Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 28 stycznia 2004 r.
II UK 228/03
Ujawnienie przez organ rentowy, że przy wydaniu decyzji przyznającej
prawo do świadczeń pominięto spełnienie jednego z wymaganych warunków,
uzasadnia ponowne ustalenie prawa do świadczeń na podstawie art. 114 ust. 1
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpie-
czeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353).
Przewodniczący SSN Krystyna Bednarczyk (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Beata Gudowska, Maria Tyszel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 28 stycznia 2004 r.
sprawy z wniosku Marii D. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddzia-
łowi w R. o wcześniejszą emeryturę, na skutek kasacji wnioskodawczyni od wyroku
Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 4 kwietnia 2003 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z dnia 16 października 2001 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Od-
dział w R. wstrzymał z dniem 1 listopada 2001 r. wypłatę emerytury wnioskodawczyni
Marii D., stwierdzając, że prawo do wcześniejszej emerytury z tytułu sprawowania
opieki nad dzieckiem nie istniało, gdyż stan zdrowia jej dziecka nie uzasadniał ko-
nieczności stałej opieki.
Odwołanie wnioskodawczyni od tej decyzji zostało oddalone wyrokiem Sądu
Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Tarnobrzegu z dnia 30
sierpnia 2002 r. [...]. Sąd ustalił, że emerytura została przyznana wnioskodawczyni
na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie
uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wy-
magającymi stałej opieki (Dz.U. Nr 28, poz. 149 ze zm.). Prawo to nie istniało, gdyż
syn wnioskodawczyni nie wymagał stałej opieki ze strony matki, co zostało ustalone
2
na podstawie opinii biegłych lekarzy gastroenterologa i kardiologa. Zdaniem Sądu,
istniały podstawy do ponownego ustalenia prawa do świadczeń, zatem zaskarżona
decyzja jest prawidłowa.
Po rozpoznaniu apelacji wnioskodawczyni od tego wyroku, Sąd Apelacyjny-
Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Rzeszowie wyrokiem z dnia 4 kwietnia
2003 r. [...] oddalił apelację. Sąd Apelacyjny ustalił, że prawo do wcześniejszej eme-
rytury zostało przyznane wnioskodawczyni decyzją z dnia 15 października 1998 r. Do
wniosku o emeryturę wnioskodawczyni dołączyła zaświadczenie lekarskie stwier-
dzające, że jej syn urodzony 28 stycznia 1988 r. wymaga stałej opieki ze strony matki
z powodu choroby wrzodowej dwunastnicy. Organ rentowy wydał decyzję wyłącznie
w oparciu o ten dokument i dokumenty stwierdzające okres zatrudnienia wniosko-
dawczyni. Zgodnie z § 1 ust. 2 powołanego w uzasadnieniu wyroku Sądu pierwszej
instancji rozporządzenia, dla stwierdzenia, że dziecko w wieku poniżej 16 lat ze
względu na stan zdrowia spowodowany jednym ze stanów chorobowych wymienio-
nych w ust. 3 wymaga stałej opieki, wystarczające było zaświadczenie poradni spe-
cjalistycznej lub oddziału sprawującego opiekę medyczną nad dzieckiem. Zwykła
staranność ze strony organu rentowego wymagała rozważenia czy wskazane w za-
świadczeniu lekarskim schorzenie należy do chorób wymienionych w § 1 ust. 3 pkt 4
rozporządzenia upośledzających w bardzo poważnym stopniu sprawność organizmu.
Niezachowanie tej staranności doprowadziło do przyznania prawa do świadczenia.
Po ujawnieniu tego błędu i uzyskaniu orzeczenia lekarza orzecznika zostało ustalo-
ne, że dziecko nie wymagało i nie wymaga stałej opieki ze strony matki. Oceniając
ten stan faktyczny Sąd Apelacyjny uznał, że istniały podstawy do zastosowania przez
organ rentowy przepisu art. 114 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emerytu-
rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze
zm.), który pozwala na ponowne ustalenie prawa do świadczeń w razie ujawnienia
okoliczności istniejących przed wydaniem decyzji, które miały wpływ na prawo do
świadczeń lub ich wysokość, przy czym nie muszą to być nowe okoliczności lecz
okoliczności obiektywnie istniejące. Ujawnienie okoliczności, że syn wnioskodaw-
czyni nie wymagał stałej opieki i pielęgnacji lub pomocy w czynnościach samoobsłu-
gowych stanowiło wystarczającą podstawę do ponownego ustalenia prawa do eme-
rytury i wstrzymania wypłaty tego świadczenia. W celu ustalenia czy zmiany choro-
bowe dziecka wnioskodawczyni mieściły się w katalogu schorzeń wymienionych w §
1 ust. 3 rozporządzenia Sąd pierwszej instancji przeprowadził dowód z opinii bie-
3
głych lekarzy kardiologa i gastroenterologa. Stwierdzili oni, że u dziecka wystąpiła po
urodzeniu nietolerancja glutenu, która była epizodem. Ujawniony w 1998 r. nieżyt
żołądka wymagał okresowej kontroli ambulatoryjnej natomiast dziecko nie wymagało
leczenia szpitalnego ani sanatoryjnego. Choroba wrzodowa wymagała diety lekko-
strawnej i przy stosowaniu takiej diety nie występują następstwa chorobowe. Dziecko
nie wymagało opieki i pielęgnacji w rozumieniu przepisów powołanego rozporządze-
nia, zatem w dacie przyznania prawa do emerytury wnioskodawczyni nie spełniała
wszystkich wymaganych tymi przepisami warunków.
