Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 24 marca 2004 r., IV CK 108/03
1. Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła
Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 29, poz. 154 ze zm.) uznała
kompetencję proboszczów do reprezentowania parafii w stosunkach
majątkowych z osobami trzecimi w sposób i na zasadach określonych w
kodeksie prawa kanonicznego.
2. Ważność dokonanych przez proboszcza czynności przekraczających
granice i sposób zwyczajnego zarządzania, określonych w statucie lub
stosownym akcie biskupa diecezjalnego, zależy od uprzedniego pisemnego
upoważnienia ordynariusza, a czynności o charakterze alienacji dóbr – od
zezwolenia władzy określonej w kanonie 1292 kodeksu prawa kanonicznego.
Sędzia SN Filomena Barczewska (przewodniczący)
Sędzia SN Marian Kocon
Sędzia SN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Mirosławy Gabrieli W. i małoletniej
Sandry Moniki W. – spadkobierców Andrzeja W. przeciwko Parafii
Rzymskokatolickiej pod wezwaniem Świętego Jerzego w E. o zapłatę, po
rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 10 marca 2004 r. kasacji strony
pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 14 sierpnia 2002 r.
oddalił kasację.
Uzasadnienie
Andrzej W., którego następczyniami prawnymi są żona Mirosława Gabriela W. i
córka Sandra Monika W., wniósł w pozwie skierowanym przeciwko Parafii
Rzymskokatolickiej pod wezwaniem Świętego Jerzego w E. o wydanie nakazu
zapłaty kwoty 217 000 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 2 grudnia 1992 r. tytułem
zwrotu pożyczki.
Dnia 23 maja 1995 r. Sąd Rejonowy w Elblągu wydał żądany nakaz zapłaty, lecz
Sąd Wojewódzki w Elblągu wyrokiem z dnia 28 października 1997 r. nakaz ten
uchylił i powództwo oddalił.
Sąd Apelacyjny w Gdańsku po rozpoznaniu apelacji Andrzeja W. wyrokiem z
dnia 10 marca 1998 r. uchylił wyrok Sądu Wojewódzkiego i przekazał sprawę do
ponownego rozpoznania. Uznał za budzące wątpliwości ustalenia Sądu pierwszej
instancji, że stroną umowy pożyczki z dnia 2 grudnia 1992 r. stał się ksiądz Jan H.,
a nie Parafia pod wezwaniem Świętego Jerzego, której ksiądz Jan H. był
proboszczem. Wskazał także na potrzebę uwzględnienia przy ocenie ważności
umowy pożyczki z dnia 2 grudnia 1992 r. norm wewnętrznych Kościoła Katolickiego
ze względu na zawarte w art. 2 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa
do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 29 poz. 154 ze zm.
– dalej: "ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego") odesłanie do tych
norm. Normy te w ocenie Sądu Apelacyjnego są odpowiednikiem statutu, o którym
mowa w art. 35 k.c.; ich naruszenie może powodować z mocy art. 58 §1 k.c.
nieważność umowy. Sąd Apelacyjny zauważył także, że nawet gdyby umowa
pożyczki z dnia 2 grudnia 1992 r. była nieważna, Parafia mogłaby odpowiadać z
tytułu bezpodstawnego wzbogacenia.
Sąd Okręgowy w Elblągu wyrokiem z dnia 15 lutego 2001 r. ponownie uchylił
nakaz zapłaty i oddalił powództwo zarówno w stosunku do Parafii pod wezwaniem
Świętego Jerzego, jak i wezwanej obok niej do udziału w sprawie Parafii
Rzymskokatolickiej pod wezwaniem Świętego Mikołaja w E.
Przyczyną oddalenia powództwa w stosunku do Parafii pod wezwaniem
Świętego Jerzego było uznanie umowy pożyczki za nieważną. Ksiądz Jan H.,
zawierając umowę pożyczki, nie miał wymaganej zgody na jej zaciągnięcie ani od
ordynariusza, ani od rady parafialnej. W przypadku takiego uchybienia sankcją jest
nieważność umowy, stosownie do kanonu 1281 § 1 kodeksu prawa kanonicznego
(ogłoszonego dnia 25 stycznia 1983 dekretem Sacrae disciplinae leges,
promulgowanego w Acta Apostolicae Sedes, vol. LXXV, Pars II, obowiązującego od
pierwszego dnia Adwentu 1983 r., tj. od dnia 27 listopada 1983 r.).
