Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CK 352/02
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 stycznia 2004 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Strus
w sprawie z powództwa E. V., M. V., L. V.
przeciwko "Euroafrica" Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością
w S. i Towarzystwu Ubezpieczeń i Reasekuracji "Warta"
Spółce Akcyjnej Oddziałowi w G.
o zapłatę 134.000 zł,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 15 stycznia 2004 r.,
kasacji powodów
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 16 maja 2002 r.,
oddala kasację i nie obciąża powodów kosztami postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd pierwszej instancji uwzględnił roszczenia odszkodowawcze powodów
związane ze śmiercią ich męża i ojca w następstwie zatonięcia w styczniu 1993 r.
promu „Heweliusz”. Sąd ten zasądził od pozwanych na rzecz powódki kwotę 8 118
zł, a na rzecz pozostałych powodów kwoty po 4 059 zł wraz z ustawowymi
odsetkami od tych kwot od dnia 20 grudnia 1993 r. Nadto Sąd Okręgowy zasądził
na rzecz każdego z powodów ustawowe odsetki za okres od 20 grudnia 1993 r. do
10 grudnia 1996 r. od sum stanowiących równowartość w złotych polskich kwot
dolarów amerykańskich wypłaconych powodom w grudniu 1996 r.
Uwzględniając apelację pozwanej Spółki Euroafrica, zaskarżającej wyrok
Sądu pierwszej instancji w zakresie orzeczenia o odsetkach, Sąd drugiej instancji
wyrokiem reformatoryjnym zasądził odsetki ustawowe, od kwot zasądzonych w pkt I
wyroku Sądu Okręgowego, poczynając od dnia 10 grudnia 1996 r. i zarazem
oddalając powództwo co do odsetek za okres wcześniejszy. Jednocześnie Sąd
odwoławczy oddalił powództwo o zasądzenie odsetek ustawowych od wypłaconych
powodom w toku sporu kwot dolarów amerykańskich.
W ocenie Sądu drugiej instancji najbardziej odpowiednią chwilą dla ustalenia
wysokości odszkodowania w rozpatrywanej sprawie jest chwila wypłaty powodom
zasadniczej części świadczenia, a rozmiar żądań powodów wskazywał na to, że
domagali się odszkodowań oszacowanych wg bardziej aktualnych kryteriów, aniżeli
wg. realiów z chwili zgłaszania roszczeń. Sąd odwoławczy podkreślił, że skoro Sąd
I instancji nie wskazał wyraźnie według stosunków majątkowych z jakiego okresu
określił wysokość odszkodowania, to rozmiar zasądzonego świadczenia uzasadnia
pogląd, że odszkodowanie uwzględnia realia istniejące w czasie, gdy pozwani
zaspokoili w toku procesu znaczną część usprawiedliwionych roszczeń powodów.
W konsekwencji powyższego Sąd Apelacyjny uznał za niezasadne przyznanie
odsetek za okres poprzedzający wypłatę powodom w grudniu 1996 r. kwot dolarów
amerykańskich.
Powyższy wyrok Sądu drugiej instancji powodowie zaskarżyli kasacją opartą
na pierwszej podstawie kasacyjnej, zarzucając błędną wykładnię art. 481 § 1 k.c.
wobec uznania, że dłużnik spełniając świadczenie przeszło 3,5 roku po formalnym
3
zgłoszeniu żądania nie pozostawał w zwłoce i nie jest zobowiązany do świadczenia
odsetek z tytułu zwłoki.
Nadto skarżący zarzucili niewłaściwe zastosowanie przepisu art. 363 § 2 k.c.
wobec pominięcia określenia jaka część ich roszczenia była zasadna co do
wysokości w dacie wymagalności, tj. 20 grudnia 1993 r.
