Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 3 grudnia 2003 r.
III PZP 16/03
Przewodniczący SSN Zbigniew Myszka (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Roman Kuczyński, Barbara Wagner.
Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Jana Szewczy-
ka, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 3 grudnia 2003 r. sprawy z powództwa Bar-
bary B. przeciwko Kopalni Węgla Brunatnego „A.” Spółce Akcyjnej w T. o zapłatę, na
skutek zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Apelacyjny w Poznaniu po-
stanowieniem z dnia 9 października 2003 r. [...]
„Czy zawarcie umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy rodzi
po stronie pracodawcy obowiązek wypłaty odszkodowania wynikającego z art. 1012
§ 1 kp w sytuacji, gdy strony umowy w ogóle nie ustaliły takiego świadczenia dla pra-
cownika ?”
p o d j ą ł uchwałę:
W razie nieuzgodnienia przez strony w umowie o zakazie konkurencji po
ustaniu stosunku pracy odszkodowania za powstrzymanie się od prowadzenia
działalności konkurencyjnej (art. 1012 § 1 k.p.), pracownikowi - zgodnie z art. 56
k.c. w związku z art. 300 k.p. - przysługuje odszkodowanie w minimalnej wyso-
kości określonej w art. 1012 § 3 k.p.
U z a s a d n i e n i e
Przedstawione Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne ujawniło się w na-
stępującym stanie sprawy. W dniu 7 sierpnia 1999 r. powódka Barbara B. zawarła
umowę o pracę w charakterze członka zarządu na okres pierwszej kadencji w poz-
wanej Kopalni Węgla Brunatnego „A.” S.A. w T. W umowie tej zastało zawarte zobo-
wiązanie do niepodejmowania działań naruszających interesy pozwanej Spółki lub
2
działalności konkurencyjnej i to również w okresie 12 miesięcy od dnia odwołania
powódki z funkcji członka zarządu lub wygaśnięcia mandatu wskutek upływu kaden-
cji. Równocześnie w umowie tej nie zawarto jakiegokolwiek postanowienia dotyczą-
cego odpłatności ustanowionego zakazu konkurencji. Strony nie zawierały odrębnej
umowy o zakazie konkurencji. W dniu 2 marca 2002 r. z powódką została rozwiązana
umowa o pracę.
W ramach takich ustaleń Sąd pierwszej instancji uwzględnił częściowo rosz-
czenie powódki, zasądzając na jej rzecz kwotę 22.914,49 zł tytułem odszkodowania z
umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, powołując się na stanowi-
sko zawarte w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 2001 r., I PKN 742/00,
OSNAPiUS 2002 nr 5, okładka), że umowa przewidująca nieodpłatny zakaz działal-
ności konkurencyjnej po ustaniu stosunku pracy nie jest nieważna, lecz klauzula nie-
odpłatności zostaje automatycznie zastąpiona przez odszkodowanie gwarantowane
przepisem art. 1012
§ 3 k.p.
Wyrok ten zaskarżyły obie strony. Powódka w apelacji zakwestionowała nie-
prawidłowe zasądzenie odszkodowania w zaniżonej wysokości „netto”. Natomiast
pozwana Spółka zarzuciła przede wszystkim naruszenie przepisów prawa material-
nego, to jest art. 1012
§ 1 k.p. i art. 18 § 2 k.p., utrzymując, że skuteczne zawarcie
umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy wymaga uzgodnienia wyso-
kości odszkodowania przysługującego pracownikowi z tego tytułu, a brak tego ko-
niecznego elementu czyni nieważną klauzulę konkurencyjną. Ponadto umowa o za-
kazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy stanowi czynność prawną autonomiczną
i odrębną od umowy o pracę, do której nie może zatem mieć zastosowania art. 18 §
2 k.p., bowiem regulacja to odnosi się wyłącznie do umów o pracę lub innych aktów
kreujących stosunki pracy. Konsekwencją tego stanowiska jest stwierdzenie niemoż-
liwości zastosowania art. 1012
§ 3 k.p. w sytuacji, gdy strony umowy o zakazie kon-
kurencji po ustaniu stosunku pracy w ogóle nie przewidziały wypłaty odszkodowania
na rzecz pracownika.