Oddalenie powództwa wobec Parafii pod wezwaniem Świętego Mikołaja
nastąpiło z powodu nieudowodnienia, że wzbogaciła się ona bezpodstawnie
kosztem powódek – następczyń prawnych zmarłego w toku procesu Andrzeja W.
Sąd Apelacyjny po rozpoznaniu apelacji powódek wyrokiem z dnia 4 sierpnia
2002 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób, że utrzymał w mocy nakaz
zapłaty Sądu Rejonowego z dnia 23 maja 1995 r. co do kwoty 148 567 zł z
odsetkami ustawowymi, w pozostałej zaś części nakaz ten uchylił i powództwo
oddalił; oddalił też apelację powódek w pozostałym zakresie.
Podstawę wyroku Sądu Apelacyjnego stanowiły następujące ustalenia i oceny.
Dnia 2 grudnia 1992 r. ksiądz Jan H., działając jako proboszcz Parafii pod
wezwaniem Świętego Jerzego, zawarł umowę pożyczki z Andrzejem W. Na
podstawie tej umowy Parafia pod wezwaniem Świętego Jerzego pożyczyła od
Andrzeja W. kwotę 1 429 000 000 zł sprzed denominacji, stanowiącą równowartość
90 400 dolarów amerykańskich. Pożyczona kwota miała być zwrócona w pięciu
ratach do dnia 2 maja 1993 r., jednak nie została oddana ani w ustalonym terminie,
ani później.
Według Sądu Apelacyjnego, przy ocenie prawnej umowy pożyczki zawartej w
dniu 2 grudnia 1992 r. (a więc jeszcze przed wejściem w życie Konkordatu między
Stolicą Apostolską i Rzeczpospolitą Polską, Dz.U. z 1998 r. Nr 51, poz. 318; dalej:
"Konkordat") powinno się mieć na względzie normy kodeksu prawa kanonicznego
będącego prawem wewnętrznym osoby prawnej w rozumieniu art. 35 i 38 k.c. w
związku z ustawą z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i
wyznania (jedn. tekst: Dz.U. z 2000 r. Nr 26, poz. 319 ze zm.) oraz ustawą o
stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego. Według art. 28 ustawy o gwarancjach
wolności i sumienia, w sprawach majątkowych kościoły działają przez osoby
prawne; osoby te, ich organy, zakres kompetencji i sposób powoływania oraz
reprezentacji określają statuty (prawo wewnętrzne zwane "statutami"). W świetle
tego przepisu przez statut kościelnej osoby prawnej należy rozumieć wewnętrzne
przepisy obowiązujące w danym kościele, regulujące ustrój, organy oraz sposób
reprezentacji kościelnych osób prawnych. W jednym statucie (prawie wewnętrznym)
mogą się znajdować regulacje dotyczące wielu osób prawnych tego samego
kościoła. Artykuł 2 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego stanowi, że
Kościół rządzi się w swych sprawach "własnym prawem"; takim prawem w
odniesieniu do Kościoła Katolickiego jest właśnie kodeks prawa kanonicznego, jego
więc normy trzeba mieć na względzie badając warunki skutecznego działania
organu kościelnej osoby prawnej Kościoła Katolickiego w stosunkach
cywilnoprawnych z innymi podmiotami.
