Pełny tekst orzeczenia

WYROK Z DNIA 9 MARCA 2004 R.
II KK 375/03
Kryterium niezbędnego dla możliwości warunkowego zawieszenia
wykonania kary grzywny ustalenia, że karę tę orzeczono jako samoistną
(art. 69 § 1 k.k.) jest wyłącznie treść zapadłego in concreto orzeczenia o
karze; bez znaczenia pozostaje natomiast zagrożenie określone w sankcji
normy stanowiącej podstawę odpowiedzialności.
Przewodniczący: sędzia SN E. Sadzik.
Sędziowie SN: J. Skwierawski (sprawozdawca), J. Steckiewicz.
Prokurator Prokuratury Krajowej: W. Smardzewski.
Sąd Najwyższy w sprawie Vladimira E., skazanego za przestępstwo
określone w art. 63 § 3 k.k.s. i inne, po rozpoznaniu w Izbie Karnej na roz-
prawie w dniu 9 marca 2004 r., kasacji, wniesionej przez Prokuratora Ge-
neralnego na niekorzyść skazanego od wyroku Sądu Okręgowego w O. z
dnia 2 lipca 2003 r., utrzymującego w mocy wyrok Sądu Rejonowego w E.
z dnia 31 stycznia 2003 r.,
u c h y l i ł zaskarżony wyrok w części, w jakiej utrzymał w mocy pkt I wy-
roku Sądu Rejonowego w E. w zakresie orzeczenia o karze pozbawienia
wolności i grzywny oraz ich warunkowego zawieszenia (pkt II) – i w tym za-
kresie p r z e k a z a ł sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Okrę-
gowemu w O. w postępowaniu odwoławczym.
2
U Z A S A D N I E N I E
Sąd Rejonowy w E. wyrokiem z dnia 31 stycznia 2003 r. uznał Vladi-
mira E. za winnego popełnienia przestępstwa określonego w art. 86 § 2 i 4
k.k.s. i art. 63 § 1 i 3 k.k.s. w zw. z art. 7 § 1 k.k.s. i art. 37 § 1 pkt 3 k.k.s. –
i na podstawie art. 63 § 3 k.k.s. w zw. z art. 7 § 2 k.k.s. oraz art. 37 § 1 pkt
3 i § 4 k.k.s. w zw. z art. 38 § 1 pkt 2 i art. 23 § 1 i 3 k.k.s. wymierzył mu
karę 6 miesięcy pozbawienia wolności oraz grzywnę w wysokości 20 sta-
wek dziennych po 30 złotych. Na podstawie art. 69 § 1 i 2 k.k. i art. 70 § 1
pkt 1 i 2 k.k. w zw. z art. 20 § 2 k.k.s. wykonanie orzeczonej kary pozba-
wienia wolności oraz grzywny Sąd zawiesił warunkowo tytułem próby na
okres dwóch lat.
W apelacji wniesionej od tego wyroku przez prokuratora na nieko-
rzyść skazanego podniesiono zarzut obrazy art. 69 § 1 k.k. twierdząc, że
warunkowe zawieszenie wykonania kary grzywny orzeczono „w wyniku
błędnego uznania, iż grzywna wymierzona w trybie art. 38 § 1 pkt 2 k.k.s.
jest karą samoistną”.
Wyrokiem z dnia 2 lipca 2003 r. Sąd Okręgowy w O. uznał apelację
prokuratora za „oczywiście bezzasadną” i utrzymał w mocy zaskarżony wy-
rok.
