Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 2 grudnia 2003 r.
II UK 162/03
Przy ustaleniu wysokości renty (art. 444 § 2 k.c.) należy uwzględnić uzy-
skane przez pracownika od pracodawcy świadczenia w naturze stanowiące
przychód w rozumieniu art. 12 w związku z art. 11 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r.
o podatku od osób fizycznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176 ze
zm.) oraz § 1 w związku z § 3 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej
z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy
wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (Dz.U. Nr 161, poz.
1106 ze zm.).
Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar, Sędziowie SN: Beata Gudowska, Maria
Tyszel (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 2 grudnia 2003 r. sprawy
z powództwa Janusza C. przeciwko D. - FSO M. SA w W. o odszkodowanie, zadość-
uczynienie i rentę wyrównawczą, na skutek kasacji powoda od wyroku Sądu Apela-
cyjnego w Warszawie z dnia 28 lutego 2003 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok w punkcie 3 oraz poprzedzający go wyrok Sądu
Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie z dnia 26 marca
2002 r. [...] w punkcie IV i sprawę przekazał temu Sądowi do ponownego rozpozna-
nia i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie wyro-
kiem z dnia 28 lutego 2003 r. [...] po rozpoznaniu apelacji obu stron od wyroku Sądu
Okręgowego-Sądu Pracy w Warszawie z 26 marca 2002 r. [...], w sprawie z po-
wództwa Janusza C. przeciwko D. - FSO M. SA w W. o odszkodowanie, zadość-
uczynienie i rentę wyrównawczą w związku z wypadkiem przy pracy z dnia 1 grudnia
1998 r., uchylił zaskarżony wyrok w całości co do części zasądzającej zadośćuczy-
2
nienie w kwocie 150.000 zł oraz 35.000 zł tytułem odszkodowania za poniesione
koszty związane z wypadkiem wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 2 grudnia 1999
r. do dnia zapłaty oraz oddalającej powództwo w zakresie wysokości zadośćuczynie-
nia i odszkodowania za koszty leczenia poniesione w związku z tym wypadkiem i
sprawę w tej części przekazał do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instan-
cji. Ponadto oddalił apelację strony pozwanej oraz apelację powoda w pozostałej
części i orzekł o kosztach postępowania.
Od tego wyroku, w imieniu powoda w części oddalającej jego apelację co do
wysokości zasądzonej renty wyrównawczej, została wniesiona kasacja na podsta-
wach z art. 3931
pkt 1 i 2 k.p.c., z zarzutami naruszenia prawa materialnego przez
błędną wykładnię art. 361 § 2 w związku z art. 444 § 2 k.c., a także niewłaściwe za-
stosowanie art. 444 § 2 k.c. oraz naruszenie przepisów postępowania, które mogło
mieć istotny wpływ na wynik sprawy, w szczególności art. 328 § 2 w związku z art.
391 § 1 k.p.c., art. 316 § 1 w związku z art. 233 § 1 w związku z art. 391 §1 w
związku z art. 382 oraz 385 i 386 § 1 i 4 k.p.c. Wniosek kasacyjny zmierzał do
zmiany zaskarżonego wyroku „w zaskarżonej części i orzeczenie co do istoty
sprawy, poprzez dodatkowe zasądzenie - tytułem renty - od pozwanego na rzecz
powoda" kwot wymienionych w kasacji, ewentualnie o jego uchylenie „w zaskarżonej
części i przekazanie sprawy w tym zakresie do ponownego rozpoznania Sądowi dru-
giej instancji lub też o uchylenie zarówno wyroku Sądu Apelacyjnego oraz poprze-
dzającego go wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie w części zaskarżonej apela-
cją powoda w zakresie wysokości renty (pkt IV wyroku Sądu Okręgowego) i o prze-
kazanie sprawy w tym zakresie do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w
Warszawie - wraz z uwzględnieniem - w każdym orzeczeniu - kosztów procesu”.