Zgodnie z art. 7 ust. 1 pkt 5 i ust. 3 pkt 5 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła
Katolickiego, jednostką Kościoła Katolickiego mającą osobowość prawną jest
parafia, a jej organem – proboszcz. Powyższy przepis pozostaje w związku z
kanonem 532, według którego proboszcz występuje w imieniu parafii w załatwianiu
wszystkich czynnościach prawnych; ma troszczyć się, aby dobra parafii były
administrowane stosownie do kanonów 1281-1288. Według kanonu 1281 § 1, przy
zachowaniu przepisów statutów, zarządcy nieważnie wykonują czynności, które
przekraczają granice i sposób zwyczajnego zarządzania, jeśli nie uzyskali
wcześniej pisemnego upoważnienia od ordynariusza. Nieważności, o której mowa
w tym kanonie, nie można traktować jako sankcji czynności prawnej dokonanej
przez organ osoby prawnej z przekroczeniem umocowania, gdyż określenie takiej
sankcji należy do prawa państwowego. Kanon ten należy rozumieć w ten sposób,
że warunkiem należytego umocowania zarządcy dóbr kościelnej osoby prawnej
(także więc proboszcza) przy podejmowaniu czynności przekraczających granice i
sposób zwyczajnego zarządzania jest uzyskanie uprzednio pisemnego
upoważnienia ordynariusza. W przypadku zawarcia umowy przez osobę prawną
nienależycie reprezentowaną ma zastosowanie art. 39 § 1 k.c.
Dla rozstrzygnięcia sprawy znaczenie ma zatem przede wszystkim odpowiedź na
pytanie, czy zawartą przez księdza Jana H. w dniu 2 grudnia 1992 r. umowę
pożyczki należy kwalifikować jako czynność przekraczającą granice i sposób
zwyczajnego zarządzania, czy też jako czynność zwyczajnego zarządzania.
Kanon 1281 § 2 stanowi, że w statutach powinny być określone czynności
przekraczające granice i sposób zwyczajnego zarządzania; jeśli statuty milczą w tej
sprawie, biskup diecezjalny, wysłuchawszy zdania rady do spraw ekonomicznych,
powinien określić tego rodzaju czynności w odniesieniu do podległych mu osób.
Według kanonu 94 § 1, statuty w sensie właściwym oznaczają zarządzenia
wydawane zgodnie z prawem w zespołach osób lub rzeczy, a określające ich cel,
konstytucję, zarząd i sposoby działania. Do kanonu 1281 § 2 nawiązuje kanon
1276, który nakazuje ordynariuszowi nadzorować zarząd wszystkich dóbr,
należących do podległych mu publicznych osób prawnych oraz, uwzględniając
prawa, prawne zwyczaje oraz okoliczności, starać się o uregulowanie zarządu dóbr
kościelnych przez wydanie szczegółowych instrukcji w granicach prawa
powszechnego i partykularnego.
Z umową pożyczki zawartą w dniu 2 grudnia 1992 r. mają też – według Sądu
Apelacyjnego – związek kanony dotyczące umów alienacji (1290-1298). Zgodnie z
kanonem 1295, wymagania dotyczące alienacji mają być zachowane również przy
podejmowaniu wszelkich transakcji, na skutek których majątek osoby prawnej może
się znaleźć w gorszej sytuacji. W odniesieniu do alienacji kodeks prawa
kanonicznego przewiduje określenie progów wartości rzeczy podlegających
alienacji i uzależnia skuteczne działanie organów kościelnej osoby prawnej od
zezwolenia kompetentnej władzy, różnej w zależności od wysokości progu.
Obowiązek określenia wysokości progów został nałożony na konferencje
episkopatów.
Z przedstawionych regulacji kodeksu prawa kanonicznego wynika więc, że
określenie czynności przekraczających granice i sposób zwyczajnego zarządzania
majątkiem kościelnej osoby prawnej, jak też określenie czynności, do których mają
zastosowanie przepisy o alienacji, należy do materii statutu kościelnej osoby
prawnej lub zarządzenia (aktu) właściwej władzy kościelnej. Taka regulacja jest
zrozumiała, jeżeli zważyć, że kodeks prawa kanonicznego ma uniwersalny
charakter i uwarunkowania jego funkcjonowania są inne np. w Stanach
Zjednoczonych niż w państwach afrykańskich.
W toku procesu Parafia pod wezwaniem Świętego Jerzego nie przedstawiła
swojego statutu w rozumieniu kanonu 94 § 1 ani zarządzenia biskupa diecezjalnego
podjętego na podstawie kanonu 1276 § 1. Również Konferencja Episkopatu Polski
nie podjęła przed dniem 2 grudnia 1992 r. uchwały w sprawie określenia wysokości
progów wartości dla czynności alienacji. W tych okolicznościach Parafia pod
wezwaniem Świętego Jerzego nie mogła – zdaniem Sądu Apelacyjnego – podnieść
skutecznie zarzutu, że zawarta przez nią umowa przekraczała granice i sposób
zwyczajnego zarządzania lub była czynnością zarządu poddaną szczególnym
wymaganiom dotyczącym alienacji i tym samym nie mieściła się w zakresie
kompetencji proboszcza jako organu parafii.