Kasację od wyroku Sądu Okręgowego „w części dotyczącej orzecze-
nia o karze” wniósł na podstawie art. 521 k.p.k., i w terminie określonym w
art. 524 § 3 k.p.k. Prokurator Generalny na niekorzyść skazanego. W ka-
sacji sformułowano zarzut rażącego naruszenia «art. 69 § 1 k.k. w zw. z
art. 20 § 2 k.k.s., polegającego na wyrażeniu błędnego poglądu prawnego,
iż pojęcie „grzywna samoistna” dotyczy także grzywny orzeczonej obok ka-
ry pozbawienia wolności przy zastosowaniu art. 38 § 1 pkt 2 k.k.s.» – oraz
wniosek „o uchylenie wyroku Sądu Okręgowego w O. w zaskarżonej części
3
i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania w postę-
powaniu odwoławczym”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sąd Rejonowy nie przedstawił w pisemnych motywach wyroku od-
rębnego uzasadnienia w zakresie warunkowego zawieszenia wykonania
orzeczonej kary grzywny, niemniej – wskazując na niekaralność skazanego
jako przyczynę warunkowego zawieszenia obu wymierzonych kar (pozba-
wienia wolności i grzywny) – ujawnił pogląd, iż kara grzywny orzeczona
obok kary pozbawienia wolności jest nadal karą grzywny samoistnej, „bo
grożącej za dany czyn”. Bez ryzyka niewłaściwego odczytania tak zasygna-
lizowanego poglądu można zatem przyjąć, że – zdaniem Sądu – o samo-
istności grzywny przesądza fakt, iż taką postać nadał jej ustawodawca w
sankcji normy prawnej typizującej „dany czyn”. Tak należy bowiem rozu-
mieć uzasadnienie warunkowego zawieszenia „samoistnej (bo grożącej za
dany czyn) kary grzywny” – niezależnie od niezręczności przytoczonego
zwrotu. W takim ujęciu bez znaczenia pozostaje fakt, iż w wyniku stosowa-
nia przez Sąd przepisów części ogólnej prawa materialnego (w tym wypad-
ku instytucji nadzwyczajnego obostrzenia kary na podstawie art. 37 i art. 38
k.k.s.) kara grzywny została in concreto wymierzona obok kary pozbawie-
nia wolności.
Pogląd taki zaaprobował Sąd Okręgowy, przedstawiając – w związku
z przeciwstawnym twierdzeniem zawartym w apelacji prokuratora – ob-
szerniejsze jego uzasadnienie. Z analizy językowej treści art. 38 § 1 pkt 2
k.k.s. Sąd ten wywiódł, że wymierzenie grzywny przewidzianej w części
szczególnej Kodeksu karnego skarbowego, a więc w art. 63 § 3 k.k.s., było
obligatoryjne, i to niezależnie od tego czy Sąd stosował obostrzenie kary,
czy nie. Właśnie „niezależność” obowiązku orzeczenia jej od stosowania
nadzwyczajnego obostrzenia kary, świadczy – według Sądu – o trwałości
samoistnej postaci tej grzywny, albowiem «w języku polskim słowo „samo-
4
istny” oznacza „istniejący niezależnie od czegoś”, natomiast „nie oznacza
wyłączności». Jeżeli zatem ustawodawca w treści art. 69 § 1 k.k. «nie po-
służył się określeniem np. „grzywny orzeczonej jako jedynej kary” lub rów-
noznacznym», to „sam fakt, iż grzywnę orzeczono obok kary pozbawienia
wolności nie wyłącza uznania jej za samoistną”.
W uzasadnieniu kasacji – w opozycji do przedstawionego wyżej po-
glądu – stwierdzono, że kara grzywny mająca w sankcji art. 63 § 3 k.k.s.
postać kary samoistnej „utraciła przymiot samoistności” z chwilą orzeczenia
jej obok kary pozbawienia wolności.
W sprawie niniejszej zaprezentowano przeciwstawne poglądy w kwe-
stii, w której przedmiotem sporu nie jest rodzaj wymierzonej kary, bo jest
nią kara grzywny, lecz jej szczególna odmiana, tradycyjnie określana jako
grzywna samoistna. Centralnym punktem sporu jest przy tym, doniosłe dla
praktyki stosowania kary grzywny, zagadnienie wyrażające się pytaniem,
co stanowi kryterium ustalenia, że orzeczona kara grzywny ma postać
grzywny samoistnej. Od odpowiedzi na to pytanie zależy bowiem czy in
concreto istnieje – przewidziana w art. 69 § 1 k.k. – możliwość warunkowe-
go zawieszenia wykonania orzeczonej kary grzywny. Okoliczność, iż w ni-
niejszej sprawie grzywnę wymierzono na podstawie wynikającej z sankcji
przepisu części szczególnej Kodeksu karnego skarbowego nie ma dla
przedstawionej tu kwestii istotnego znaczenia, skoro art. 20 § 2 tego ko-
deksu recypuje m.in. art. 69 k.k., nakazując jego odpowiednie stosowanie
do przestępstw skarbowych. Nie ulega też wątpliwości, że w sankcji normy
art. 63 § 3 k.k.s., stanowiącego podstawę odpowiedzialności i wymiaru kary
orzeczonej wobec skazanego, kara grzywny jest jedyną karą przewidzianą
za popełnienie tego przestępstwa skarbowego. Z tego właśnie faktu Sąd
Okręgowy wyprowadza pogląd, zgodnie z którym grzywna orzeczona na
podstawie tego przepisu przewidującego zagrożenie wyłącznie tym rodza-
jem kary – niezależnie od możliwości czy obowiązku orzeczenia jej obok
5
innej kary w wyniku stosowania przepisów części ogólnej prawa material-
nego – pozostanie grzywną, która orzekana będzie „jako kara samoistna”
(art. 69 § 1 k.k.), a więc karą, której wykonanie może ulec na podstawie
tego przepisu warunkowemu zawieszeniu.