Przedstawiając okoliczności uzasadniające rozpoznanie kasacji, jej autor
stwierdził, że „rozpoznanie niniejszej kasacji jest konieczne (art. 393(3) § 1 pkt kpc),
bowiem podniesione w niej oczywiste naruszenie prawa materialnego przez Sąd
Apelacyjny zdecydowały o ukształtowaniu wadliwej treści rozstrzygnięcia w kwestio-
nowanym zakresie, które w sposób rażący narusza prawo, ograniczając - wbrew lo-
gice przyjętej przez ustawodawcę w przepisach Kodeksu cywilnego, określających
zasady naprawienia szkody i oczywistym intencjom ustawodawcy wyrażonym w
normie art. 444 § 1 i 2 kc - uprawnienia powoda do pełnej kompensacji doznanej
szkody, poprzez bezpodstawne wyeliminowanie z podstawy zasądzonej renty rów-
nowartości nieodpłatnego świadczenia otrzymywanego przez powoda z tytułu za-
3
trudnienia oraz stale powtarzających się kosztów związanych z zaspokojeniem
zwiększonych potrzeb powstałych wskutek wypadku, za który odpowiedzialność po-
nosi pozwany. Kontrola kasacyjna w zaskarżonej części orzeczenia Sądu Apelacyj-
nego pozwoli na prawidłowe zastosowanie określonej normy prawnej (art. 444 § 2
kc) do ustalonych przez Sądy orzekające w sposób bezsporny faktów i tym samym
na wydanie wyroku uwzględniającego roszczenie powoda w zaskarżonej części,
ewentualnie na uchylenie orzeczenia Sądu II instancji (względnie wyroków obu in-
stancji) w zaskarżonym zakresie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania,
w celu dokonania dalszych ustaleń co do wysokości roszczenia. Jednocześnie kon-
trola kasacyjna zaskarżonego orzeczenia pozwoli - w ocenie powoda - na wyjaśnie-
nie sposobu i praktycznego zakresu stosowania normy art. 444 § 2 kc określającej
zasady kompensacji uszczerbku majątkowego wynikającego ze szkód na osobie.
Niewątpliwie zgodnie z zamiarem ustawodawcy celem renty z art. 444 § 2 kc jest
naprawienie szkody, wyrażającej się m.in. w wydatkach na zwiększone potrzeby oraz
w nie osiąganiu innych korzyści majątkowych, jakie poszkodowany mógłby osiągnąć,
gdyby nie doznał uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia. Rozwijająca się praktyka
spełniania przez zakłady pracy na rzecz pracowników dodatkowych świadczeń nie-
odpłatnych z tytułu zatrudnienia, które w myśl przepisów podatkowych (art. 12
ustawy z dnia 26.07.1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych) oraz z za-
kresu systemu ubezpieczeń społecznych (§ 1 w/z § 3 pkt 3 Rozporządzenia ministra
Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18.12.1998 r. w sprawie szczegółowych zasad usta-
lania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe), są trakto-
wane jako przychód pracownika, powoduje, iż niezbędne jest w tej sytuacji dokona-
nie rozstrzygnięcia istotnego dla praktyki sądowej i problemu prawnego sprowadza-
jącego się do wyjaśnienia, czy dodatkowe świadczenia nieodpłatne, otrzymywane z
tytułu zatrudnienia, stanowią korzyść majątkową poszkodowanego, a tym samym,
czy utrata tych świadczeń w związku z uszkodzeniem ciała lub rozstrojem zdrowia
winna być naprawiona w ramach renty zasądzanej na podstawie przepisu art. 444 §
2 kc. Rozpoznanie tej kwestii, niezwykle istotnej dla praktyki sądowej, może mieć
precedensowe znaczenie dla rozstrzygnięcia innych podobnych spraw”.
Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co następuje:
4
Kasacja jest usprawiedliwiona, jednakże nie wszystkie jej zarzuty i wnioski
można uwzględnić. Przede wszystkim przypomnieć należy, że zgodnie z art. 39311
§
1 i 2 k.p.c. Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę w granicach zaskarżenia oraz przyto-
czonych w kasacji podstaw, skonkretyzowanych zarzutami oraz ich uzasadnieniem i
jest związany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego orze-
czenia. W świetle tego przepisu oraz art. 39315
k.p.c. zasadniczy wniosek kasacji, o
zmianę zaskarżonego wyroku i zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda renty
uzupełniającej w kwotach wyliczonych w kasacji, jest nie tylko nieadekwatny do
przytoczonych podstaw lecz - oczywiście wadliwy.
Wobec przytoczenia w kasacji obydwu podstaw wskazanych w art. 3931
pkt 1 i
2 k.p.c., w pierwszej kolejności ocenie podlegają zarzuty naruszenia przepisów po-
stępowania. Z wyjątkiem zarzutu dotyczącego art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1
k.p.c., kasacja nie zawiera uzasadnienia odnoszącego się do pozostałych zarzutów
naruszenia wskazanych przepisów postępowania, co zwalnia Sąd Najwyższy z po-
trzeby rozważania ich zasadności. Słusznie natomiast podniesiono w kasacji, że brak
uzasadnienia wyjaśniającego stanowisko Sądu drugiej instancji w zakresie zaskarże-
nia, a więc co do sposobu ustalenia wysokości szkody poniesionej przez powoda
wskutek następstw wypadku przy pracy, przy braku wskazania przez Sąd pierwszej
instancji motywów tego rozstrzygnięcia, usprawiedliwia zarzut naruszenia art. 328 §
2 k.p.c. Wprawdzie Sąd Najwyższy niejednokrotnie wyjaśniał, że odpowiednie stoso-
wanie w postępowaniu apelacyjnym art. 328 § 2 k.p.c. oznacza, że „jeżeli uzasad-
nienie orzeczenia pierwszoinstancyjnego, sporządzonego zgodnie z wymaganiami
art. 328 § 2 k.p.c., spotyka się z pełną akceptacją sądu drugiej instancji, to wystar-
czy, że da on temu wyraz w treści uzasadnienia swego orzeczenia, bez powtarzania
szczegółowych ustaleń faktycznych” (por. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia: 25
czerwca 1997 r., III CKN 80/97,OSNC 1997 nr 12, poz. 206, 18 kwietnia 1997 r., I
PKN 97/97 OSNAPiUS 1998 nr 4, poz. 121, z dnia 22 kwietnia 1997 r., II UKN 61/97
OSNAPiUS 1998 nr 3, poz. 104), jednakże stanowisko to nie uprawnia poglądu, że
zaakceptowanie ustaleń faktycznych i podstawy prawnej zaskarżanego orzeczenia
sądu pierwszej instancji zwalnia sąd rozpoznający apelację z potrzeby ustosunkowa-
nia się do jej zarzutów. Sąd Najwyższy bowiem podkreślał również i to, że wadliwości
uzasadnienia w zakresie jego istotnych elementów mogą uniemożliwić kontrolę ka-
sacyjną, a to oznacza, że zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. należy uznać za ma-
jący istotny wpływ na wynik sprawy, czyli usprawiedliwiający kasacyjną podstawę z
5
art. 3931
pkt 2 k.p.c. (tak w wyrokach Sądu Najwyższego między innymi z dnia: 18
kwietnia 1997 r., I PKN 97/97, OSNAPiUS 1998 nr 4, poz. 121, 26 listopada 1999 r.,
II CKN 460/98, OSNC 2000 nr 5, poz. 100). Brak w rozpoznawanej sprawie stanowi-
ska Sądu Apelacyjnego i wyjaśnienia bezzasadności zarzutów apelacyjnych powoda
co do sposobu ustalenia wysokości jego zarobków utraconych w następstwie wypad-
ku oraz ewentualnych, zwiększonych jego potrzeb w okresie leczenia, uniemożliwia
Sądowi Najwyższemu kontrolę kasacyjną powodując konieczność uchylenia zaskar-
żonego wyroku.