W ocenie Sądu Apelacyjnego przedstawione Sądowi Najwyższemu zagadnie-
nie prawne budzące poważne wątpliwości powstało w związku z poglądami zapre-
zentowanymi w apelacji strony pozwanej. Nie można odmówić racji twierdzeniu, że
art. 1012
§ 1 k.p. wymaga określenia przez strony umowy o zakazie konkurencji wy-
sokości należnego pracownikowi odszkodowania. Przesądza o tym wykładnia języ-
kowa użytego przez ustawodawcę sformułowania „określa się” wysokość odszkodo-
3
wania, które „ustanawia tym samym nakaz uregulowania tej kwestii w umowie”.
Przyjęcie takiego rozumowania prowadzi do wniosku, że „odszkodowanie stanowi
essentialia negotii umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy”. Nie
zmienia tego stanowiska treść art. 1012
§ 3 k.p., w którym ustawodawca określił mi-
nimalne odszkodowanie w wysokości 25% otrzymywanego wynagrodzenia pracow-
nika przed ustaniem stosunku pracy, albowiem regulacja ta odnosi się do odszkodo-
wania, o którym mowa w § 1 art. 1012
k.p., a więc do świadczenia, które strony po-
winny ustanowić w umowie. Nie występuje zatem sytuacja, „gdzie ustawodawca z
mocy prawa przypisuje stronie umowy (pracownikowi) określone świadczenie, prze-
widując niejako, że strony umowy mogą pominąć tę kwestię w swoim oświadczeniu
woli”. Redakcja omawianych uregulowań wskazuje, że art. 1012
§ 3 k.p. - przewidu-
jący minimalną wysokość odszkodowania - „ustanawia tym samym nakaz uregulo-
wania tej kwestii w umowie”.
Odmienne stanowisko przyjęte przez Sąd pierwszej instancji wiąże się z kolej-
ną kwestią dopuszczalności zastosowania w sprawie art. 18 § 2 k.p. Tymczasem w
ocenie Sądu Apelacyjnego judykatura Sądu Najwyższego dopuszczająca możliwość
stosowania art. 18 § 2 k.p. w przypadkach, gdy strony umowy o zakazie konkurencji
po ustaniu stosunku pracy nie uzgodniły odszkodowania na rzecz pracownika budzi
„pewne wątpliwości”, skoro przepis ten odnosi się do umów o pracę i aktów, na któ-
rych podstawie powstaje stosunek pracy. Tymczasem umowa o zakazie konkurencji
po ustaniu stosunku pracy, unormowana w art. 1012
k.p., nie jest umową o pracę ani
innym aktem kreującym stosunek pracy. W konsekwencji wykładnia rozszerzająca
art. 18 § 2 k.p. wydaje się „nie w pełni uzasadniona”. Przepis ten ogranicza zasadę
swobody zawierania umów w celu zabezpieczenia praw pracownika, ale jego zakres
przedmiotowy został jednoznacznie określony. Ponadto zarówno w orzecznictwie
sądowym, jak i w piśmiennictwie prawniczym, wyrażany jest pogląd, że przepisy Ko-
deksu pracy nie regulują w sposób wyczerpujący instytucji zakazu konkurencji po
ustaniu stosunku pracy. Dlatego też nie ma przeszkód, aby w oparciu o art. 300 k.p.
stosować przepisy Kodeksu cywilnego. Jest to o tyle istotne, że źródło zobowiązań
pracownika i pracodawcy stanowi umowa, a nie bezpośrednio przepisy Kodeksu
pracy (art. 1012
k.p.). Można zatem rozważać zastosowanie w sprawie art. 58 § 1
k.c., który stanowi, że czynność prawna sprzeczna z prawem jest nieważna, chyba
że właściwy przepis przewiduje inny skutek prawny, w szczególności ten, iż w miej-
sce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy
4
ustawy. Dotyczy to dwóch kwestii, pierwszej - gdy strony w umowie oświadczą, że
zakaz konkurencji jest nieodpłatny i drugiej - w której występuje „absolutny brak
oświadczenia stron w kwestii odszkodowania”. Rodzi się kwestia dostrzeżona przez
apelującą stronę pozwaną, czy taki brak jest równoznaczny z ustanowieniem nieod-
płatnego zakazu konkurencji. Powstaje bowiem pytanie, czy w takiej sytuacji : „w
oparciu o przepis art. 58 §1 kc obowiązek wypłaty odszkodowania wynikałby z art.
