Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 5 lutego 2004 r., III CZP 113/03
Sędzia SN Tadeusz Domińczyk (przewodniczący)
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Jacka L. przy uczestnictwie Anny L. o
zmianę zawartego w wyroku rozwodowym rozstrzygnięcia o władzy rodzicielskiej,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 5 lutego 2004 r.,
przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Jana Szewczyka, zagadnienia
prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Gorzowie Wielkopolskim
postanowieniem z dnia 14 listopada 2003 r.:
"Czy sprawa o zmianę zawartego w wyroku orzekającym rozwód orzeczenia o
władzy rodzicielskiej i sposobie jej wykonywania zmierzająca do powierzenia
wykonywania władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców i ograniczenia władzy
rodzicielskiej drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do
osoby dziecka jest sprawą o ograniczenie władzy rodzicielskiej w rozumieniu art.
509 pkt 1 k.p.c.?"
podjął uchwałę:
Sprawa o zmianę zawartego w wyroku rozwodowym orzeczenia o władzy
rodzicielskiej i sposobie jej wykonywania, zmierzająca do powierzenia
wykonywania władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców i ograniczenia władzy
drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby
dziecka, jest sprawą o ograniczenie władzy rodzicielskiej w rozumieniu art.
509 pkt 1 k.p.c.
Uzasadnienie
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
powstało w sprawie wnioskodawcy Jacka L. o zmianę zawartego w wyroku
rozwodowym orzeczenia o władzy rodzicielskiej, na mocy którego wykonywanie
władzy rodzicielskiej nad małoletnią Katarzyną L. powierzone zostało jej matce
Annie L., a wnioskodawca uprawniony został do współdecydowania o miejscu
pobytu dziecka, organizacji jego wypoczynku, wyborze szkoły i zawodu oraz
sposobie leczenia. Wnioskodawca, powołując się na zmianę okoliczności
polegającą m.in. na zmianie, bez jego zgody i wiedzy, miejsca zamieszkania
dziecka, wnosił o powierzenie jemu wykonywania władzy rodzicielskiej nad córką i
ograniczenie władzy rodzicielskiej matki do współdecydowania o miejscu pobytu
dziecka, organizacji jego wypoczynku, wyborze szkoły i zawodu oraz o sposobie
leczenia.
Sąd Rejonowy w Gorzowie Wielkopolskim postanowieniem z dnia 12 sierpnia
2003 r. uwzględnił ten wniosek w całości.
Przy rozpoznawaniu apelacji uczestniczki Sąd Okręgowy w Gorzowie
Wielkopolskim powziął przedstawioną w pytaniu wątpliwość, wskazując, że Sąd
Rejonowy rozpoznawał sprawę początkowo w składzie trzyosobowym, z udziałem
ławników, a następnie, na ostatnich trzech posiedzeniach, w składzie
jednoosobowym, w którym zapadło zaskarżone orzeczenie co do istoty sprawy. Sąd
odwoławczy wskazał na rozbieżność praktyki i poważną wątpliwość co do tego, w
jakim składzie sąd powinien rozstrzygać sprawę o zmianę zawartego w wyroku
rozwodowym orzeczenia o władzy rodzicielskiej przez powierzenie jej wykonywania
drugiemu z rodziców i ograniczenie, do określonych uprawnień, władzy tego,
któremu dotychczas przysługiwała w całości (art. 509 pkt 1 k.p.c. w związku z art.
106 k.r.o.).
Sąd Okręgowy stwierdził, że można prezentować pogląd, iż skoro ustawodawca
w art. 509 pkt 1 k.p.c., regulującym skład sądu w postępowaniu nieprocesowym i
przewidującym wyjątki od zasady składu jednoosobowego, zaliczył do tych
wyjątków jedynie sprawy o pozbawienie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej, to
sprawy o zmianę orzeczenia ograniczającego władzę rodzicielską powinny być
rozpoznawane według ogólnej zasady, w składzie jednoosobowym. Jednakże w
ocenie tego Sądu bardziej przekonująca jest wykładnia art. 509 k.p.c. nawiązująca
do regulacji zawartej w art. 106 k.r.o., który nie przewiduje żadnych ograniczeń co
do zakresu zmiany zawartego w wyroku rozwodowym orzeczenia o władzy
rodzicielskiej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 579 k.p.c., sprawy o zmianę zawartego w wyroku orzekającym
rozwód rozstrzygnięcia o władzy rodzicielskiej rozpoznaje sąd opiekuńczy w trybie
nieprocesowym. Podstawę materialnoprawną orzekania sądu opiekuńczego
stanowi art. 106 k.r.o. regulujący możliwość zmiany przez sąd opiekuńczy
zawartego w wyroku rozwodowym orzeczenia o władzy rodzicielskiej i sposobie jej
wykonywania, jeśli ze względu na zmianę okoliczności wymaga tego dobro dziecka.