Usprawiedliwiony jest też podniesiony w kasacji zarzut błędnej wykładni art.
444 § 2 k.c. Na podstawie tego przepisu naprawienie szkody osobie, która w wyniku
uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia utraciła całkowicie lub częściowo zdolność
do pracy zarobkowej, następuje w formie przyznania odpowiedniej renty. W swym
jednolitym, utrwalonym orzecznictwie Sąd Najwyższy konsekwentnie wyrażał stano-
wisko, że „w przypadku osoby, która wskutek wypadku przy pracy doznała
uszczerbku na zdrowiu, celem przyznania renty uzupełniającej, przewidzianej w art.
444 § 2 k.c., jest doprowadzenie do zrównania sytuacji finansowej poszkodowanego
z sytuacją hipotetyczną, w jakiej znajdowałaby się, gdyby nie uszczerbek na zdro-
wiu." (wyrok z 14 listopada 1997 r., II UKN 319/97, OSNAPiUS 1998 nr 17, poz. 515).
Renta uzupełniająca jest więc jednym ze sposobów naprawienia szkody. Szkodę tę
wyznacza różnica pomiędzy wysokością zarobków, jakie poszkodowany uzyskiwał
przed wypadkiem, względnie jakie mógłby uzyskiwać, gdyby nie uległ wypadkowi
powodującemu jego niezdolność do pracy zarobkowej lub ograniczenie go w tej
zdolności, a rentą wypłacaną przez organ rentowy, ewentualnie sumą tej renty i za-
robku, jaki - w konkretnych warunkach - jest w stanie uzyskać przy wykorzystaniu
swej uszczuplonej zdolności do pracy. Stosując tę regułę Sąd Apelacyjny wadliwie
jednak uznał za zasadne stanowisko Sądu pierwszej instancji, że przy obliczaniu
szkody wyrządzonej powodowi do podstawy jego wynagrodzenia nie można doliczyć
kwoty 2.500 USD, jaką otrzymywali rodzice powoda z tytułu wynajmu pozwanej
Spółce domu, który Spółka oddała do dyspozycji powoda. Słusznie podniesiono w
kasacji, że nie jest trafny pogląd Sądu Apelacyjnego, iż „możliwość korzystania z lo-
kalu, za który płaciła Spółka" była dodatkowym „bonusem", jakiego nie uwzględnia
się przy obliczaniu wynagrodzenia na podstawie rozporządzeń Ministra Pracy i Poli-
tyki Socjalnej z dnia 29 maja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w
okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego postawę oblicza-
6
nia odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodzeń oraz innych
należności przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz.U. Nr 62, poz. 289 ze zm.) oraz z
dnia 8 stycznia 1997 r. w sprawie szczegółowych zasad udzielania urlopu wypoczyn-
kowego i wypłacania wynagrodzenia za czas urlopu oraz ekwiwalentu pieniężnego
za urlop (Dz.U. Nr 2, poz. 14). Pomijając już to, że w katalogu wyłączeń składników
wynagrodzenia w nich wymienionych nie ma nieodpłatnego udostępnienia pracowni-
kowi mieszkania, to obydwa rozporządzenia, wydane na podstawie upoważnień
ustawowych Kodeksu pracy (art. 297 i art. 173 k.p.c.), odnoszą się do wymienionych
w nich należności wynikających ze stosunku pracy, a nie do świadczeń cywilnopraw-
nych. Słusznie też podniesiono w uzasadnieniu kasacji, że skoro pracownik w okre-
sach zarówno urlopu, jak i niewykonywania pracy z innych powodów, zachowuje
możliwość korzystania z lokalu wynajmowanego dla niego przez pracodawcę, to
oczywiste jest pominięcie w powołanych rozporządzeniach wartości tego świadcze-
nia w naturze przy ustalaniu wysokości przysługującego za te okresy, wynagrodzenia
w gotówce. Wynikające z umowy o pracę uprawnienie pracownika do bezpłatnego
zajmowania mieszkania wynajmowanego dla niego przez pracodawcę stanowi,
świadczoną w naturze, część jego wynagrodzenia za pracę. Przysługujące pracow-
nikowi świadczenie w naturze jest - jak to zasadnie podniesiono w kasacji - jego
przychodem w rozumieniu art. 12 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku od osób
fizycznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176 ze zm.), ponieważ zgodnie
z nim, za przychody ze stosunku pracy uważa się wszelkiego rodzaju wypłaty pie-
niężne oraz wartość pieniężną świadczeń w naturze, jak również wartość innych nie-
odpłatnych świadczeń. Sposób ustalenia wartości tych świadczeń określa art. 11 ust.