Wyrok ten zaskarżyła kasacją wnioskodawczyni i wskazując jako jej podstawę
naruszenie prawa materialnego przez błędne zastosowanie art. 114 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego go wyroku Sądu
pierwszej instancji i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w Tarnobrzegu do
ponownego rozpoznania. W uzasadnieniu kasacji podniosła, że powołany przepis nie
mógł mieć zastosowania, gdyż ujawnienie okoliczności w postaci braku potrzeby
opieki nad dzieckiem nie może stanowić elementu stanu opisanego w tej normie
prawnej. Przyjęcie takiego rozumienia przepisu prowadzi do sytuacji, że każda decy-
zja przyznająca świadczenie może być zweryfikowana, gdyż wystarczy orzeczenie
lekarza orzecznika dokonane po uprawomocnieniu się decyzji, stwierdzające brak
potrzeby opieki, by odmówić prawa do świadczeń bez oparcia o jakiekolwiek kryteria
obiektywne a tylko o subiektywizm pracownika ZUS. Takie rozumienie stoi w
sprzeczności z rezultatem wykładni funkcjonalnej. Trudno bowiem założyć, iż taki był
zamiar ustawodawcy widziany przez pryzmat art. 2 Konstytucji i wynikającej stąd za-
sady zaufania obywateli do państwa. Prawidłowej wykładni omawianego przepisu
dokonał Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 30 maja 2001 r., III AUa
2508/00 stwierdzając, że organ rentowy nie może wydać decyzji o wstrzymaniu wy-
płaty świadczenia powołując się na odmienną ocenę dowodów załączonych do wnio-
sku rentowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kwestia wykładni przepisu art. 114 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych była przedmiotem
uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 5 czerwca 2003 r., III
4
UZP 5/03 (OSNP 2003 nr 18, poz. 442) stwierdzającej, że odmienna ocena dowo-
dów dołączonych do wniosku o emeryturę lub rentę, przeprowadzona przez organ
rentowy po uprawomocnieniu się decyzji przyznającej świadczenie nie jest okolicz-
nością uzasadniającą wszczęcie z urzędu postępowania o ponowne ustalenie prawa
do świadczeń. Uchwała ta stanowiła odpowiedź na pytanie przedstawione przez
Rzecznika Praw Obywatelskich „czy odmienna ocena dowodów przeprowadzona
przez organ rentowy po uprawomocnieniu się decyzji o przyznaniu emerytury (renty)
może stanowić przesłankę do wznowienia postępowania”. Ze względu na wąski za-
kres przedstawionego pytania uchwała nie mogła rozstrzygnąć wszystkich zagadnień
związanych z wykładnią tego przepisu. Niektóre z nich omówione zostały w uzasad-
nieniu uchwały. Na samo pytanie odpowiedź była oczywista, gdyż z wyraźnego
brzmienia przepisu wynika, że podstawą ponownego ustalenia prawa do świadczeń
może być jedynie przedłożenie nowych dowodów lub ujawnienie okoliczności istnie-
jących przed wydaniem decyzji, które mają wpływ na prawo do świadczeń lub ich
wysokość. Nie jest więc dopuszczalne ponowne ustalenie prawa do świadczeń tylko
z tej przyczyny, że organ rentowy w wyniku ponownej oceny dowodu uzna go za
niewiarygodny, lub też poweźmie wątpliwości co do jego wiarygodności i przeprowa-
dzi postępowanie dowodowe w celu ponownego sprawdzenia stwierdzonych tym
dowodem okoliczności.