W uzasadnieniu kasacji skarżący twierdzą, że Sąd odwoławczy błędnie
uznał, iż Sąd I instancji nie wskazał wyraźnie wg. stosunków majątkowych z jakiego
okresu określił wysokość odszkodowania, w sytuacji gdy treść wyroku Sądu
I instancji dowodzi, że odszkodowanie zasądzono według stosunków majątkowych
z daty, w której powinno ono zostać spełnione. Zdaniem powodów, bezzasadne jest
stanowisko Sądu drugiej instancji, że rozmiar zasądzonego świadczenia
uwzględnia realia istniejące w czasie, w którym pozwani zaspokoili w toku procesu
znaczną część roszczeń powodów, bowiem pozwani wypłacając świadczenie
20 lipca 1997 r. nie czynili żadnych ustaleń co do sytuacji majątkowej czy rodzinnej
powodów.
Pozwany Ubezpieczyciel w odpowiedzi na kasację wniósł o oddalenie
kasacji i o zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego, akcentując okoliczność,
że w dacie zgłoszenia roszczeń do funduszu ograniczenia odpowiedzialności
roszczenie powodów nie było ani sprecyzowane ani udowodnione.
Z kolei pozwana spółka Euroafrica Linie Żeglugowe, w piśmie procesowym
z dnia 15 grudnia 2003 r., wniosła o oddalenie kasacji w całości i o zasądzenie
kosztów postępowania, twierdząc, że opóźnienie może nastąpić jedynie w razie
uchybienia terminowi spełnienia świadczenia, które jest uzasadnione i wynika
z ujawnionych w sprawie okoliczności. Nadto pozwana wywodzi, że wysokość
odszkodowania ustalona z uwzględnieniem okoliczności z daty orzekania
kompensuje całą szkodę wierzyciela poniesioną do daty wydania orzeczenia.
Pozwana powołała się nadto na wyrok SN z dnia 18 listopada 2003 r. w sprawie
oznaczonej sygn. II CK 235/02, który zapadł w sprawie o analogicznym stanie
faktycznym i identycznym stanie prawnym.
Pozwany Ubezpieczyciel w piśmie procesowym z dnia 19 grudnia 2003 r.
również powołał się na stanowisko SN wyrażone w wyżej wskazanym wyroku,
4
a nadto na pogląd SN zawarty w wyroku z dnia 15 lutego 2001 r. (II CKN 386/00),
w którym SN stwierdził, że zakład ubezpieczeń opóźnia się ze spełnieniem
świadczenia w rozumieniu art. 481 § 1 k.c. dopiero od daty wyjaśnienia okoliczności
koniecznych do ustalenia wysokości świadczenia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Kasacja nie zasługiwała na uwzględnienie, bowiem nie została oparta na
usprawiedliwionej podstawie.
Ponieważ kasacja powodów przytacza wyłącznie pierwszą podstawę
kasacyjną, przeto oceny zasadności zgłoszonych w jej ramach zarzutów
naruszenia obu wskazanych przepisów prawa materialnego należało dokonać
z uwzględnieniem ustaleń stanu faktycznego będących podstawą orzekania dla
Sądu drugiej instancji.
Jednym z istotnych elementów tychże ustaleń jest dokonane przez Sąd
drugiej instancji ustalenie, że rozmiar zasądzonego na rzecz powodów
odszkodowania uwzględnia realia istniejące w czasie, gdy pozwani zaspokoili
w toku procesu znaczną część usprawiedliwionych roszczeń powodów, co
nastąpiło w grudniu 1996 r. Z tego już względu nie może odnieść zamierzonego
przez powodów skutku powoływanie się na rozstrzygnięcie zawarte w wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 22 października 2003 r., sygn. akt II CK 146/02 (niepubl.),
bowiem w uzasadnieniu tego wyroku Sąd Najwyższy uznał za nieuprawnione
założenie, że wysokość zasądzonego przez Sąd pierwszej instancji odszkodowania
została ustalona przez ten Sąd z uwzględnieniem stanu istniejącego w dacie
wypłacenia części odszkodowania. Tymczasem w niniejszej sprawie brak jest
podstaw do podważania takiego ustalenia Sądu drugiej instancji, bowiem
powodowie nie podjęli próby jego zakwestionowania przy pomocy adekwatnej do
osiągnięcia tego celu drugiej podstawy kasacyjnej. Samo stwierdzenie zawarte
w uzasadnieniu kasacji, że gołosłowne jest stanowisko Sądu odwoławczego, iż
rozmiar zasądzonego świadczenia uwzględnia realia z okresu zaspokojenia
znacznej części roszczeń powodów, bez sformułowania zarzutu naruszenia przez
Sąd Apelacyjny konkretnego przepisu postępowania i wskazania na istotny wpływ
takiej obrazy prawa procesowego na wynik sprawy, nie może prowadzić do
5
procesowo skutecznego podważenia ustalenia faktycznego, będącego podstawą
wydania zaskarżonego wyroku.