1012
§ 3 kp”. Rozwiązanie takie byłoby możliwe przy założeniu, że „całkowity brak w
umowie ustaleń co do obowiązku wypłaty odszkodowania jest równoznaczny z po-
stanowieniem, że zakaz konkurencji został ustanowiony nieodpłatnie a więc sprzecz-
nie z art. 1012
kp”. Dodatkowo umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku
pracy powinna być „przejrzysta i jednoznaczna co do wzajemnych zobowiązań” za-
równo pracodawcy, jak i pracownika, gdyż taki był cel wprowadzenia tej instytucji do
Kodeksu pracy (art. 1011
§ 1 k.p.).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Uregulowanie instytucji zakazu konkurencji w przepisach art. 1011
-1014
Ko-
deksu pracy sprawia, że umowy o zakazie konkurencji w czasie trwania stosunku
pracy i po jego ustaniu są bez wątpienia umowami prawa pracy, chociaż przepisy
tego Kodeksu nie regulują wyczerpująco problematyki tzw. klauzul konkurencyjnych
prawa pracy. Do tego rodzaju umów - w kwestiach nieuregulowanych przepisami
prawa pracy - stosuje się zatem posiłkowo i odpowiednio przepisy Kodeksu cywilne-
go, jeżeli nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy (art. 300 k.p.). Z tych wstęp-
nych założeń wynika potrzeba posiłkowego stosowania między innymi przepisów
dotyczących czynności prawnych (Tytuł księgi pierwszej k.c.) oraz przepisów nor-
mujących wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania (Tytuł księgi trzeciej k.c.),
w tym reguł dotyczących wykonania i skutków niewykonania zobowiązań z umów
wzajemnych (Dział III tego Tytułu k.c.).
Przy takich uwarunkowaniach normatywnych nie ma wątpliwości, że umowy
prawa pracy o zakazie konkurencji w czasie trwania stosunku pracy, jak i po jego
ustaniu, są umowami wzajemnymi, w których obie strony zobowiązują się w taki spo-
sób, że zobowiązanie (świadczenie) jednej z nich ma być odpowiednikiem świadcze-
nia drugiej strony (art. 487 k.c. w związku z art. 300 k.p.). Świadczenie pracownika
polegające na powstrzymaniu się od prowadzenia działalności konkurencyjnej wobec
5
pracodawcy, które ogranicza w tym zakresie podstawową zasadę wolności pracy
(art. 10 § 1 k.p.), nie może pozostać bez odpowiedniej rekompensaty ze strony pra-
codawcy. W przypadku umowy o zakazie konkurencji w czasie trwania stosunku
pracy (art. 1011
k.p.), która - co do zasady nie jest umową odpłatną - wprowadzenie
takiej klauzuli umownej wywodzi się z obowiązku dbałości pracownika o dobro pra-
codawcy (art. 100 § 2 pkt 4 k.p.), który rekompensuje to pracownicze zobowiązanie
zatrudnianiem pracownika za uzgodnionym wynagrodzeniem, które w takim rozu-
mieniu może być postrzegane po części jako rodzaj odpłaty (odpowiednik) za po-
wstrzymanie się pracownika od prowadzenia działalności konkurencyjnej wobec pra-
codawcy w czasie trwania stosunku pracy.