Sąd Okręgowy, jak wynika z uzasadnienia wyroku, dostrzega wpraw-
dzie, iż w art. 69 § 1 k.k. samoistność odniesiono do orzeczonej kary
grzywny, a nie kary przewidzianej w sankcji określonej normy, lecz spo-
strzeżenie to nie stanowi dla Sądu przeszkody, która uniemożliwiłaby za-
wieszenie wykonania kary grzywny wymierzonej obok kary pozbawienia
wolności, skoro sens zwrotu „grzywny orzeczonej jako kara samoistna” od-
czytuje w sposób pozwalający na zastąpienie go zwrotem: grzywny orze-
czonej na podstawie przepisu, w którego sankcji grzywna przewidziana zo-
stała jako kara samoistna. Sąd Okręgowy podkreśla zresztą konsekwent-
nie, że niezależnie od jednoczesnego orzeczenia kary pozbawienia wolno-
ści w wyniku stosowania nadzwyczajnego obostrzenia kary (art. 37 i art. 38
k.k.s.) orzeczona została „ta sama grzywna, którą przewiduje norma art. 63
§ 3 k.k.s.”. Wskazaną przez Sąd podstawą takiego rozumienia zwrotu
„grzywny orzeczonej jako kara samoistna” jest fakt, iż w art. 39 § 1 pkt 2
k.k.s. zapisano, że nadzwyczajne obostrzenie kary nie wyłącza także wy-
mierzenia grzywny „grożącej” za dane przestępstwo – co przesądza, że
grzywna, także w wypadku orzeczenia jej obok innej kary, pozostaje nadal
grzywną w postaci przewidzianej w sankcji normy części szczególnej usta-
wy karnej.
Trzeba zaraz podkreślić, że zdanie ostatnie art. 38 § 1 pkt 2 k.k.s. –
sformułowane zresztą podobnie także w innych przepisach tego artykułu –
nie ma znaczenia jakie przypisał mu Sąd Okręgowy. Zawiera ono ko-
nieczną dla możliwości wymierzenia kary grzywny informację, bez której
istniałaby kontrowersja w przedmiocie granic zagrożenia grzywną, w jakich
należałoby tę karę orzekać. Zredukowanie tego zdania do zwrotu „co nie
6
wyłącza także wymierzenia grzywny” stwarzałoby bowiem niejasność czy
granice zagrożenia i wymiaru grzywny wyznacza w wypadku nadzwyczaj-
nego obostrzenia kary sankcja zastosowanej normy, czy art. 23 § 1 zd.
ostatnie k.k.s. Zdanie to pełni zatem funkcję niezbędnego sprecyzowania
granic wymiaru kary grzywny, nie uzasadnia natomiast w żadnej mierze
wniosku, że jeżeli z sankcji normy stanowiącej podstawę odpowiedzialności
wynika możliwość orzeczenia wymienionej w niej grzywny jako kary samo-
istnej, to grzywna ta – niezależnie od ukształtowania treści zapadłego in
concreto orzeczenia o karze – zachowuje zawsze postać grzywny samoist-
nej. Tak zatem, analiza treści art. 38 § 1 pkt 2 k.k.s. nie stanowi, wbrew
odmiennemu poglądowi wyrażonemu przez Sąd Okręgowy, decydującej
przesłanki dla „oceny samoistności” grzywny, orzeczonej w niniejszej
sprawie. Co więcej, nie ma jakiegokolwiek znaczenia dla oceny w tej kwe-
stii.
