Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 4 lutego 2004 r., I CK 6/03
Sąd rozpoznający sprawę z powództwa o pozbawienie wykonalności
administracyjnego tytułu wykonawczego na podstawie art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c.
nie jest ograniczony przesłankami wynikającymi z art. 840 § 2 k.p.c., nie może
jednak badać zasadności obowiązku nałożonego na stronę w tym tytule.
Sędzia SN Gerard Bieniek (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Maria Grzelka
Sędzia SN Hubert Wrzeszcz
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Anny L. i Zenona L. przeciwko
Skarbowi Państwa – Urzędowi Skarbowemu w K. o pozbawienie wykonalności
tytułów wykonawczych, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 4
lutego 2004 r. kasacji powodów od wyroku Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia
19 września 2002 r.
oddalił kasację.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w Tarnobrzegu wyrokiem z dnia 29 stycznia 2002 r. oddalił
powództwo Anny L. i Zenona L. o pozbawienie wykonalności tytułów
wykonawczych, tj. decyzji Urzędu Skarbowego w K. z dnia 14 grudnia 1994 r., a
Sąd Apelacyjny w Rzeszowie oddalił apelację powodów wyrokiem z dnia 19
września 2002 r. Ustalono, że Urząd Skarbowy w K. decyzjami z dnia 14 grudnia
1994 r. określił obowiązek powódki w zakresie podatku dochodowego od
prowadzonej działalności gospodarczej na okres 1991-1994 r. na kwotę po
3 687 332 500 zł (przed denominacją). Sąd Rejonowy postanowieniami z dnia 10
marca 1997 r. na wniosek Urzędu Skarbowego zaopatrzył te decyzje – tytuły
egzekucyjne, klauzulami wykonalności. Powołane decyzje wydane zostały w wyniku
kontroli przeprowadzonej przez inspektora kontroli skarbowej od dnia 20 kwietnia
do dnia 27 września 1994 r., której wynik został doręczony powodom wraz z
naliczeniem należnych do zapłacenia podatku i odsetek oraz pouczeniem o prawie
wniesienia żądania skierowania sprawy na drogę postępowania w sprawach
podatkowych. Taki wniosek powodowie złożyli, lecz decyzją z dnia 23 stycznia
1995 r. Urząd Skarbowy odmówił wszczęcia takiego postępowania, a Izba
Skarbowa w R. decyzją z dnia 27 lutego 1995 r. stanowisko to podtrzymała. Skarga
powodów wniesiona do Naczelnego Sądu Administracyjnego została odrzucona
postanowieniem z dnia 13 lipca 1995 r. Po ponownym wniosku powodów i po
wznowieniu postępowania w sprawie określenia zobowiązań podatkowych
ustalonych w wyniku kontroli, Izba Skarbowa decyzją z dnia 12 września 1996 r.
odmówiła uchylenia decyzji z dnia 27 lutego 1995 r. ze względu na brak podstaw
przewidzianych w art. 145 § 1 k.p.a. W dniu 17 lipca 2000 r. powodowie złożyli
wniosek do Inspektora Kontroli Skarbowej w R. o wznowienie postępowania
zakończonego wynikiem kontroli z września 1994 r. i określającego wysokość
zobowiązań podatkowych. Decyzją z dnia 13 sierpnia 2001 r. Inspektor odmówił
wznowienia postępowania, a odwołanie powodów od tej decyzji nie zostało jeszcze
rozpoznane.
Ustalono też, że Prokuratura Wojewódzka w R. prowadziła przeciwko
powodom postępowanie przygotowawcze w sprawie, w której byli oni podejrzani o
popełnienie przestępstwa polegającego na wykazywaniu w księgach handlowych
niezgodnych z rzeczywistością transakcji handlowych i narażenie Skarbu Państwa
na uszczuplenie podatku dochodowego i obrotowego z tytułu prowadzenia
działalności gospodarczej na kwotę 6 421 786 400 zł (przed denominacją).
Postępowanie w tej sprawie zostało częściowo umorzone ze względu na brak
ustawowych znamion przestępstwa. Biegły ustalił, że wyliczona kwota narażenia
Skarbu Państwa na uszczuplenie podatkowe powstała m.in. przez nieuwzględnienie
przez inspektora kontroli skarbowej całości dokumentów źródłowych, nie
stwierdzono zatem uszczuplenia podatku w okresie objętym kontrolą. Dowody
przeprowadzone w śledztwie wskazują, że różnice pomiędzy protokołem kontroli
skarbowej a opinią biegłego wynikają z różnej interpretacji przepisów prawa
podatkowego, zasad rachunkowości i czynności księgowych.
