Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 2 kwietnia 2004 r., III CZP 9/04
Sędzia SN Stanisław Dąbrowski (przewodniczący)
Sędzia SN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
Sędzia SN Józef Frąckowiak
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Giełdy Praw Majątkowych "V.", S.A. w W.
przy uczestnictwie Waldemara A. o nadanie klauzuli wykonalności, po
rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 2 kwietnia 2004 r.,
przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Jana Szewczyka, zagadnienia
prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Lublinie postanowieniem z dnia
31 października 2003 r.:
"Czy w aktualnym stanie prawnym – pod rządami ustawy z dnia 29 sierpnia
1997 r. – Prawo bankowe (Dz.U. Nr 72, poz. 939) – możliwe jest nadanie, na
podstawie art. 788 § 1 k.p.c., klauzuli wykonalności na rzecz nabywcy
wierzytelności stwierdzonej bankowym tytułem wykonawczym ?"
podjął uchwałę:
Niedopuszczalne jest nadanie na podstawie art. 788 § 1 k.p.c. klauzuli
wykonalności na rzecz niebędącego bankiem nabywcy wierzytelności objętej
bankowym tytułem egzekucyjnym, także po zaopatrzeniu go w sądową
klauzulę wykonalności.
Uzasadnienie
Powszechny Bank Kredytowy S.A. w W., Oddział w Z. wystawił bankowy tytuł
egzekucyjny przeciwko dłużnikowi kredytowemu, a następnie uzyskał wobec tego
dłużnika – postanowieniem Sądu Rejonowego – klauzulę wykonalności na
podstawie art. 781 § 2 k.p.c. oraz art. 96 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo
bankowe (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm. – dalej: "Pr.bank. z
1997 r."). Następca prawny wystawcy bankowego tytułu egzekucyjnego (Bank
Przemysłowo-Handlowy S.A., Oddział w Z.) na podstawie umowy z dnia 31 stycznia
2003 r. sprzedał Giełdzie Praw Majątkowych „V.” S.A. w W. wymagalne
wierzytelności z tytułu udzielonych kredytów, w tym także wierzytelność wobec
dłużnika-kredytobiorcy. Nabywca wierzytelności wystąpił do Sądu Rejonowego z
wnioskiem o nadanie na jego rzecz klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi
egzekucyjnemu, wystawionemu wcześniej przez Bank –poprzednika prawnego
Banku-zbywcy wierzytelności i opatrzonego klauzulą wykonalności na rzecz
poprzedniego wierzyciela. Wniosek o nadanie tytułowi egzekucyjnemu klauzuli
wykonalności motywowano faktem nabycia wierzytelności kredytowej objętej
tytułem wykonawczym.
Sąd Rejonowy oddalił wniosek, twierdząc, że wystawiony przez bank bankowy
tytuł egzekucyjny upoważnia do prowadzenia egzekucji wyłącznie instytucję
bankową, przy czym egzekucja mogłaby być prowadzona jedynie przeciwko osobie,
która bezpośrednio z bankiem dokonała czynności bankowej. Wyjątki od wymogu
bezpośredniego dokonania czynności z bankiem wprowadza art. 98 Pr.bank. z
1997 r. i tylko w tym zakresie dopuszczalne jest odstępstwo od zasady jedności
podmiotów dokonujących czynności bankowej. Wskazano też na wyjątkowy
charakter art. 96-98 Pr.bank. z 1997 r., wykluczający ich rozszerzającą
interpretację, dlatego wierzyciel, nabywający od banku wierzytelność objętą
bankowym tytułem egzekucyjnym, może jej dochodzić jedynie na drodze sądowego
postępowania cywilnego.