W konsekwencji, Sąd Apelacyjny uznał wspomnianą umowę pożyczki za ważną.
Odwołując się do jej treści, w szczególności do zawartych w niej klauzul
waloryzacyjnych, ustalił, że Parafia pod wezwaniem Świętego Jerzego jest na jej
podstawie zobowiązana do zwrotu kwoty 148 567 zł z odsetkami ustawowymi.
Parafia pod wezwaniem Świętego Jerzego, skarżąc wyrok Sądu Apelacyjnego w
części utrzymującej nakaz zapłaty w mocy, powołała się na naruszenie przez Sąd
Apelacyjny art. 386 § 6 k.p.c., art. 233 w związku z art. 245 i 232 zdanie drugie
k.p.c., art. 35 i 38 k.c. w związku z art. 2 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła
Katolickiego oraz kanonami 532, 1281, 1291, 1292 § 1 i 1295, art. 6 w związku z
art. 35 i 38 k.c., art. 35 i 38 k.c. w związku z art. 2 i 3 ustawy o stosunku Państwa do
Kościoła Katolickiego. Myślą przewodnią skargi kasacyjnej są dwa twierdzenia.
Pierwsze, o związaniu Sądu Apelacyjnego przy ponownym rozpoznawaniu
sprawy oceną prawną wyrażoną we wcześniejszym wyroku tego Sądu, uznającą
umowę pożyczki z dnia 2 grudnia 1992 r. za nieważną ze względu na zawarcie jej
przez Parafię bez wymaganej przez przepisy Kodeksu prawa kanonicznego zgody
właściwej władzy; stosownie do oceny prawnej wyrażonej w tym wyroku, Sąd
Apelacyjny przy ponownym rozpoznaniu sprawy, nie mogąc odmiennie
rozstrzygnąć kwestii ważności umowy, powinien się ograniczyć do zbadania
istnienia w sprawie przesłanek do uwzględnienia powództwa na podstawie
przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu.
Drugie, o bezzasadności uznania przez Sąd Apelacyjny w zaskarżonym wyroku
umowy pożyczki z dnia 2 grudnia 1992 r. za ważną. Już z samej treści kanonów
532, 1281, 1291, 1292 § 1 i 1295 wynikało wymaganie uzyskania indywidualnej
zgody biskupa diecezjalnego na zawarcie przez Parafię umowy pożyczki, której
dotyczy spór. W przypadku braku określenia w statucie kościelnej osoby prawnej
czynności przekraczających granice zwyczajnego zarządzania sąd jest sam władny
ustalić, czy dana czynność przekracza te granice. Poza tym Sąd Apelacyjny
wadliwie przeprowadził dowód z informacji Sekretariatu Konferencji Episkopatu
Polski co do istnienia w dacie zawarcia mowy pożyczki uchwały Konferencji
Episkopatu Polski wydanej na podstawie kanonu 1292, gdyż powinien zapytać nie o
wydanie tej uchwały, lecz o istnienie w chwili zawarcia umowy pożyczki uchwał
Konferencji Episkopatu Polski lub aktów właściwego biskupa diecezjalnego
wyznaczających granice zwyczajnego zarządzania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sąd Apelacyjny, wywodząc w wyroku z dnia 10 marca 1998 r. z art. 2 ustawy o
stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego konieczność uwzględnienia przy
rozstrzyganiu o ważności czynności prawnych związanych z zarządzaniem mieniem
kościelnym norm wewnętrznych obowiązujących w strukturze organizacyjnej
Kościoła Katolickiego, uznał jedynie, że jeżeli przepisy prawa kanonicznego oraz
uchwały Konferencji Episkopatu Polski, na które powołuje się strona pozwana,
wymagają dla czynności przekraczających granice i sposób zwyczajnego
zarządzania mieniem parafialnym pisemnego upoważnienia biskupa diecezjalnego i
uchwały rady parafialnej, to brak zgody wskazanych organów powoduje nieważność
wymienionych czynności prawnych. Wynikające stąd, stosownie do art. 386 § 6
k.p.c., związanie Sądu Apelacyjnego dotyczyło więc tylko potrzeby uwzględnienia