Mimo upatrywania przez Sąd Okręgowy zasadniczego znaczenia
wskazanego wyżej zdania zamieszczonego w art. 38 § 1 pkt 2 k.k.s. dla
stanowiska zajętego przez ten Sąd w kwestii samoistności kary grzywny,
przedstawione wyżej uwagi eliminujące to znaczenie, nie mogą być uznane
za wystarczające do wyczerpania problemu. Nie można bowiem pozosta-
wić bez stanowczego komentarza, ani przyjętego przez Sąd rozumienia
znaczenia pojęcia „samoistny”, ani zaprezentowanego przezeń – nolens
volens – poglądu, zgodnie z którym norma prawnokarna już z chwilą wej-
ścia w życie petryfikuje w treści swej sankcji samoistność kary grzywny, a
zatem, że musi być ona zawsze orzeczona w tej postaci, bez względu na
znajdujące in concreto zastosowanie przepisów części ogólnej prawa ma-
terialnego, ustanawiające szczególne reguły wymiaru kary. Jakkolwiek po-
gląd ten odnieść można tylko do sankcji norm Kodeksu karnego skarbowe-
go i niektórych z pozostających w mocy ustaw szczególnych, ponieważ
przepisy Kodeksu karnego pozbawione są sankcji przewidujących obligato-
7
ryjną grzywnę kumulatywną – to jednak ze względu na praktyczną donio-
słość tej kwestii, nie sposób poglądu tego nie zakwestionować.
W płaszczyźnie semantycznej należy – wbrew argumentowi przed-
stawionemu przez Sąd – stwierdzić, że zasadnicze znaczenie pojęcia „sa-
moistny” wynika wprost z samej jego treści, oznacza zatem tyle co „istnie-
jący sam”. Jest więc pojęciem określającym cechę wynikającą z połączenia
dwóch pojęć nie budzących żadnych istotnych wątpliwości znaczeniowych.
Pojęcie to słowniki języka polskiego – od dawnych do współczesnych – ob-
jaśniają jako „udzielny co do istoty” (M. S. Linde, Warszawa, 1951, wyd. III,
t. V, s. 214), „samodzielny, autonomiczny, udzielny co do istoty” (J. Karło-
wicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, Warszawa, 1952, t. VI, s. 19), „tworzący
odrębną całość, niezwiązany z niczym, niewchodzący w skład czegoś”
(Uniwersalny słownik języka polskiego pod red. prof. S. Dubisza, Warsza-
wa, 2003, t. IV, s. 276). Pominięcie wskazanych w tych słownikach innych,
obocznych znaczeń, które z pewnością nie znajdują zastosowania w ni-
niejszych rozważaniach (np. niepodległy, niezależny, powstały niezależnie
od czegoś) pozwala przyjąć, że „samoistność” jest cechą wskazującą na
występowanie kogoś lub czegoś w taki sposób, że w określonym układzie
lub sytuacji nie występuje jednocześnie żaden inny element równorzędnej
kategorii. W takim właśnie prostym znaczeniu pojęcie „samoistny” użyte
zostało w art. 69 § 1 k.k. w odniesieniu do orzeczonej kary grzywny. Wy-
znaczony przez ustawę – dla możliwości warunkowego zawieszenia wyko-
nania kary grzywny – warunek, by była ona jedyną orzeczoną przez sąd
karą, sprecyzowany został w art. 69 § 1 k.k. czytelnym znaczeniowo poję-
ciem. Sprawia to, że za bezprzedmiotowe należy uznać nurtujące Sąd
Okręgowy wątpliwości czy użyte w tym przepisie pojęcie „samoistna” za-
wiera w sobie wymaganie orzeczenia jedynie grzywny i samo jej tylko wy-
stępowanie w treści orzeczenia o karze, z pominięciem zatem innych kar –
bo wątpliwości takie nie mają żadnych podstaw.