Rozpatrując zażalenie powoda na odmowę nadania klauzuli wykonalności
bankowemu tytułowi egzekucyjnemu, obejmującemu nabytą od Banku
wierzytelność, Sąd Okręgowy zaznaczył, że argumentacja Sądu Rejonowego była
zbieżna ze stanowiskiem Sądu Najwyższego wyrażonym w uchwale z dnia 18
kwietnia 1996 r., III CZP 194/95 (OSNC 1996, nr 7-8, poz. 101). Uchwała ta zapadła
jednak w okresie obowiązywania ustawy z dnia 31 stycznia 1989 r. – Prawo
bankowe (jedn. tekst: Dz.U. z 1992 r. Nr 72, poz. 359 ze zm. – dalej: "Pr.bank. z
1989 r."), a więc wówczas, gdy banki były uprawnione do wystawiania bankowych
tytułów wykonawczych, bez potrzeby uzyskiwania dla nich sądowej klauzuli
wykonalności. Negowanie możliwości stosowania art. 788 § 1 k.p.c. wprost do
bankowych tytułów egzekucyjnych nie jest de lege lata – w ocenie Sądu
Okręgowego – dostatecznie pewne, skoro pojawiła się sądowa kontrola formalnej
prawidłowości samego bankowego tytułu egzekucyjnego na etapie nadawania mu
po raz pierwszy klauzuli wykonalności Przepis art. 788 § 1 nie różnicuje
przewidzianych w nim tytułów egzekucyjnych. Dochodzenie przez nabywcę od
dłużnika nabytej wierzytelności w drodze zwykłego procesu mogłoby w rezultacie
doprowadzić do powstania tytułu egzekucyjnego o odmiennej treści, chociaż
dotyczącego tej samej wierzytelności. Ponadto Sąd Okręgowy zwrócił uwagę na
rozbieżną praktykę orzeczniczą w omawianym zakresie.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Należy przede wszystkim wyraźnie określić przedmiot przedstawionego Sądowi
Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego, ponieważ sformułowane
ono zostało przez Sąd Okręgowy w sposób bardzo ogólny. Obejmuje ono problem
nadawania klauzuli wykonalności na podstawie art. 788 § 1 k.p.c. na rzecz każdego
nabywcy wierzytelności stwierdzonej bankowym tytułem egzekucyjnym,
zaopatrzonym w klauzulę wykonalności na rzecz banku-zbywcy, tymczasem z
uzasadnienia wynika, że rozstrzygnięcia wymagało zagadnienie nadawania klauzuli
wykonalności bankowym tytułom egzekucyjnym na rzecz nabywców wierzytelności
(cesjonariuszy) niebędących instytucjami bankowymi w rozumieniu art. 2 Pr.bank. z
1997 r. Dlatego rozważania prawne należało ograniczyć jedynie do tej kategorii
podmiotów współpracujących z bankami, które po nabyciu wierzytelności objętej
bankowym tytułem egzekucyjnym występują następnie o nadanie temu tytułowi
klauzuli wykonalności na swoją rzecz.
Z uzasadnienia przedstawionego Sądowi Najwyższemu zagadnienia prawnego
wynika, że zbycie wierzytelności objętej bankowym tytułem egzekucyjnym nastąpiło
po uzyskaniu przez bank sądowej klauzuli wykonalności wobec dłużnika. W
orzecznictwie Sądu Najwyższego zarysowała się rozbieżność stanowisk co do
dopuszczalności nadawania klauzuli wykonalności na rzecz nabywcy wierzytelności
w sytuacji, w której przed przeniesieniem wierzytelności sąd na wniosek zbywcy
nadał na jego rzecz klauzulę wykonalności. W postanowieniu z dnia 2 lipca 1975 r.,
I CZ 98/75 (OSNCP 1976, nr 6, poz. 142) uznano, że art. 788 § 1 k.p.c. odnosi się
do wszystkich przypadków następstwa prawnego zachodzącego od momentu
powstania tytułu egzekucyjnego do chwili wszczęcia egzekucji, natomiast w
uchwale z dnia 22 lutego 1984 r., III CZP 2/84 (OSNCP 1984, nr 9, poz. 153)
stwierdzono, że nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu na rzecz
wierzyciela, który przeniósł wierzytelność na osobę trzecią (art. 509 k.c.), wyłącza