przy rozstrzyganiu kwestii ważności zawartej w dniu 2 grudnia 1992 r. umowy
pożyczki przepisów kodeksu prawa kanonicznego i określenia ich wpływu na tę
umowę; umowa ta powinna być uznana za nieważną, gdyby została zawarta bez
wymaganej przez te przepisy zgody właściwego organu. Powyższa ocena prawna
sama nie przesądzała natomiast nieważności umowy pożyczki zawartej w dniu 2
grudnia 1992 r. Pozostawiła otwarte ustalenie istnienia w odniesieniu do tej umowy,
wynikającego z kodeksu prawa kanonicznego wymagania zgody właściwego
organu i stwierdzenie spełnienia tego wymagania. Sąd Apelacyjny przy ponownym
rozpoznawaniu sprawy był zatem z punktu widzenia art. 386 § 6 k.p.c. władny
uznać zawartą w dniu 2 grudnia 1992 r. umowę pożyczki za ważną. W
konsekwencji, podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art. 386 § 6
k.p.c. jest chybiony. To samo dotyczy połączonego z nim w skardze kasacyjnej
zarzutu naruszenia art. 6 w związku z art. 35 i 38 k.c. przez obciążenie pozwanej
konsekwencjami nie podjęcia przez nią inicjatywy dowodowej dla wykazania granic
zwyczajnego zarządzania mieniem.
Samo uznanie przez Sąd Apelacyjny zawartej w dniu 2 grudnia 1992 r. umowy
pożyczki za ważną jest też trafne, pewnej korektury wymaga tylko uzasadnienie tej
oceny.
Według art. 38 k.c., osoba prawna działa przez swoje organy w sposób
przewidziany w ustawie i opartym na niej statucie. W konsekwencji – jak wynika z
art. 39 k.c., a nie, jak przyjął pierwotnie Sąd Apelacyjny, z art. 58 § 1 k.c.,
dotyczącego niezgodności treści czynności prawnej z ustawą (zob. uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 12 października 2001 r., III CZP 55/01, OSNC 2002, nr 7-8,
poz. 87) – ważność umowy zawartej przez osobę działająca jako organ osoby
prawnej jest uzależniona od tego, aby osoba działająca była rzeczywiście powołana
do pełnienia funkcji organu i aby zawarta przez nią umowa mieściła się w zakresie
umocowania tego organu do reprezentowania osoby prawnej (por. np. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 12 grudnia 1996 r., I CKN 22/96, OSNC 1997, nr 6-7, poz. 75).
Organy osoby prawnej, sposób ich obsadzania i zakres ich kompetencji, w
szczególności umocowanie danego organu do reprezentowania osoby prawnej oraz
granice tego umocowania, określają przede wszystkim przepisy właściwej ustawy,
poza tym, w wypadkach i w zakresie w przepisach tych przewidzianych – statut
osoby prawnej (art. 35 k.c.). Ustanowione jednak w ustawie lub statucie
ograniczenia dotyczące podjęcia określonej czynności prawnej przez organ
powołany do reprezentowania osoby prawnej ograniczają zakres umocowania tego
organu, czyli stanowią przesłankę ważności wspomnianej czynności prawnej,
jedynie wtedy, gdy wynika to wyraźnie z ustawy (por. np. art. 17 § 1 k.s.h.).
W przeciwnym razie naruszenie omawianego ograniczenia nie wpływa na ważność
czynności prawnej, lecz może jedynie uzasadniać określone sankcje w stosunku do
członków organu, którzy dopuścili się naruszenia (por. art. 17 § 3 k.s.h. oraz wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 7 października 1999 r., I CKN 531/99, "Wokanda" 2000,
nr 1, poz. 4 i piśmiennictwo, do którego wyrok ten nawiązuje).
Istotą sporu w niniejszej sprawie jest kwestia podstaw, sposobu i zakresu wpływu
kodeksu prawa kanonicznego na ocenę ważności zawartej w dniu 2 grudnia 1992 r.
umowy pożyczki.
