Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 22 października 2003 r.
II UZP 9/03
Przewodniczący SSN Beata Gudowska, Sędziowie, Sędziowie SN: Zbigniew
Myszka (sprawozdawca), Maria Tyszel.
Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Jana Szew-
czyka, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 22 października 2003 r. sprawy z wnio-
sku Marii K.-S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w B. o
emeryturę, na skutek zagadnienia prawnego przekazanego postanowieniem przez
Sąd Apelacyjny w Gdańsku z dnia 10 czerwca 2003 r. [...]
„Czy kobieta urodzona przed 1 stycznia 1949 r., ubezpieczona przez okres 30
lat z tytułu działalności twórczej, po osiągnięciu wieku 55 lat ma prawo do emerytury
na podstawie art.29 w zw. z art. 33 ustawy z dnia 17 października 1998 r. o emerytu-
rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych ( Dz.U. Nr 162 poz. 1118 ze
zm. ) ?”
p o d j ą ł uchwałę:
Kobieta urodzona przed dniem 1 stycznia 1949 r. ubezpieczona przez
okres 30 lat z tytułu działalności twórczej lub artystycznej, może skorzystać z
prawa do emerytury na podstawie art. 33 w związku z art. 29 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm. ) po osiągnięciu 55 lat życia.
U z a s a d n i e n i e
Przedstawione zagadnienie prawne ujawniło się w następującym stanie
sprawy. Decyzją z dnia 9 stycznia 2002 r. organ rentowy odmówił ubezpieczonej Ma-
rii K.-S. prawa do emerytury przysługującej twórcom na podstawie przepisów ustawy
z dnia 27 września 1973 r. o zaopatrzeniu emerytalnym twórców i ich rodzin (jedno-
lity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 31, poz. 145 ze zm.) oraz ustawy z dnia 17 grudnia 1998
2
r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz.
1118 ze zm.), utrzymując, iż ubezpieczona nie spełnia warunków koniecznych do
przyznania jej żądanego świadczenia. W odwołaniu od tej decyzji ubezpieczona do-
magała się jej zmiany i przyznania emerytury na podstawie art. 29 ustawy o emerytu-
rach i rentach. W odpowiedzi na odwołanie organ rentowy twierdził, iż przepis ten nie
ma zastosowania do twórców nie będących pracownikami.
W rozpoznawanej sprawie nie było sporu, że ubezpieczona legitymowała się
statusem prawnym twórcy, na jego potwierdzenie przedłożyła wymagane prawem
zaświadczenie stwierdzające, iż w okresie od 1 stycznia 1971 r. do 31 grudnia 1973
r. wykonywała działalność twórcy, natomiast okresy po dniu 1 stycznia 1974 r. do
dnia nabycia uprawnień emerytalnych (wystąpienia z wnioskiem emerytalnym) ZUS
ustalił na podstawie deklarowanych przez ubezpieczoną składek z tytułu prowadzo-
nej działalności twórczej.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Bydgoszczy wyro-
kiem z dnia 2 grudnia 2002 r. zmienił zaskarżoną decyzję i przyznał ubezpieczonej
prawo do emerytury, wywodząc w uzasadnieniu, iż kwestia sporna w rozpoznawanej
sprawie dotyczyła możliwości zastosowania art. 29 ustawy o emeryturach i rentach
do twórców nie będących pracownikami, a następnie poddał analizie poprzednio i
aktualnie obowiązujące przepisy regulujące prawa twórców do świadczeń emerytal-
no-rentowych. W tym zakresie wskazał, iż uprawnienia emerytalne twórców regulo-
wała ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i
ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.), która poprzez art. 55 odsyłała do § 3 i 12
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalne-
go pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym cha-
rakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.). Równocześnie twórcy, którzy nie spełniali wa-
runków do przyznania wcześniejszej emerytury na podstawie tych przepisów, mogli
nabyć prawo do emerytury na podstawie art. 3 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym
twórców, jeżeli łącznie spełniali następujące warunki: 1) wykonywali działalność
twórcy przez okres wynoszący dla mężczyzny co najmniej 25 lat, a dla kobiety co
najmniej 20 lat, 2) osiągnęli wiek emerytalny wynoszący dla mężczyzny 65 lat, a dla
kobiety 60 lat.
Z dniem wejścia w życie ustawy o emeryturach i rentach skreślony został art.
3 ustawy emerytalnej twórców, określający przesłanki nabycia prawa do emerytury.