2a tej ustawy. Wartość pieniężną udostępnienia lokalu mieszkalnego, ustaloną sto-
sownie do § 3 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia
1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na
ubezpieczenie emerytalne i rentowe (Dz.U. Nr 161, poz. 1106 ze zm.) uwzględnia się
też przy obliczaniu tej podstawy. Ma więc rację wnoszący kasację, że skoro ustawo-
dawca uznał, że wartość nieodpłatnych świadczeń w naturze podlega uwzględnieniu
przy określaniu podstawy dla przyszłych świadczeń z ubezpieczenia społecznego, to
tym bardziej przedmiotem kompensacji przez podmiot zobowiązany do naprawienia
szkody powinien być „uszczerbek majątkowy polegający na utracie możliwości sa-
modzielnego korzystania przez poszkodowanego z domu mieszkalnego w związku z
ustaniem zatrudnienia wskutek utraty całkowitej zdolności do pracy." W rozpoznawa-
7
nej sprawie brak jest jakichkolwiek ustaleń, czy strona pozwana uwzględniała w
przychodzie powoda podlegającym podatkowi oraz stanowiącym podstawę wymiaru
składki na ubezpieczenie społeczne wartość udostępnienia lokalu mieszkalnego, co
oznacza, że w tym zakresie rozstrzygnięcie było przedwczesne.
Zasadne też jest zarzut kasacji, że Sąd Apelacyjny mimo stwierdzenia, że „powód
praktycznie spełnia wszystkie przesłanki z art. 444 § 2 k.c." uznał za prawidłową wy-
sokość renty zasądzonej przez Sąd pierwszej, instancji pomijając podniesione w
apelacji zarzuty nieuwzględnienia w tej wysokości potrzeb powoda, zwiększonych z
uwagi na doznany rozstrój zdrowia. Wobec braku uzasadnienia w tym zakresie wyrok
nie poddaje się kontroli kasacyjnej powodując potrzebę jego uchylenia.
Odpowiadając na przedstawione w kasacji zagadnienie prawne skład orzeka-
jący wyraża pogląd, że przy ustalaniu wysokości szkody w rozumieniu art. 444 § 2
k.c. należy uwzględnić także uzyskane przez pracownika od pracodawcy świadcze-
nia w naturze stanowiące jego przychód w rozumieniu art. 12 w związku z art. 11
ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku od osób fizycznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2000 r. Nr 14, poz. 176 ze zm.) oraz § 1 w związku z § 3 rozporządzenia Ministra
Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad
ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe (Dz.U.
Nr 161, poz. 1106 ze zm.).
Wobec usprawiedliwienia omówionych zarzutów, Sąd Najwyższy nie rozpo-
znawał zasadności pozostałych i mając powyższe na uwadze, na podstawie art.
39313
k.p.c. orzekł jak w sentencji wyroku.
========================================