Za podstawę oddziaływania tego kodeksu na wspomnianą umowę nie można
uznać – inaczej niż przyjęto w zaskarżonym wyroku (por. także wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 27 lipca 2000 r., IV CKN 88/00, OSP 2003, nr 9, poz. 115) –
art. 2 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego. Przepis ten jest
przejawem, a w każdym razie próbą zadeklarowania przez władze Polskiej
Rzeczypospolitej Ludowej u schyłku lat osiemdziesiątych, wyrażonej obecnie w art.
25 Konstytucji oraz art. 1 Konkordatu, zasady autonomii i niezależności państwa
oraz kościołów. Zgodnie z tą zasadą, państwo nie jest uprawnione do regulowania
spraw wiary, a prawo kanoniczne – w przypadku Kościoła Katolickiego – nie
wywiera bezpośrednich skutków w sferze państwowego porządku prawnego. Tylko
wyjątkowo, gdy państwo wyrazi taką wolę w ustawie lub umowie międzynarodowej,
prawo kanoniczne może wywoływać skutki w określonej sferze państwowego
porządku prawnego. Przez "swe sprawy", w których Kościół, zgodnie art. 2 ustawy
o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego, rządzi się własnym prawem, należy
więc rozumieć, podobnie jak się przyjmuje na tle art. 5 Konkordatu, jedynie –
ujmując rzecz w uproszczeniu – sprawy ściśle religijne oraz majątkowe
wewnątrzkościelne. Nie należą tu natomiast sprawy reprezentacji kościelnych osób
prawnych wobec osób trzecich; ze względu na występowanie w tych sprawach
osób trzecich, przynależą one do sfery państwowego porządku prawnego.
Podstawy do oddziaływania kodeksu prawa kanonicznego na umowę pożyczki,
wokół której toczy się spór, nie może też stanowić art. 28 ustawy o gwarancjach
wolności sumienia i wyznania. Przepis ten, mimo wyrażanych niekiedy w
piśmiennictwie oraz orzecznictwie (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 marca
1997 r., II CKN 24/97, nie publ.) odmiennych opinii, które znalazły wyraz w
zaskarżonym wyroku, nie dotyczy w ogóle, jak trafnie wskazano w literaturze,
Kościoła Katolickiego. Jest on zamieszczony w rozdziale 2 działu II wymienionej
ustawy, a według art. 18 ust. 1 tej ustawy, przepisy wspomnianego rozdziału
regulują stosunek Państwa tylko do tych kościołów, których sytuacja nie jest
uregulowana odrębnymi ustawami, wyjątek zaś zawarty w art. 18 ust. 2 – zgodnie z
którym przepisy rozdziału 2 określające uprawnienia kościołów mają zastosowanie
do kościołów o ustawowo uregulowanej sytuacji wówczas, gdy odrębne ustawy nie
przewidują takich uprawnień – nie obejmuje art. 28.
Podstaw do oceny ważności zawartej w dniu 2 grudnia 1992 r. umowy pożyczki
według postanowień kodeksu prawa kanonicznego dostarczają natomiast przepisy
art. 35 i 38 k.c. w związku z art. 3 oraz 5-14 ustawy o stosunku Państwa do
Kościoła Katolickiego.
Przyznanie w art. 7 ust. 1 pkt 5 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła
Katolickiego osobowości prawnej parafiom nastąpiło w zasadzie przez uznanie ich
osobowości prawnej wynikającej z prawa kanonicznego, z pewnymi modyfikacjami,
w szczególności tą, że parafia utworzona po wejściu w życie ustawy nabywała,
zgodnie z art. 13 ust. 1, osobowość prawną dopiero z chwilą powiadomienia
właściwego organu administracji państwowej o jej utworzeniu przez władzę
kościelną; parafii już istniejących dotyczy art. 72. Podobnie, wskazanie w art. 7 ust.