Oddalając powództwo Sąd Okręgowy uznał, że ostateczna decyzja
administracyjna, opatrzona sądową klauzulą wykonalności nie może być wzruszona
na podstawie art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c., doszłoby bowiem do merytorycznej zmiany
ostatecznej decyzji administracyjnej, a to jest niedopuszczalne. Zarzut dotyczący
wadliwości w odniesieniu do sporządzenia wyników kontroli skarbowej może być
kwestionowany wyłącznie w sposób uregulowany w ustawie z dnia 28 września
1991 r. o kontroli skarbowej (Dz.U. Nr 100, poz. 442 ze zm.). Pogląd ten podzielił
Sąd Apelacyjny w Rzeszowie, oddalając apelację powodów.
Wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżyli kasacją powodowie, jako podstawy
wskazując naruszenie prawa materialnego, tj. art. 5 k.c. przez błędną wykładnię i
niewłaściwe zastosowania, oraz naruszenia przepisów postępowania, tj. art. 840 §
1 pkt 1 k.p.c., co miało istotny wypływ na wynik sprawy. Powodowie wnioskowali o
uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W drodze powództwa opartego na art. 840 k.p.c. dłużnik może żądać
pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności w całości lub w części bądź
ograniczenia tej wykonalności, jest to zatem środek prawny zmierzający do
zwalczenia tytułu wykonawczego w całości lub w części albo jego ograniczenia.
Wyrok pozbawiający wykonalności tytuł wykonawczy w całości uniemożliwia
prowadzenie jakiejkolwiek egzekucji na podstawie takiego tytułu. W drodze
powództwa przewidzianego w art. 840 k.p.c. można zwalczać jedynie sądowy tytuł
wykonawczy i to bez względu na to, od jakiego organu pochodzi tytuł egzekucyjny.
Istotne jest tylko to, czy danemu tytułowi egzekucyjnemu sąd nadał klauzulę
wykonalności.
Powyższe stwierdzenie należy odnieść także do tytułu egzekucyjnego
pochodzącego od organu administracyjnego, któremu sąd nadał klauzulę
wykonalności. Jeśli administracyjny tytuł egzekucyjny nie został zaopatrzony w
sądową klauzulę wykonalności, to zgodnie z art. 56 i 59 ustawy z dnia 17 czerwca
1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (jedn. tekst: Dz.U. z 1991 r.,
Nr 36, poz. 161 ze zm.) właściwy jest wówczas wniosek o zawieszenie lub
umorzenie postępowania albo – w odniesieniu do należności wskazanych w art. 2 §
2 tej ustawy – powództwo o ustalenie nieistnienia należności. Gdy podstawą
egzekucji jest tytuł pochodzący od organu administracji, który został zaopatrzony w
sądową klauzulę wykonalności (art. 777 § 1 pkt 3 i art. 784 k.p.c.), dopuszczalne
jest powództwo o pozbawienie takiego tytułu wykonalności. (...)
Zgodnie z art. 840 § 2 k.p.c., jeżeli podstawą egzekucji jest tytułu pochodzący
od organu administracji państwowej, do stwierdzenia, że zobowiązanie wygasło lub
nie może być egzekwowane, powołany jest organ, od którego tytuł pochodzi. Także
ten przepis uzasadnia pogląd o dopuszczalności powództwa o pozbawienie
wykonalności tytułu pochodzącego od organu administracyjnego. Treść tego
przepisu nie uprawnia jednak do wniosku, że powództwo o pozbawienie
wykonalności administracyjnego tytułu wykonawczego można oprzeć jedynie na
podstawie art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. Treść art. 840 § 2 k.p.c. oznacza tylko tyle, że
jeśli powództwo o pozbawienie administracyjnego tytułu wykonawczego oparte jest
na art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c., to stwierdzenie, że zobowiązanie wygasło lub nie może
być egzekwowane musi pochodzić od organu administracyjnego, który ten tytuł
wydał. Skład orzekający w niniejszej sprawie podziela przy tym pogląd wyrażony w
uchwale Sądu Najwyższego z dnia 10 sierpnia 1963 r., III CO 37/63 ("Państwo i
Prawo" 1965, nr 1, s. 160), że zawarte w art. 840 § 2 k.p.c. ograniczenie kognicji
sądu dotyczy także powództwa przewidzianego art. 840 § 2 pkt 3 k.p.c.
Ograniczenie to nie dotyczy natomiast powództwa o pozbawienie wykonalności
administracyjnego tytułu wykonawczego opartego na art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c.
W tym względzie stanowisko wyrażone w kasacji jest trafne co do zasady, nie
można jednak zgodzić się ze stwierdzeniem, że skoro kognicja sądu przy
rozpoznaniu powództwa o pozbawienie wykonalności administracyjnego tytułu
wykonawczego opartego na art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c. nie jest ograniczona treścią art.
