępstwo, gdyż posiadać status po-
krzywdzonego znaczy to samo, co znajdować się w określonym stanie, fak-
tycznym i zarazem prawnym, polegającym na tym, że dobro prawne danej
osoby (podmiotu) zostało przestępstwem naruszone lub zagrożone. Jest to
więc stan obiektywny i do tego, by zostać pokrzywdzonym nie potrzeba
żadnej decyzji organu procesowego (por. W. Daszkiewicz: Pokrzywdzony
przestępstwem, w: Nowa Kodyfikacja Karna, Kodeks postępowania karne-
go. Krótkie komentarze, zeszyt 14, Warszawa 1998, s. 148 – 155; T. Grze-
gorczyk, J. Tylman: Polskie postępowanie karne, Warszawa 1998, s. 260 –
262; K. Marszał: Proces karny. Wydanie IV, Katowice 1997, s. 143 – 145).
5
Przechodząc do problematyki eksponowanej w zagadnieniu praw-
nym, w pierwszej kolejności rozważenia wymaga kwestia czy małżonek
zmarłego pokrzywdzonego (lub inna osoba najbliższa) jest uprawniony do
pojednania się ze sprawcą przestępstwa. Według Sądu Okręgowego takie
uprawnienie przysługuje wyłącznie temu pokrzywdzonemu, którego dobro
zostało bezpośrednio naruszone w wyniku przestępstwa. A w konsekwen-
cji, w razie śmierci pokrzywdzonego materialnoprawny warunek w postaci
pojednania się ze sprawcą, niezbędny do wydania orzeczenia w trybie art.
66 § 1 i § 3 k.k. o warunkowym umorzeniu postępowania, nie byłby speł-
niony.
Takie wnioskowanie jest nieuprawnione i to z kilku powodów.
Zgodnie z treścią art. 52 § 1 k.p.k. w razie śmierci pokrzywdzonego
prawa, które by mu przysługiwały, mogą wykonywać osoby najbliższe, a w
wypadku ich braku lub nieujawnienia – prokurator, działając z urzędu.
Zbiorcze określenie „osób najbliższych” zawiera przepis art. 115 § 11 k.k.,
stanowiąc, że są to: małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty
w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobie-
nia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu.
Osoby najbliższe realizują prawa zmarłego pokrzywdzonego, są to bowiem
prawa pochodne, mające swe źródło w prawach przysługujących pokrzyw-
dzonemu.
W literaturze przyjmuje się, że występują wówczas bądź jako strona
zastępcza bądź też jako strona nowa. Stroną zastępczą staje się ten pod-
miot, który przejmuje prawa zmarłego, zanim ten ostatni stał się stroną, na-
tomiast stroną nową jest taki podmiot, który wstępuje do wytoczonego pro-
cesu już po śmierci strony i realizuje jej prawa.
Przepis art. 52 k.p.k dotyczy w istocie strony nowej, jako że sytuację
osób najbliższych w razie śmierci pokrzywdzonego, będącego już określo-
ną stroną postępowania sądowego, normują odrębne przepisy, to jest art.
6
58 k.p.k. – odnośnie oskarżyciela posiłkowego, art. 61 k.p.k. – oskarżyciela
prywatnego i art. 63 k.p.k. – co do powoda cywilnego. Stroną nową może
być każda osoba będąca najbliższą dla zmarłego pokrzywdzonego, przy
czym wstąpienie choć jednej osoby w prawa zmarłego eliminuje uprawnie-
nia pozostałych, ze względu na funkcjonowanie zasady ne bis in idem. W
praktyce mogą występować wówczas różne sytuacje, wymagające kontroli
sądu orzekającego, a nawet mogące mieć wpływ na podjęcie decyzji o wa-
runkowym umorzeniu postępowania. Przykładowo, taka sytuacja może
mieć miejsce, jeśli wolę pojednania ze sprawcą zgłosi jedna z osób najbliż-
szych, z którą łączą sprawcę określone uzależnienia. Eliminowanie owych
uprawnień nie dotyczy jednak dochodzenia roszczeń majątkowych wynika-
jących z przestępstwa, które są wyłącznie własnymi roszczeniami najbliż-
szych, w zakresie jakie im przysługują, a nie takim, jakie przysługiwałyby
zmarłemu (por. W. Daszkiewicz: Prawo karne procesowe. Zagadnienia
ogólne, t. II, Bydgoszcz 2000, s. 245, 246 oraz Pojednanie, ugoda i media-
cja w procesie karnym (zagadnienia procesowe), w: Nowa Kodyfikacja
Karna, Kodeks postępowania karnego. Krótkie komentarze, zeszyt 8, War-
szawa 1998, s. 89; T. Grzegorczyk: Kodeks postępowania karnego. Ko-
mentarz. Kraków 2003, s. 217 – 219; A. Górecka – Żołyńska: Ochrona
praw autorskich i praw pokrewnych w polskim procesie karnym, Toruń
2002, s. 93 – 95).
W świetle wyżej przytoczonych wywodów uprawnione jest więc
stwierdzenie, że jeśli pokrzywdzony mógł pojednać się z oskarżonym, rów-
nież i osoba najbliższa, która weszła w jego prawa, może uczynić to samo.
Treść niniejszej uchwały rozstrzyga wątpliwości przedstawione w obu
pytaniach zagadnienia prawnego.