Nie wynikało to wszakże z zamiaru pozbawienia twórców uprawnień emerytalnych,
3
ale z objęcia wszystkich twórców, także niebędących pracownikami, powszechnie
obowiązującymi regułami nabywania uprawnień emerytalno-rentowych. Taką kon-
statację potwierdza brzmienie art. 33 ustawy o emeryturach i rentach, który stanowi,
iż osoby urodzone przed dniem 1 stycznia 1949 r., ubezpieczone z tytułu działalności
twórczej lub artystycznej, mają prawo do emerytury w wieku określonym dla pracow-
ników wykonujących działalność twórczą lub artystyczną. Oznacza to, że twórcom
przysługuje prawo do emerytury na takich samych zasadach jak innym pracownikom,
a zatem mogą oni korzystać zarówno z dyspozycji wynikających z art. 27, ale także
ze świadczeń przewidzianych w art. 29 ustawy o emeryturach i rentach. Ponadto
wśród grupy twórców będących pracownikami należy wydzielić twórców pracujących
w szczególnych warunkach. Są nimi osoby wymienione w § 12 rozporządzenia RM w
sprawie wieku emerytalnego, dla których ustawodawca przewidział możliwość prze-
chodzenia na emeryturę po spełnieniu warunków określonych w dotychczasowych
przepisach.
W rozpoznawanej sprawie ubezpieczona nie domagała się przyznania eme-
rytury na warunkach przewidzianych dla twórców pracujących w szczególnych wa-
runkach, ale na podstawie art. 29 w związku z art. 33 ustawy o emeryturach i ren-
tach, a Sąd pierwszej instancji uznał, iż ubezpieczona spełniła określone w tych
przepisach warunki.
W apelacji organ rentowy zakwestionował takie rozstrzygnięcie, utrzymując, iż
warunki określone w art. 29 może spełnić wyłącznie kobieta będąca pracownikiem,
tymczasem takiego statusu prawnego nigdy nie miała ubezpieczona. Ponadto nie
spełniła ona również warunków dla uzyskania emerytury przewidzianej dla twórcy i to
pomimo opłacania składek na ubezpieczenie społeczne twórców, ponieważ - w myśl
art. 33 ustawy o emeryturach i rentach - emerytura przysługuje osobom urodzonym
przed dniem 1 stycznia 1949 r. ubezpieczonym tylko z tytułu działalności twórczej w
wieku określonym dla pracowników wykonujących taką działalność. Wiek ten został
określony w § 12 rozporządzenia RM w sprawie wieku emerytalnego, który dopusz-
cza przyznanie emerytury przewidzianej dla twórcy mającego 20 letni staż pracy dla
kobiet, w tym 15 lat działalności twórczej. Tymczasem wykonywana przez ubezpie-
czoną działalność w charakterze plastyka nie została wymieniona w wykazie stano-
wiącym załącznik do rozporządzania RM w sprawie wieku emerytalnego jako działal-
ność twórcza uprawniająca do nabycia prawa do wcześniejszej emerytury.
4
W motywach przedstawionego do rozpoznania zagadnienia prawnego Sąd
Apelacyjny wskazał, iż stosownie do art. 195 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach - z
dniem 1 stycznia 1999 r. utracił moc obowiązującą art. 3 ust. 2 ustawy emerytalnej
twórców, dopuszczający możliwość skorzystania z prawa do wcześniejszej emerytury
po osiągnięciu przez kobietę wykonującą działalność twórczą wieku 55 lat życia.
Jednakże treść § 12 rozporządzenia RM w sprawie wieku emerytalnego odnosi się
nie tylko do pracowników wykonujących działalność twórczą lub artystyczną, ale
także do innych ubezpieczonych z tytułu prowadzenia takiej działalności wymienio-
nych w art. 32 ust. 3 pkt 3 ustawy o emeryturach i rentach, do których zalicza się
ubezpieczona. Równocześnie jednak wykonywana przez nią działalność twórcza w
charakterze plastyka nie została wymieniona w wykazie zawodów twórczych lub ar-
tystycznych uprawniających do nabycia prawa do wcześniejszej emerytury. W takich
okolicznościach sprawy wymaga wyjaśnienia, czy art. 33 ustawy o emeryturach i
rentach „następujący bezpośrednio po art. 32 tej ustawy odnosi się wyłącznie do art.