840 § 2 k.p.c., to nie ma przeszkód prawnych, aby sąd powszechny w tym
postępowaniu badał zasadność administracyjnego tytułu wykonawczego. Do
sformułowania takiego wniosku nie uprawnia art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c., stanowi on
bowiem, że dłużnik może żądać pozbawienia tytułu wykonawczego wykonalności,
jeżeli przeczy zdarzeniom, na których oparto wydanie klauzuli wykonalności.
Oznacza to, że dłużnik może się powoływać na zdarzenia, które zaszły przed
powstaniem tytułu egzekucyjnego jak również na zdarzenia zaszłe pomiędzy
powstaniem tytułu egzekucyjnego a nadaniem temu tytułowi klauzuli wykonalności.
Jeśli chodzi o powoływanie się na zdarzenia zaistniałe przed powstaniem
tytułu egzekucyjnego, to dłużnik może zaprzeczać obowiązkowi spełnienia na rzecz
wierzycieli świadczenia wskazanego w tytule. Istnieją tu jednak prawne
ograniczenia, powództwo oparte na tym zaprzeczeniu dopuszczalne jest bowiem
tylko wówczas, gdy nie stoi temu na przeszkodzie dopuszczalność drogi sądowej,
powaga rzeczy osądzonej bądź zawisłość sprawy. Jeżeli chodzi o pierwszy wyjątek,
to nie jest dopuszczalne zaprzeczenie przez dłużnika obowiązkowi stwierdzonemu
w administracyjnym tytule wykonawczym, gdyż sąd powszechny nie może badać
zasadności istnienia tego rodzaju obowiązku. Zaprzeczenie zdarzeniom, na których
oparto wydanie klauzuli wykonalności, może dotyczyć takich okoliczności, które
wskazują, że określony tytuł egzekucyjny nie powinien być opatrzony klauzulą
wykonalności jako nie podlegający wykonaniu lub nie spełniający warunków
przepisanych prawem egzekucyjnym. W odniesieniu do administracyjnego tytułu
wykonalności byłoby zatem dopuszczalne – w ramach podstawy powództwa
opozycyjnego przewidzianego w art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c. – podniesienie zarzutu, że
tytuł egzekucyjny został wydany przez organ nieuprawniony lub bez jakiejkolwiek
podstawy prawnej.
Nie można natomiast w ramach tego powództwa kwestionować zasadności
istnienia obowiązku stwierdzonego w administracyjnym tytule wykonawczym.
Odmienne stanowisko prowadziłoby do upoważnienia sądu – w ramach
rozpoznawania powództwa opozycyjnego – do merytorycznego badania zasadności
obowiązku nałożonego w ostatecznej decyzji administracyjnej, które jest
administracyjnym tytułem egzekucyjnym. Nie można przy tym podzielić poglądu
wyrażonego w kasacji, że uwzględnienie takiego powództwa, w wypadku
zakwestionowania przez sąd merytorycznej zasadności nałożonego na stronę
obowiązku w administracyjnym tytule wykonawczym, oznacza tylko tyle, że tytuł ten
nie uzyskał ochrony prawnej w płaszczyźnie prawa cywilnego. Nie można pominąć
faktu, że pozbawienie wykonalności w całości administracyjnego tytułu
wykonawczego (a takie żądanie zgłosili powodowie) oznacza, że na podstawie tego
tytułu nie można prowadzić jakiejkolwiek egzekucji. W istocie zatem sąd
powszechny, uwzględniając powództwo, doprowadziłby do ubezskutecznienia
ostatecznych decyzji administracyjnych będących tytułami egzekucyjnymi.
Konsekwentnie zatem – przyjmując tok rozumowania wyrażonego w kasacji –
należałoby dopuścić do badania przez sąd rozpoznający powództwo przewidziane
w art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c., zasadności rozstrzygnięcia zawartego w prawomocnym
orzeczeniu sądowym, które zaopatrzone klauzulą wykonalności stanowi sądowy
tytuł wykonawczy. Oczywiście jest to niedopuszczalne.
W świetle powyższego uzasadniona jest zatem teza, że sąd rozpoznający
sprawę z powództwa o pozbawienie wykonalności administracyjnego tytułu
wykonawczego na podstawie art. 840 § 1 pkt 1 k.p.c. nie jest ograniczony
przesłankami wynikającymi z art. 840 § 2 k.p.c., nie może jednak badać zasadności
obowiązku nałożonego na stronę w tym tytule. (...)
Z tych względów, na podstawie art. 39312
k.p.c., orzeczono, jak w sentencji.