Natomiast umowa o zakazie konkurencji okresowo obowiązującym po ustaniu
stosunku pracy, która w zasadzie i w istocie rzeczy wyklucza lub co najmniej w
istotny sposób może ograniczać podejmowanie dalszego zatrudnienia lub wykony-
wanie innej działalności o uzgodnionych cechach konkurencyjnych, bo jest obwaro-
wana rygorem możliwości dochodzenia przez pracodawcę wyrównania szkody
wskutek naruszenia przez pracownika umówionego zakazu konkurencji według za-
sad określonych w przepisach rozdziału I w Dziale piątym Kodeksu pracy (art. 1012
§
1 w związku z art. 1011
§2 k.p.), tym bardziej wymaga rekompensaty ze strony pra-
codawcy. Zawarcie takiej umowy wyraża bowiem zobowiązanie wzajemne, w którym
pracodawca zobowiązuje się do zapłaty odszkodowania za ochronę swoich „konku-
rencyjnych” interesów lub pozycji rynkowej, a w zamian za to pracownik ogranicza
swoje możliwości zarobkowania po ustaniu stosunku pracy za uzgodnionym odsz-
kodowaniem. Z uwzględnieniem takich uwarunkowań prawnych należy odczytywać
treść i cel przewidzianego w art. 1011
§ 1 k.p. obowiązku określenia w umowie o za-
kazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy nie tylko zakresu przedmiotowego
umówionej klauzuli konkurencyjnej, ale także okresu obowiązywania zakazu konku-
rencji oraz wysokości odszkodowania należnego od pracodawcy, z zastrzeżeniem §
2 i 3 tego przepisu.
Powyższe prowadzi do kwalifikowania umowy o zakazie konkurencji po usta-
niu stosunku pracy jako autonomicznej klauzuli prawa pracy, w której w interesie pra-
codawcy ograniczona zostaje zasada wolności pracy pracownika po rozwiązaniu sto-
sunku pracy (art. 10 § 1 k.p.) w zamian za należne mu umówione lub gwarancyjne
odszkodowanie. Oznacza to, że umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku
pracy, w której strony nie określiły odszkodowania należnego pracownikowi za okre-
6
sowe powstrzymanie się od prowadzenia działalności konkurencyjnej jest wprawdzie
sprzeczna z treścią art. 1012
§ 1 k.p, lecz nie powoduje to jej nieważności. W tej kon-
cepcji nieskuteczny jest jedynie brak owej odpłatności, który - zgodnie z art. 18 § 2
k.p. - zostaje automatycznie zastąpiony przez gwarantowane pracownikowi w art.
1012
§ 3 k.p. minimum odszkodowawcze w wysokości 25% jego wcześniejszego wy-
nagrodzenia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 2001 r., I PKN 742/00,
OSNAPiUS 2002 nr 5, okładka). Stanowisko takie było akceptowane przez niektó-
rych przedstawicieli doktryny prawa pracy, uznających zasadność stwierdzenia nie-
ważności usuwalnych braków umowy o zakazie konkurencji bezpośrednio na pod-
stawie art. 18 § 2 k.p., z możliwością posiłkowego powołania się na odpowiednie
przepisy Kodeksu cywilnego (por. T. Kuczyński, glosa do wyroku Sądu Najwyższego
z dnia 26 stycznia 1999 r., I PKN 540/98, OSP 2000 nr 6, poz. 102).
Dyskusyjność tej koncepcji wynika z tego, że umowa o zakazie konkurencji nie
jest umową o pracę, do której (oraz innych aktów kreujących stosunek pracy) ograni-
czają się reguły zawarte w art. 18 § 2 k.p. Według tego kierunku rozumowania, skoro
postanowienia umowy o zakazie konkurencji nie są tożsame z postanowieniami
umowy o pracę, to umowa, w której strony postanowiłyby, że zakaz konkurencji bę-
dzie miał charakter nieodpłatny, byłaby w całości nieważna na podstawie art. 58 § 1
k.c. W takim przypadku nie dochodziłoby do zastąpienia tego postanowienia nieważ-
nej umowy o zakazie konkurencji przepisem ustawy, gdyż dla wywołania takiego
skutku potrzebne byłoby wyraźne postanowienie zawarte w odpowiednim przepisie
(por. M. Lewandowicz-Machnikowska, glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 17
grudnia 2001 r., I PKN 742/00, PiZS 2003 nr 7, s. 36). W powyższym zakresie trafne
jest jedynie spostrzeżenie, że umowa o zakazie konkurencji nie jest umową o pracę,
a w konsekwencji może budzić wątpliwość uznanie nieważności mniej korzystnego
postanowienia tej umowy niż art. 1012
§ 3 k.p., który jakoby znajduje zastosowanie
bezpośrednio na podstawie art.18 § 2 k.p., gdyż ta regulacja istotnie oddziałuje
expressis verbis jedynie na postanowienia umów o pracę oraz innych aktów, na któ-
rych podstawie powstaje stosunek pracy.