Konieczność wprowadzenia odrębnej regulacji w tym przedmiocie wynika z tego, że
art. 577 k.p.c., uprawniający sąd opiekuńczy do zmiany swoich, nawet
prawomocnych postanowień, jeśli wymaga tego dobro osoby, której dotyczą, nie
mógłby mieć zastosowania do zmiany orzeczenia o władzy rodzicielskiej zawartego
w wyroku rozwodowym, nie jest to bowiem orzeczenie sądu opiekuńczego. Sąd
opiekuńczy, orzekając na podstawie art. 106 k.r.o. o zmianie zawartego w wyroku
rozwodowym rozstrzygnięcia o władzy rodzicielskiej, orzeka w tym przedmiocie po
raz pierwszy.
Skład sądu w postępowaniu nieprocesowym reguluje art. 509 k.p.c., wobec
czego w zakresie objętym tym przepisem nie ma zastosowania art. 47 k.p.c.,
dotyczący składu sądu w procesie.
Zgodnie z art. 509 k.p.c., w postępowaniu nieprocesowym zasadą jest
rozpoznawanie spraw w składzie jednoosobowym, bez udziału ławników, a wyjątki
od tej zasady ustawodawca wymienił wyczerpująco w punktach od 1 do 4
omawianego przepisu. Jednym z tych wyjątków, objętym punktem 1, są sprawy o
pozbawienie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej, które są rozpoznawane w
składzie trzyosobowym, z udziałem ławników. Zaliczenie do spraw rozpoznawanych
w składzie ławniczym także spraw o ograniczenie władzy rodzicielskiej nastąpiło w
wyniku zmiany dokonanej przez art. 1 pkt 82 ustawy z dnia 1 marca 1996 r.
nowelizującej kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 189); do tej chwili
art. 509 pkt 1 k.p.c. obejmował tylko sprawy o pozbawienie władzy rodzicielskiej.
Ustawodawca uznał zatem, że także sprawy o ograniczenie władzy rodzicielskiej
wymagają rozstrzygania z udziałem ławników, co powinno gwarantować
wszechstronne rozważenie wszystkich okoliczności faktycznych, z uwzględnieniem
dobra dziecka.
Na taki cel wprowadzenia składu ławniczego we wszystkich sprawach, w których
przedmiotem rozpoznania jest możliwość pozbawienia rodziców władzy
rodzicielskiej, wskazał Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 5
listopada 1973 r., III CZP 67/73 (OSNC 1974, nr 7-8, poz. 126) i stanowisko to
należy podzielić w odniesieniu także do spraw o ograniczenie władzy rodzicielskiej,
objętych obecnie przez art. 509 pkt 1 k.p.c.
Ustawodawca, wymieniając w omawianym przepisie sprawy o ograniczenie
władzy rodzicielskiej jako sprawy rozpoznawane w składzie ławniczym, nie
zdefiniował tego rodzaju spraw ani nie wymienił szczegółowo katalogu spraw
mających taki charakter. Wynika to z zasad techniki legislacyjnej i nie może
stanowić argumentu dla uzasadnienia stanowiska, że skoro w przepisie tym nie
wymieniono spraw o zmianę orzeczenia o ograniczeniu władzy rodzicielskiej ani
spraw o zmianę zawartego w wyroku rozwodowym orzeczenia w tym przedmiocie,
to sprawy takie rozpoznawane są według ogólnych zasad art. 509 k.p.c. w składzie
jednoosobowym.
O tym, jaka sprawa jest sprawą o ograniczenie władzy rodzicielskiej, decyduje
materialnoprawne określenie pojęcia „ograniczenie władzy rodzicielskiej”, a więc
definicji tego pojęcia należy szukać w przepisach kodeksu rodzinnego i
opiekuńczego. Ustawodawca posłużył się nim w art. 58 § 1 i art. 107 § 1 k.r.o., nie
definiując go jednak. Wskazał jedynie, że sąd w wyroku rozwodowym albo w
okolicznościach określonych w art. 107 k.r.o. może powierzyć wykonywanie władzy
rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do
określonych obowiązków i uprawnień wobec osoby dziecka. W art. 109 k.r.o.
pojęcie ograniczenia władzy rodzicielskiej nie zostało natomiast w ogóle użyte, choć
powszechnie przyjmuje się, że zarządzenia, jakie może wydać sąd na podstawie
tego przepisu, stanowią ograniczenie władzy rodzicielskiej w ścisłym tego słowa
znaczeniu.
Jak wynika z art. 95 § 1 oraz art. 98 § 1 k.r.o., władza rodzicielska obejmuje w
szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i
majątkiem dziecka oraz wykonywania uprawnień i obowiązków jego przedstawiciela
ustawowego. W doktrynie przyjmuje się powszechnie, że o ograniczeniu władzy
rodzicielskiej można mówić wówczas, gdy dochodzi do ingerencji sądu w jej
wykonywanie i w wyniku tej ingerencji następuje zmiana władzy rodzicielskiej,
polegająca na zmniejszeniu jej zakresu w stosunku do zakresu przewidzianego we
wskazanych wyżej przepisach.