8
Gdyby natomiast podzielić pogląd Sądu Okręgowego, zgodnie z któ-
rym pojęcie „samoistny” oznacza tyle co „niezależny”, to należałoby w kon-
sekwencji uznać, że wykonanie kary grzywny – bez względu na treść orze-
czenia o karze – mogłoby ulec warunkowemu zawieszeniu w każdym wy-
padku orzeczenia tej kary, co znosiłoby w ogóle sens regulacji zawartej w
art. 69 § 1 k.k. w zakresie dotyczącym kary grzywny. Jest przecież oczywi-
ste, że kara grzywny, podobnie jak pozostałe kary, jest zawsze niezależna,
skoro posiada jej tylko właściwą funkcję, odrębną podstawę prawną oraz
regulację dotyczącą zasad jej wymiaru i wykonania. Wyjątkiem, nie mają-
cym wszakże żadnego znaczenia dla stosowania art. 69 § 1 k.k. w oma-
wianym zakresie i nie mającym zastosowania do przestępstw skarbowych,
byłaby tylko grzywna orzekana na podstawie art. 71 k.k., jako mająca cha-
rakter akcesoryjny.
Sąd Okręgowy po stwierdzeniu, że „samoistny” oznacza tyle co „nie-
zależny”, cechy niezależności orzeczonej w tej sprawie grzywny upatruje w
obowiązku jej wymierzenia. Jednakże w art. 69 § 1 k.k. nie posłużono się
przecież pojęciem „obligatoryjna” dla określenia charakteru orzeczonej
grzywny. Niezależnie zatem od oczywistej nieracjonalności skutków stoso-
wania takiego właśnie kryterium mającego decydować o możliwości wa-
runkowego zawieszenia wykonania kary grzywny, pogląd Sądu – uwzględ-
niając treść art. 69 § 1 k.k. – ocenić trzeba jako dowolny, bo sprzeczny z
treścią przepisu.
Nie ulega zatem wątpliwości, że stanowisko Sądów orzekających w
niniejszej sprawie jest odosobnioną próbą zakwestionowania nie budzą-
cych w orzecznictwie i w doktrynie kontrowersji kryteriów rozróżnienia
trzech odmian kary grzywny: samoistnej, kumulatywnej (a więc orzekanej
obok kary pozbawienia wolności lub – na podstawie przepisów kodeksu
karnego skarbowego – także obok kary ograniczenia wolności) oraz
grzywny określonej w art. 71 k.k.
9
Odniesienie się do sugestii, jakoby samoistność orzekanej grzywny w
każdym wypadku zdeterminowana była treścią sankcji normy określonego
typu przestępstwa, wymaga przede wszystkim stwierdzenia, że wymóg
samoistności grzywny, umożliwiający warunkowe zawieszenie wykonania
tej kary, wiąże ustawodawca z karą orzeczoną, nie formułując jakiegokol-
wiek uwarunkowania odnoszącego się do rodzaju i zakresu zagrożenia ka-
rą, przewidzianego w sankcji normy stanowiącej podstawę odpowiedzial-
ności. Jest w tej sytuacji oczywiste, że samą jedynie możliwość orzecze-
nia grzywny jako kary samoistnej – wynikającą w szczególności z sankcji,
w których grzywnę przewidziano jako jedyną karę lub karę wymierzoną w
sankcji złożonej, określonej alternatywnie – odróżnić trzeba od zapadłego
in concreto orzeczenia o karze, które może być ukształtowane w sposób
odbiegający od treści sankcji, w wyniku możliwości lub obowiązku stoso-
wania przez sąd przepisów części ogólnej prawa materialnego. Tak
ukształtowane orzeczenie o karze prowadzić może do wymierzenia kary
grzywny obok innej kary, a zatem orzeczenia grzywny jako kary niesamo-
istnej.
W podsumowaniu przedstawionych rozważań należy stwierdzić, że
kryterium niezbędnego dla możliwości warunkowego zawieszenia wykona-
nia kary grzywny ustalenia, że karę tę orzeczono jako samoistną (art. 69 §
1 k.k.) jest wyłącznie treść zapadłego in concreto orzeczenia o karze; bez
znaczenia pozostaje natomiast zagrożenie określone w sankcji normy sta-
nowiącej podstawę odpowiedzialności.
Wskazane wyżej motywy uzasadniają treść wyroku wydanego przez
Sąd Najwyższy w niniejszej sprawie.