32 normującego warunki przyznania wcześniejszej emerytury z tytułu pracy lub dzia-
łalności twórczej wykonywanej w szczególnych warunkach lub w szczególnym cha-
rakterze, czy też art. 33 ustawy odnosi się bezpośrednio do art. 29 ustawy o emery-
turach”, zwłaszcza że „obydwa powołane przepisy prawa znajdują się w rozdziale
ustawy o emeryturach, zatytułowanym Emerytury dla ubezpieczonych przed dniem 1
stycznia 1949 r.”. Wprawdzie art. 29 ustawy o emeryturach obniża do 55 lat wiek
emerytalny dla kobiet urodzonych przed dniem 1 stycznia 1949 r., które będąc pra-
cownikami legitymują się co najmniej 30 letnim okresem ubezpieczenia, ale czy „ist-
nieją normatywnie uzasadnione podstawy aby z grona ubezpieczonych kobiet speł-
niających wymogi art. 29 ust. 1 ustawy wyeliminować osoby ubezpieczone z tytułu
działalności twórczej i artystycznej nie będące pracownikami”. W tym kontekście Sąd
Apelacyjny twierdził, jakoby aktualnie obowiązujące przepisy prawa ubezpieczeń
społecznych nie zawierają definicji „pracownika”, skoro zarówno ustawa o emerytu-
rach i rentach, jak i ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm., powoływana dalej jako ustawa o syste-
mie ubezpieczeń społecznych) używają jedynie pojęcia „ubezpieczony”. Rodzi to
kwestię, czy osoby ubezpieczone z tytułu działalności twórczej mają prawo do wcze-
śniejszej emerytury na podstawie art. 29 w związku z art. 33 ustawy o emeryturach i
rentach, czy też przepis art. 29 tej ustawy ma zastosowanie wyłącznie do pracowni-
5
ków w rozumieniu art. 2 Kodeksu pracy, do których nie zaliczają się twórcy ubezpie-
czeni z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Reforma systemu ubezpieczeń społecznych wprowadzona ustawami o syste-
mie ubezpieczeń społecznych oraz o emeryturach i rentach miała na celu scalenie
rożnych tytułów podlegania ubezpieczeniom społecznym oraz docelowe zniwelowa-
nie różnic dotyczących odmiennych tytułów ubezpieczeń społecznych. Ustawa o
systemie ubezpieczeń społecznych posługuje się co do zasady jednym pojęciem
ubezpieczonego, bez względu na tytuł kreujący podleganie systemowi ubezpieczeń
społecznych, co sprawia, że gwarantuje równe traktowanie wszystkich ubezpieczo-
nych w zakresie warunków objęcia systemem ubezpieczeń społecznych, obowiązku
obliczania i opłacania składek na ubezpieczenie społeczne, które wpływają na wyso-
kość, okres wypłaty i zachowanie prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego
(art. 21 ust. 1 i 2 tej ustawy). Równocześnie unormowania dotyczące emerytur lub
rent z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych zachowały niejako intertemporalny
(przejściowy) charakter z uwagi na wiek i tytuł podlegania dotychczasowym ubezpie-
czeniom społecznym ubezpieczonych, którzy uwagi na dotychczasowy okres podle-
gania tym ubezpieczeniom społecznym mogli spodziewać się uzyskania świadczeń
emerytalnych lub rentowych na dotychczasowych zasadach. Uznanie ekspektatywy
w zakresie dotychczasowych reguł nabycia takich uprawnień znalazło swój norma-
tywny wyraz w utrzymaniu odrębności odnoszących się do utrzymania tych zasad w
stosunku do ubezpieczonych urodzonych w szczególności przed dniem 1 stycznia
1949 r. (art. 27-45 ustawy o emeryturach i rentach), w tym ubezpieczonych z tytułu
działalności twórczej lub artystycznej, których dotyczy przedstawione Sądowi Naj-
wyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne.
Równocześnie na podstawie art. 195 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach, z
dniem 1 stycznia 1999 r., skreślony został art. 3 ust. 2 ustawy emerytalnej twórców,
który przewidywał szczególne zasady preferencyjnego nabywania uprawnień eme-
rytalnych przez tę grupę ubezpieczonych, w tym możliwość nabycia emerytury przez
kobietę wykonującą działalność twórczą przez okres co najmniej 20 lat już po osią-
gnięciu wieku 55 lat.