Nie ulega wątpliwości, że orzeczenie o władzy rodzicielskiej wydane na
podstawie art. 58 § 1 k.r.o. i polegające na powierzeniu jej wykonywania jednemu z
rodziców, a ograniczeniu władzy drugiego do określonych uprawnień i obowiązków
w stosunku do osoby dziecka, zawiera oba powyższe elementy. W wyniku
ingerencji sądu dochodzi do ograniczenia władzy rodzicielskiej tego z rodziców,
któremu jej nie powierzono i którego władza ograniczona została jedynie do
określonych w wyroku rozwodowym uprawnień i obowiązków. Takie stanowisko
prezentowane jest obecne na gruncie art. 58 § 1 k.r.o. zarówno w doktrynie, jak i
orzecznictwie (porównaj m.in. uchwałę pełnego składu Izby Cywilnej Sądu
Najwyższego z dnia 18 marca 1968 r., III CZP 70/66, OSNCP 1968, nr 5, poz. 77
oraz uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada 1971 r., III CZP 69/71,
OSNCP 1972, nr 3, poz. 49).
Tak samo należy ocenić skutki, do jakich może dojść w wyniku ingerencji sądu
rozpoznającego sprawę wszczętą na podstawie o art. 106 k.r.o. i zmierzającą do
zmiany zawartego w wyroku rozwodowym orzeczenia o władzy rodzicielskiej, jeśli
zmiana ma polegać na jakimkolwiek ograniczeniu tej władzy jednego lub obojga
rodziców, w stosunku do regulacji zawartej w wyroku rozwodowym oraz we
wskazanych wyżej przepisach art. 95 § 1 i art. 98 § 1 k.r.o. Dotyczy to przykładowo
dalszego ograniczenia władzy rodzicielskiej tego z rodziców, któremu jej nie
powierzono, ograniczenia władzy rodzicielskiej obojga rodziców na podstawie art.
109 k.r.o., powierzenia wykonywania władzy rodzicielskiej temu z rodziców, który na
mocy wyroku rozwodowego miał ją dotychczas ograniczoną i ograniczenia władzy
drugiego, który do tej pory posiadał ją w pełnym zakresie. We wszystkich tych
wypadkach dochodzi, w wyniku ingerencji sądu, do zmniejszenia zakresu władzy
rodzicielskiej, jaka dotychczas przysługiwała jednemu lub obojgu rodzicom, a zatem
do ograniczenia tej władzy. Uznać więc trzeba, że sprawy w tym przedmiocie są
sprawami o ograniczenie władzy rodzicielskiej w rozumieniu art. 509 pkt 1 k.p.c.
Taka wykładnia uwzględnia cel art. 509 pkt 1 k.p.c., jakim jest poddanie
kolegialnej ocenie, z udziałem ławników, spraw o istotnym znaczeniu społecznym,
w których nadrzędne znaczenie ma dobro dziecka, a ustalone okoliczności
faktyczne dotyczące wykonywania władzy rodzicielskiej powinny być poddane
wnikliwej i wszechstronnej ocenie. Oceny takiej wymagają nie tylko sprawy o
ograniczenie władzy rodzicielskiej w ścisłym znaczeniu, lecz także sprawy o zmianę
orzeczenia w tym przedmiocie, jeśli zmiana ma polegać na ograniczeniu władzy
rodzicielskiej w stosunku do zakresu dotychczas przysługującego rodzicom lub
jednemu z nich. Podkreślić trzeba, że – jak wskazano wyżej – w sprawie o zmianę
zawartego w wyroku rozwodowym orzeczenia o władzy rodzicielskiej, sąd
opiekuńczy orzeka po raz pierwszy, a zatem po raz pierwszy ustala i ocenia
sytuację dziecka, dotychczasowy sposób wykonywania przez rodziców władzy
rodzicielskiej oraz wszystkie pozostałe okoliczności mające istotne znaczenie dla
dobra dziecka i decydujące o możliwości ograniczenia władzy rodzicielskiej jednego
lub obojga rodziców. Zakres ustaleń i oceny sądu musi być więc taki sam, jak przy
rozpoznawaniu każdej innej sprawy, w której może dojść do ograniczenia władzy
rodzicielskiej, toteż nie ma żadnych powodów, z punktu widzenia celu art. 509 pkt 1
k.p.c., by skład w sprawie o ograniczenie władzy rodzicielskiej sensu stricto różnił
się w sprawie o zmianę zawartego w wyroku rozwodowym orzeczenia o władzy
rodzicielskiej, zmierzającą do ograniczenia władzy rodzicielskiej jednego lub obojga
rodziców.
Jak podkreślił Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 5 listopada 1973 r., III CZP
67/73, o składzie sądu decyduje nie rodzaj wydawanego orzeczenia, lecz przedmiot
rozpoznania. Dlatego sprawę, której przedmiotem jest zmiana zawartego w wyroku
rozwodowym orzeczenia o władzy rodzicielskiej jednego lub obojga rodziców przez
jej ograniczenie w stosunku do stanu dotychczasowego, rozpoznaje sąd w składzie
ławniczym niezależnie od tego, jakie zapadnie orzeczenie końcowe.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 390 k.p.c. rozstrzygnął
przedstawione zagadnienie, jak w uchwale.