Ponadto, o opóźnieniu się wierzyciela ze spełnieniem świadczenia można
mówić jedynie wówczas, gdy bezspornie wyjaśnione zostały okoliczności konieczne
do ustalenia jego wysokości (wyrok SN z dnia 15 lutego 2001 r., sygn. II CKN
386/00, niepubl.). Tymczasem w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku brak jest
jednoznacznych ustaleń co do tego, czy w dacie zgłoszenia do funduszu roszczeń
powodów w grudniu 1993 r. zostały już bezspornie wyjaśnione wszystkie
okoliczności konieczne do ustalenia wysokości należnego powodom
odszkodowania. Także i z tego względu nie można uznać, że pozwani od grudnia
1993 r. pozostawali w opóźnieniu ze spełnieniem świadczenia.
Zarzut kasacji naruszenia art. 481 § 1 k.c. przez jego błędną wykładnię
okazał się chybiony, bowiem opiera się on na wadliwym założeniu skarżących, że
o pozostawaniu w opóźnieniu, skutkującym obowiązek zapłaty odsetek, przesądza
upływ określonego czasu od formalnego zgłoszenia żądania. Tymczasem jedną
z funkcji jaką spełniają odsetki należne na podstawie art. 481 § 1 k.c., jest funkcja
odszkodowania za opóźnienie dłużnika w wykonaniu zobowiązania pieniężnego,
którego wysokość została uprzednio w sposób bezsporny ustalona. Nawet
wymagalność roszczenia nie jest zawsze jednoznaczna ze stanem opóźnienia
dłużnika, bowiem stan ten pojawia się dopiero wtedy, gdy dłużnik nie spełnia
bezspornego co do zasady i wysokości świadczenia niezwłocznie po wezwaniu
przez wierzyciela (wyrok SN z dnia 30 marca 1998 r., III CKN 330/97 – niepubl.).