Przenosząc te zasady na grunt niniejszej sprawy organ rentowy nie mógłby
wszcząć postępowania o ponowne ustalenie prawa do świadczeń i uzyskać orzecze-
nie lekarza orzecznika tylko na tej podstawie, że po dokonaniu weryfikacji uznał do-
łączone do wniosku zaświadczenie lekarskie za niewiarygodne, chyba że pojawiły się
nowe dowody podważające jego wiarygodność. Jednakże podstawą wszczęcia po-
stępowania o ponowne ustalenie prawa do świadczeń nie był brak wiarygodności
zaświadczenia lekarskiego, gdyż wszystkie zawarte w nim stwierdzenia były praw-
dziwe. Rozpoznanie choroby wrzodowej było bowiem prawidłowe a stwierdzenie, że
dziecko wymaga stałej opieki ze strony matki odpowiadało prawdzie. Dziesięcioletnie
dziecko wymaga zawsze stałej opieki jednego z rodziców nawet wówczas, gdy jest
zdrowe, gdyż dziecko w tym wieku nie może pozostawać bez opieki. Tym bardziej
dziecko takie wymaga opieki w czasie zachorowania i leczenia. Postępowanie w
sprawie ponownego ustalenia prawa do świadczeń zostało przeprowadzone nie dla-
tego, że dokument został uznany za niewiarygodny lecz dlatego, że po uprawomoc-
nieniu decyzji została ujawniona okoliczność braku dowodu spełnienia jednego z wa-
5
runków wymaganych przepisem § 1 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 15
maja 1989 r. w sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników opieku-
jących się dziećmi wymagającymi stałej opieki. Na podstawie tego przepisu prawo do
emerytury przysługuje matce, która nie może kontynuować zatrudnienia z powodu
stanu zdrowia dziecka wymagającego jej stałej opieki oraz pielęgnacji lub pomocy w
czynnościach samoobsługowych, jeżeli sprawuje osobistą opiekę nad dzieckiem,
które zostało zaliczone do I grupy inwalidów bez względu na przyczynę chorobową
inwalidztwa lub zostało zaliczone do II grupy inwalidów z powodu jednego ze stanów
chorobowych wymienionych w ust. 3. Użyte w przepisie określenia „inwalidztwo I lub
II grupy” oznaczało według terminologii obowiązującej w dacie przyznania prawa do
emerytury całkowitą niezdolność do pracy i niemożność samodzielnej egzystencji w
pierwszym przypadku i w drugim przypadku niezdolność do wykonywania jakiejkol-
wiek pracy z powodu stanów chorobowych wymienionych w ust. 3. Są to stany unie-
możliwiające samodzielne poruszanie się wobec zmian fizycznych (pkt 1), uniemoż-
liwiające samodzielność w decyzjach lub czynnościach życia codziennego wobec
zmian psychicznych (pkt 2), upośledzające sprawność organizmu wobec zmian psy-
chofizycznych - lekkiego upośledzenia umysłowego z towarzyszącymi kalectwami
znacznego stopnia (pkt 3) oraz inne stany chorobowe upośledzające w bardzo po-
ważnym stopniu sprawność organizmu (pkt 4). Dla stwierdzenia spełnienia tego wa-
runku w stosunku do dziecka mającego ukończone 16 lat wymagane było orzeczenie
o inwalidztwie, czyli o całkowitej niezdolności do pracy z powodu stanów wymienio-
nych w ust. 3 i o niezdolności do samodzielnej egzystencji z powodu innych zmian
chorobowych. Orzeczenie o niezdolności do pracy nie mogło być wymagane w sto-
sunku do dziecka w wieku poniżej 16 lat, gdyż takie dziecko jest niezdolne do wyko-
nywania zatrudnienia z powodu wieku niezależnie od stanu zdrowia. W takim przy-
padku wymagane było stwierdzenie przez poradnię specjalistyczną lub oddział spra-
wujący opiekę medyczną jednego z wymienionych w ust. 3 stanów chorobowych po-
wodujących konieczność stałej opieki. Takim stwierdzeniem organ rentowy w dacie
wydania decyzji o przyznaniu emerytury nie dysponował. W zaświadczeniu dołączo-
nym do wniosku znajduje się jedynie rozpoznanie choroby bez wskazania wymaga-
nego przepisem § 1 ust. 3 pkt 4 upośledzenia sprawności organizmu dziecka w bar-
dzo poważnym stopniu. Nie ma w nim wskazania jakich funkcji życiowych odpowied-
nich do wieku dziecko nie może wykonywać samodzielnie w wyniku upośledzenia
organizmu. Nie ma też stwierdzenia o wymogu opieki polegającej na pielęgnacji lub
6
pomocy w czynnościach samoobsługowych, o jakiej jest mowa w § 1 ust. 1. Organ
rentowy wydał więc decyzję nie mając dowodu, że warunek dotyczący stanu choro-
bowego dziecka został spełniony. Okoliczność braku takiego dowodu została ujaw-
niona po uprawomocnieniu się decyzji.