3 pkt 5 jako organu parafii proboszcza oznaczało respektowanie powołania na tę
funkcję dokonanego zgodnie z przepisami prawa kanonicznego. Niewątpliwe przy
tym było objęcie kompetencją proboszcza jako organu parafii umocowania do
reprezentowania parafii na zewnątrz także w stosunkach majątkowych. Wniosek
taki potwierdzają w szczególności przepisy art. 11 i 52; w pierwszym jest mowa o
zobowiązaniach kościelnej osoby prawnej wobec osób trzecich, a w drugim m.in. o
nabywaniu i zbywaniu przez nią praw majątkowych. Oba dotyczą również parafii, a
ponieważ proboszcz jest w świetle omawianej ustawy jedynym organem parafii,
uznanie go za jej organ musiało oznaczać objęcie jego kompetencją także
umocowania do zaciągania zobowiązań wobec osób trzecich, nabywania od nich
praw majątkowych oraz zbywania im tych praw. Wobec nieokreślenia w ustawie o
stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego zakresu, w jakim proboszcz jest
umocowany do reprezentowania parafii w stosunkach majątkowych wobec osób
trzecich, należy także przyjąć, że ustawa ta uznała w tym względzie kompetencje
proboszcza wynikające z prawa kanonicznego.
Innymi słowy, omawiana ustawa w drodze wyjątku od deklarowanej w art. 2
zasady autonomii i niezależności Państwa oraz Kościoła Katolickiego uznała w
zakresie przyznanej parafiom osobowości prawnej skuteczność w sferze
państwowego porządku prawnego norm prawa kanonicznego dotyczących
utworzenia parafii, powołania na stanowisko proboszcza i zasad reprezentowania
przez proboszcza parafii. W konsekwencji, normy te muszą być traktowane i
uwzględniane w świetle art. 35 i 38 k.c. na równi z wymienionymi w tych przepisach
ustawami, a nie statutami. Ma to tę praktyczną konsekwencję, że w przypadkach, w
których na podstawie wspomnianych norm wydano statuty, przy ocenie
skuteczności działania parafii w obrocie cywilnoprawnym, oprócz stosownych
przepisów ustawowych i norm prawa kanonicznego, należy uwzględniać
postanowienia tych statutów.
Normami prawa kanonicznego dotyczącymi reprezentowania parafii w
stosunkach majątkowych wobec osób trzecich, które zgodnie z powyższymi
uwagami należy mieć na względzie, są kanony 532 i 1281 oraz 1291, 1292 i 1295.
Jak już była o tym mowa, według kanonu 532, proboszcz z zachowaniem
stosownych przepisów podejmuje w imieniu parafii wszystkie czynności prawne,
jego kompetencja do reprezentowania parafii obejmuje zatem co do zasady
umocowanie do dokonywania wszystkich czynności prawnych. Ta kompetencja jest
jednak ograniczona przez niektóre kanony o tyle, o ile uzależniają one ważność
dokonywanych w imieniu parafii czynności przekraczających granice i sposób
zwyczajnego zarządzania od uprzedniego pisemnego upoważnienia biskupa
diecezjalnego, a czynności o charakterze alienacji – od zezwolenia władz
określonych w sposób przewidziany w kanonie 1292. To pierwsze uzależnienie
wynika z dotyczącego także parafii kanonu 1281 §1, a drugie z kanonu 1291,
mającego z mocy kanonu 1295 zastosowanie w odniesieniu do wszelkich
transakcji, na skutek których majątek kościelnej osoby prawnej może się znaleźć w
gorszej sytuacji. Trafnie przy tym Sąd Apelacyjny wyjaśnił, że podstawą do
wymagania dla dokonania danej czynności upoważnienia przewidzianego w
kanonie 1281 § 1 jest, zgodnie z kanonem 1281 § 2, przynależność tej czynności
do kategorii czynności przekraczających granice i sposób zwyczajnego zarządzania
określonych w statucie lub stosownym akcie biskupa diecezjalnego, podstawą zaś
do wymagania zezwolenia przewidzianego w kanonie 1291 – przynależność danej
czynności do grupy czynności mieszczących się w granicach oznaczonych w
uchwale Konferencji Episkopatu.