6
Niejako w miejsce tych korzystniejszych zasad nabywania uprawnień emery-
talnych przez ubezpieczonych twórców, ustawodawca przewidział w art. 32 ustawy o
emeryturach i rentach stosowanie do tych z nich, którzy urodzili się przed dniem 1
stycznia 1949 r., dalszą możliwość nabywania uprawnień emerytalnych na dotych-
czasowych zasadach i w niższym wieku emerytalnym w ramach wskazania ściśle
określonych grup pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze, w tym pracowników wykonujących w takich warunkach
działalność twórczą lub artystyczną (art. 32 ust. 1, ust. 3 pkt 3 i ust. 4 tej ustawy w
związku z § 12 rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie wieku emerytalnego). Re-
gulacja ta dotyczy wprost jedynie pracowników, których status prawny dla celów
ubezpieczeń społecznych konkretyzuje art. 8 ust. 1, 2 i 2a ustawy o systemie ubez-
pieczeń społecznych, którego nie posiadają ubezpieczeni wykonujący działalność
twórczą lub artystyczną poza stosunkiem pracy.
Ustawowy nakaz równego traktowania wszystkich ubezpieczonych z tytułu
wykonywania działalności twórczej lub artystycznej, bez względu na dotychczasowy
rodzaj (pracowniczy lub pozapracowniczy) podlegania ubezpieczeniom społecznym,
którzy do dnia 31 grudnia 1998 r. mogli skorzystać z jednakowych preferencyjnych
uprawnień emerytalnych na podstawie art. 3 ust. 2 ustawy emerytalnej twórców,
skłonił ustawodawcę do wprowadzenia - w art. 33 ustawy o emeryturach i rentach -
generalnej reguły, która stanowi, że osoby urodzone przed dniem 1 stycznia 1949 r.,
ubezpieczone z tytułu działalności twórczej lub artystycznej, mają prawo do emerytu-
ry w wieku określonym dla pracowników wykonujących działalność twórczą lub arty-
styczną. Odczytanie tej reguły wskazuje, że osoby ubezpieczone z tytułu działalności
twórczej lub artystycznej mają taki sam ubezpieczeniowy status prawny jak pracow-
nicy wykonujący działalność twórczą lub artystyczną i w związku z nim mogą nabyć
prawa do emerytury w wieku określonym dla pracowników. Prawidłowe przeniesienie
tej zasady na grunt nabywania uprawnień emerytalnych przez ubezpieczonych twór-
ców prowadzi do następujących wniosków: 1) ubezpieczeni twórcy wykonujący taką
działalność w warunkach określonych w przepisach prawa jako szczególne mogą
skorzystać z prawa do emerytury na zasadach określonych dla pracowników zatrud-
nionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (art. 32 ustawy o
emeryturach i rentach), 2) inni ubezpieczeni twórcy (nie wykonujący działalności
twórczej w „szczególnych warunkach”) mogą nabyć prawo do emerytury w wieku i na
zasadach dotyczących nabywania uprawnień emerytalnych przez ogół pracowników,
7
do których zaliczają się przecież również pracownicy wykonujący działalność twórczą
lub artystyczną „niezatrudnieni” w szczególnych warunkach pracy.
Oznacza to, że art. 33 ustawy o emeryturach i rentach ma niezależne odnie-
sienie zarówno do art. 32 tej ustawy, przyznającej prawo do emerytury ubezpieczo-
nym twórcom wykonującym działalność twórczą lub artystyczną na warunkach okre-
ślonych w przepisach prawa jako „szczególne lub w szczególnym charakterze” (§ 4 w
związku z § 12 rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie wieku emerytalnego), jak i
do ubezpieczonych twórców wykonujących swoją działalność poza takimi kwalifiko-
wanymi przesłankami i poza stosunkiem pracy, którzy mogą skorzystać z prawa do
emerytury na zasadach wskazanych w art. 29 ustawy o emeryturach lub rentach.
Ponieważ ubezpieczona jako artysta-plastyk kwalifikowała się do tej drugiej kategorii
twórców, którzy także są zrównani - z mocy art. 33 ustawy o emeryturach i rentach -
z pracownikami wykonującymi działalność twórczą lub artystyczną, przeto mogła
skorzystać z uprawnień emerytalnych przewidzianych dla ogółu pracowników, który-
mi są także pracownicy o statusie twórców, według zasad określonych w art. 29
ustawy o emeryturach i rentach. Z tych powodów Sąd Najwyższy rozstrzygnął przed-
stawione zagadnienie prawne jak w sentencji podjętej uchwały.
========================================