Ujawnienie okoliczności, które istniały przed wydaniem decyzji przyznającej
świadczenia uprawnia do wszczęcia postępowania o ponowne ustalenie prawa do
świadczeń na podstawie art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach, jeżeli oko-
liczności te mają wpływ na prawo do świadczeń lub ich wysokość. Nie muszą to być
okoliczności, na które osoba ubiegająca się o świadczenia nie mogła powołać się w
poprzednim postępowaniu, co odnosi się także organu rentowego. Mogą to być takie
okoliczności, które powinny być znane przy dołożeniu minimum staranności, jednak
na skutek błędu lub przeoczenia nie zostały uwzględnione w poprzednim postępo-
waniu. Decyzja w sprawie świadczeń nie ma charakteru ostatecznego, gdyż w prze-
ciwnym wypadku zainteresowany nie mógłby ubiegać się o świadczenia, których po-
przednio mu odmówiono, jeżeli w wyniku błędu, zaniedbania lub nieznajomości prze-
pisów nie powołał się na okoliczności uprawniające go do świadczenia. Ta sama za-
sada dotyczy zaniedbania organu rentowego, polegającego na pominięciu ustalenia
istnienia jednego z warunków uprawniających do świadczeń. Jeżeli w wyniku takiego
błędu zostanie przyznane świadczenie, do którego prawo nie istniało, osoba pobie-
rająca świadczenie nie może powoływać się na wyrażoną w art. 2 Konstytucji RP
zasadę zaufania do państwa. Ochrona praw nabytych nie obejmuje bowiem praw,
które zostały nabyte niesłusznie. Pogląd taki wyraził Sąd Najwyższy w uzasadnieniu
powołanej na wstępie uchwały. Stwierdził w nim również, że „ponowne ustalenie
prawa do świadczeń lub ich wysokości nie jest uzależnione od wykazania przez or-
gan rentowy, że z okoliczności faktycznych lub dowodów podważających prawo do
świadczenia lub jego wysokości nie mógł skorzystać w poprzednim postępowaniu.
Wiąże się to z charakterem uprawnień emerytalno-rentowych, które mogą być naby-
wane po spełnieniu warunków określonych przez prawo. Nie można powoływać się
na prawo do świadczeń ustalonych błędną decyzją organu rentowego, a więc pomi-
jającą, że nie zostały spełnione warunki, od których uzależnione jest nabycie prawa.”
Powołany tu został wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia 2001 r., II UKN
182/00 (OSNAPiUS 2002 nr 17, poz. 419), którego tezę skład siedmiu sędziów za-
aprobował. Brzmi ona, że warunkiem ponownego ustalenia prawa do świadczeń nie
jest ujawnienie nowych okoliczności lecz takich, które istniały przed wydaniem decy-
7
zji a nie zostały przez organ rentowy uwzględnione. Wyrok ten został wydany w
sprawie o rentę rodzinną na rzecz matki zmarłego pracownika, w której organ rento-
wy wydał decyzję przyznającą świadczenie po ustaleniu spełnienia warunku wyma-
ganych okresów składkowych i nieskładkowych zmarłego oraz warunku przyczynia-
nia się do utrzymania matki, pomijając okoliczność dotyczącą osiągnięcia przez
matkę pracownika wymaganego wieku. Wprawdzie była to okoliczność łatwa do
sprawdzenia w dacie wydawania decyzji na podstawie istniejących w aktach doku-
mentów, jednak ujawnienie po uprawomocnieniu decyzji, że zbadanie jednego z wa-
runków wymaganych do przyznania świadczenia zostało pominięte, zostało uznane
za uzasadnioną podstawę do ponownego ustalenia prawa do świadczeń. Podobna
sytuacja wystąpiła w niniejszej sprawie, w której organ rentowy przy wydawaniu de-
cyzji przyznającej wcześniejszą emeryturę pominął zbadanie warunku stanu choro-
bowego dziecka wymaganego przepisami powołanego rozporządzenia. Dowody do-
łączone do wniosku, mimo że wiarygodność ich nie jest kwestionowana, nie potwier-
dzały spełnienia tego warunku. Zgodnie z powołaną uchwałą dokonanie ponownej
oceny dowodu co do jego wiarygodności nie dawałoby podstawy do wszczęcia po-
nownego postępowania. Natomiast ujawnienie przez organ rentowy okoliczności, że
przy wydaniu decyzji przyznającej prawo do świadczeń pominięta została kwestia
spełnienia jednego z wymaganych warunków, uzasadnia ponowne ustalenie prawa
do świadczeń na podstawie art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach. Podnie-
siony w kasacji zarzut błędnego zastosowania tego przepisu okazał się nieuzasad-
niony.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy w oparciu o przepis art. 39312
k.p.c. oddalił
kasację jako pozbawioną usprawiedliwionych podstaw.
========================================