Równocześnie należy zdecydowanie odrzucić stanowisko, jakoby nieuzgod-
nienie w umowie o zakazie konkurencji odszkodowania, przysługującego pracowni-
kowi za okresowe powstrzymanie się od prowadzenia działalności konkurencyjnej po
ustaniu stosunku, mogło prowadzić do stwierdzenia „w całości” nieważności tego
wzajemnego zobowiązania prawa pracy. Z mocy prawa sankcja nieważności dotyka
7
bowiem wyłącznie umowy o zakazie konkurencji, która nie zostały zawarte na piśmie
(art. 1013
k.p.). A contrario oznacza to skuteczność pisemnych umów o zakazie kon-
kurencji, których ewentualne wady lub braki powinny być usuwane przez zastosowa-
nie reguł normujących skutki tych wzajemnych czynności prawnych (art. 56 k.c. w
związku z art. 300 k.p.) lub prawnych zasad interpretacji tego rodzaju oświadczeń
woli (art. 65 k.c. w związku z art. 300 k.p.). Uzgodnienie wzajemnie zobowiązującej
umowy o zakazie konkurencji wywołuje bowiem nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz
również te, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych
zwyczajów (art. 56 k.c. i art. 487 § 2 k.c. w związku z art. 300 k.p.). Umowy te należy
tak tłumaczyć, jak tego wymagają okoliczności, w których wzajemne oświadczenia
woli zostały złożone (art. 65 k.c. w związku z art. 300 k.p.). Ponadto strony powinny
wykonywać tego rodzaju wzajemne zobowiązanie zgodnie z jego treścią oraz w spo-
sób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu, a także zasadom współ-
życia społecznego lub istniejącym w tym zakresie ustalonym zwyczajom (art. 354 k.c.
w związku z art. 300 k.p.). Uwzględnienie powyższych reguł prowadzi do wniosku, że
zawarta przez strony stosunku pracy na piśmie umowa prawa pracy o zakazie kon-
kurencji po ustaniu stosunku pracy, w której strony nie określiły należnego pracowni-
kowi odszkodowania (art. 1012
§ 1 k.p.), nie jest nieważna, gdyż przewidziane w tym
przepisie zastrzeżenie stosowania jego § 2 i 3 gwarantuje pracownikowi - z mocy art.
56 k.c. w związku z art. 300 k.p. - odszkodowanie w minimalnej wysokości określonej
w art. 1012
§ 3 k.p. Oznacza to, że pisemna umowa prawa pracy o zakazie konku-
rencji po ustaniu stosunku pracy, regulująca wzajemne zobowiązania stron już po
jego rozwiązaniu, która nie jest umową o pracę, zostaje objęta treścią zobowiązanio-
wego stosunku prawa pracy, przeto wywołuje ona nie tylko skutki wyrażone między
innymi w tej umowie, ale także wynikające z ustawy, w tym dotyczące ustawowo
gwarantowanego minimum odszkodowania (art. 1012
§ 3 k.p.), oraz możliwości do-
chodzenia przez pracodawcę odszkodowania za naruszenie przez pracownika
uzgodnionego zakazu konkurencji (art. 1011
§ 2 w związku z art. 1012
k.p.). Upraw-
nieni mogą dochodzić tego rodzaju roszczeń bez względu na zastrzeżenie tych
składników w pisemnej umowie o zakazie konkurencji. Warto na koniec zauważyć, że
przyjęte stanowisko wywołuje identyczne skutki prawne jak przy krytykowanym nie-
kiedy zastosowaniu art. 18 § 2 k.p. do naprawienia usuwalnych wad lub braków
umowy o zakazie konkurencji.
8
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy podjął uchwałę o treści zawartej
w sentencji.