Nie można się zgodzić z wywodami skargi kasacyjnej, że kwalifikacja czynności
prawnej dokonanej przez organ (zarządcę) kościelnej osoby prawnej jako
przekraczającej granice i sposób zwyczajnego zarządzania jest aktualna także
wtedy, gdy przed jej podjęciem nie został wydany statut lub akt biskupa, o którym
mowa w kanonie 1281 § 2. Bez względu na to, jak kanon art. 1281 § 1 może być
interpretowany w stosunkach wewnątrzkościelnych, pewność obrotu
cywilnoprawnego wymaga, aby w zakresie jego skuteczności w sferze
państwowego porządku prawnego rozumieć go w przedstawiony wyżej sposób,
zgodny ze stanowiskiem Sądu Apelacyjnego. Poza tym, pogląd broniony w skardze
kasacyjnej, zakładający kwalifikowanie w omawianej sytuacji czynności prawnej
jako przekraczającej granice i sposób zwyczajnego zarządzania przez sąd, trudno
pogodzić z deklarowaną w art. 2 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła
Katolickiego zasadą autonomii i niezależności. Przyjęcie tego poglądu prowadziłoby
do wyręczania przez sąd władzy kościelnej w zastrzeżonym dla niej w kanonie 1281
§ 2 określaniu czynności przekraczających granice i sposób zwyczajnego
zarządzania.
Nieistnienie w pewnym czasie dotyczącego danej parafii statutu lub aktu biskupa
określającego czynności przekraczające granice i sposób zwyczajnego zarządzania
połączone z brakiem wspomnianej uchwały Konferencji Episkopatu musi się zatem
łączyć z posiadaniem przez proboszcza w tym czasie kompetencji do
reprezentowania parafii – tak jak przyjął Sąd Apelacyjny – w zakresie wszystkich
czynności bez żadnych ograniczeń.
Należy raz jeszcze podkreślić, że skuteczne z mocy art. 7 ust. 3 pkt 5 ustawy o
stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w sferze państwowego porządku
prawnego umocowanie proboszcza wynikające z kanonu 532 do dokonywania w
imieniu parafii wszelkich czynności ograniczają jedynie te wymienione wyżej normy
prawa kanonicznego, które uzależniają ważność czynności podjętych przez
proboszcza w imieniu parafii od uprzedniego pisemnego upoważnienia biskupa
diecezjalnego (kanon 1281 § 1 i § 2) lub zezwolenia właściwej władzy (kanony
1291, 1292 i 1295). Nie wywierają natomiast takich konsekwencji normy stawiające
proboszczowi określone wymagania co do wykonywania zarządu bez zastrzeżenia
nieważności czynności dokonanej z naruszeniem tych wymagań. W takim
przypadku aktualne mogą być jedynie sankcje wobec proboszcza (por. kanon 1281
§ 3 zdanie drugie). W szczególności, wbrew poglądom wypowiadanym w toku
niniejszej sprawy, nie ma wpływu na skuteczność czynności prawnej dokonanej
przez proboszcza w imieniu parafii nieudzielenie na nią zgody przez radę do spraw
ekonomicznych (por. kanony 537 i 1280).
Z dokonanych w sprawie ustaleń wynika, że uchwałę przewidzianą w kanonie
1292 Konferencja Episkopatu Polski podjęła dopiero na zebraniu plenarnym
obradującym w dniach 16-18 czerwca 1995 r. Nie można dowodu z informacji
Sekretariatu Konferencji Episkopatu Polski na fakt podjęcia tej uchwały uznać za
wadliwie przeprowadzony ani z przyczyn podanych w skardze kasacyjnej –
naruszający art. 233 w związku z art. 245 i 232 zdanie drugie k.p.c. – ani z innych
przyczyn.
W tej sytuacji fakt nieistnienia w chwili zawarcia spornej umowy pożyczki statutu
lub aktu biskupa diecezjalnego, o którym mowa w kanonie 1281 § 2, wykluczał w
świetle przeprowadzonych wyżej rozważań uznanie, że ksiądz Jan H. jako
proboszcz Parafii pod wezwaniem Świętego Jerzego nie był, zgodnie z art. 35 i 38
k.c. w związku z art. 3 i 5-14 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego
oraz kanonami 1281 § 1 i § 2, 1291, 1292 i 1295, umocowany do zawarcia tej
umowy. Tym samym nie było podstaw do uznania tej umowy za nieważną w świetle
art. 39 k.c.
Z przedstawionych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 39312
k.p.c.
oddalił skargę kasacyjną.