Powodowie co do zasady mają więc rację tylko o tyle, że wierzycielowi
należą się z mocy art. 481 § 1 k.c. odsetki ustawowe za opóźnienie w spełnieniu
świadczenia pieniężnego, liczone od daty wymagalności roszczenia. Jednakże
reguła ta doznaje ograniczenia wynikającego w art. 363 §2 k.c. w razie ustalenia
wysokości odszkodowania z uwzględnieniem cen z daty orzekania o nim lub z innej
daty nie będącej datą wymagalności roszczenia. W orzecznictwie wyrażono
zaaprobowany przez piśmiennictwo pogląd, że zasądzenie odszkodowania
w wysokości ustalonej według cen z daty wyrokowania uzasadnia zasądzenie
odsetek również od tej daty (uchwała SN z dnia 6 września 1994 r., III CZP 105/94,
6
OSNC 1995/2/26 z aprobującą glosą w PPH 1995/6/37). Oznacza to, że odsetki za
opóźnienie zapłaty odszkodowania należą się od dnia ustalenia przez Sąd
wysokości odszkodowania z uwzględnieniem cen z daty orzekania. Przepis art. 363
§ 2 k.c. wskazuje więc m.in. na potrzebę uwzględnienia ewentualnych zmian
wartości pieniądza, które nastąpiły w okresie między zdarzeniem prawnym
kreującym stosunek zobowiązaniowy, a ustaleniem wysokości świadczenia
pieniężnego, którego obowiązek spełnienia jest elementem treści tego stosunku
prawnego. Jeżeli więc wysokość odszkodowania uwzględnia wszystkie
niekorzystne dla wierzyciela zmiany siły nabywczej pieniądza, które nastąpiły od
powstania zdarzenia wywołującego szkodę do dnia ustalenia wysokości
odszkodowania, to przyznanie odsetek za opóźnienie dopiero od tej ostatniej daty
jest w pełni uzasadnione. Zważywszy więc na fakt, że nie zakwestionowanym
skutecznie w kasacji ustaleniem jest to, że wysokość należnego powodom
odszkodowania ustalona została z uwzględnieniem realiów istniejących w czasie
zaspokojenia w toku procesu znacznej części roszczeń powodów, tj. w grudniu
1996 r., to dopiero od tej daty można mówić o opóźnieniu się pozwanych ze
spełnieniem na rzecz powodów świadczenia odszkodowawczego w określonej
wysokości. W takim bowiem wypadku odsetki należne za opóźnienie w spełnieniu
wymagalnego nawet wcześniej świadczenia są pochłaniane przez odszkodowanie
ustalone w wyższej wysokości, aniżeli wysokość określona z uwzględnieniem cen
z daty wymagalności (wyrok SN z dnia 10 lutego 2000 r., II CKN 725/98, OSNC
2000/9/158). Tylko bowiem – w zasadzie – odszkodowanie ustalone wg. cen
z chwili, w której powinno ono być zapłacone (wyznaczonej przez wezwanie,
o którym stanowi art. 455 k.c., lub zbieżnej z datą wyrządzenia szkody) uzasadnia
żądanie odsetek za opóźnienie liczone od tej chwili. Przewidziana w art. 363 § 2
k.c. zasada nie wyłącza więc ustalenia w konkretnym wypadku odszkodowania
według cen z wcześniejszej daty, w której powinno być ono spełnione w możliwej
już wówczas do ustalenia wysokości, oraz zasądzenia go z odsetkami od tej daty.
Zaprezentowana powyżej argumentacja przesądza o bezzasadności zarzutu
naruszenia art. 363 § 2 k.c. przez jego niewłaściwe zastosowanie wskutek
pominięcia określenia jaka część roszczenia była zasadna co do wysokości w dacie
wymagalności, tj. 20 grudnia 1993 r. Odszkodowanie stanowi bowiem jedną całość,
7
dlatego w całości podlega regułom określonym w art. 363 § 2 k.c., bez względu na
fakt, że należne powodom świadczenie jest podzielne (zob. wyrok SN z dnia
18 listopada 2003 r., sygn. II CK 235/02 – niepubl.). Zasądzenie odsetek za
opóźnienie już od daty wezwania do zapłaty, z pominięciem dokonanego ustalenia,
że wysokość odszkodowania określona została według cen z późniejszej daty,
wymagałoby istnienia szczególnych okoliczności, za które nie można uznać –
wbrew stanowisku Sądu pierwszej instancji – samego faktu opóźnienia w spełnieniu
świadczenia pieniężnego.
Ponieważ zarzuty naruszenia obu wskazanych w kasacji przepisów prawa
materialnego okazały się chybione, przeto Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na
podstawie art. 39312
k.p.c.
O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 102
k.p.c. w zw. z art. 391 § 2 k.p.c. i art. 39319
k.p.c. zważywszy na charakter
zdarzenia będącego podstawą roszczeń powodów i wynikającą z tej tragedii ich
subiektywną ocenę wadliwości reformatoryjnego orzeczenia Sądu drugiej instancji.