możliwość nadania klauzuli wykonalności na rzecz tej osoby. Ten kierunek wykładni
nie utrwalił się w orzecznictwie Sądu Najwyższego, gdyż w uchwale z dnia 4
sierpnia 1992 r., III CZP 94/92 (OSNCP 1993, nr 3, poz. 32) wyjaśniono, że
dopuszczalne jest nadanie klauzuli wykonalności na rzecz nabywcy wierzytelności
także w przypadku, w którym przed przeniesieniem wierzytelności – na wniosek
zbywcy – sąd już nadał na jego rzecz tytułowi egzekucyjnemu klauzulę
wykonalności. Wyłączenie stosowania omawianego przepisu w odniesieniu do
okresu od chwili nadania tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności na rzecz
zbywcy wierzytelności nie znajduje uzasadnienia w obowiązującym stanie
prawnym. Wprawdzie omawiane stanowisko prowadzi do sytuacji, w której
istniałyby dwa tytuły wykonawcze na rzecz dwóch różnych osób w odniesieniu do
tej samej wierzytelności, ale – w ocenie Sądu Najwyższego – nie istnieje realne
zagrożenie dla którejkolwiek ze stron. Z reguły bowiem nabywca wierzytelności
stara się o to, aby zbywca wydał mu uzyskany na swoją rzecz tytuł wykonawczy i
dokument taki przedstawia sądowi przy ubieganiu się o wydanie tytułu
wykonawczego na swoją rzecz.
Należy podzielić prezentowaną interpretację art. 788 § 1 k.p.c. i wpierającą ją
argumentację prawną. Interpretacja taka uzyskała także aprobatę w literaturze.
Nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu na rzecz poprzedniego
wierzyciela nie stanowi zatem przeszkody w nadaniu temu tytułowi klauzuli
wykonalności na rzecz nabywcy wierzytelności, a nawet na rzecz kolejnych jej
nabywców.
Zagadnienie dopuszczalności nadawania klauzuli wykonalności bankowemu
tytułowi wykonawczemu na rzecz nabywcy wierzytelności objętej tym tytułem
pojawiło się w okresie obowiązywania Prawa bankowego z 1989 r. W uchwale z
dnia 18 kwietnia 1996 r., III CZP 194/95, Sąd Najwyższy stwierdził, że art. 788 § 1
k.p.c. nie stanowi podstawy do nadania klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi
wykonawczemu na rzecz nabywcy uprawnienia stwierdzonego tym tytułem. Z
uzasadnienia tej uchwały wynika, że z wnioskiem o nadanie klauzuli wykonalności
tytułowi wykonawczemu wystawionemu przez bank wystąpił podmiot niebędący
bankiem, który nabył od tego banku wierzytelność stwierdzoną wspomnianym
tytułem. Pozbawienie banku uprawnienia do wystawiania bankowych tytułów
wykonawczych w Prawie bankowym z 1997 r. i pozostawienie im możliwości
wystawiania bankowych tytułów egzekucyjnych oraz występowania o nadanie tym
tytułom sądowej klauzuli wykonalności rodzi pytanie o aktualność uchwały z dnia 18
stycznia 1996 r. w obecnym stanie prawnym.
Należy przyjąć, że stanowisko Sadu Najwyższego przyjęte w powołanej uchwale
i wpierająca je motywacja prawna zachowują swój walor prawny także de lege lata,
mimo istotnych zmian w prawnym ukształtowaniu uproszczonego sposobu
dochodzenia wierzytelności bankowych w Prawie bankowym z 1989 i 1997 r.
Za trafny należy uznać pogląd, że do bankowych tytułów egzekucyjnych mogą
mieć w zasadzie zastosowanie ogólne przepisy dotyczące tytułów egzekucyjnych,
w tym art. 788-789 k.p.c. (por. np. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia
11 października 2001 r., III CZP 45/01, OSNC 2002, nr 6, poz. 73). Oznacza to, że
art. 788 § 1 k.p.c. powinien być brany pod uwagę także w odniesieniu do każdego
tytułu egzekucyjnego w razie zmiany podmiotowej zachodzącej po stronie
wierzyciela. Trafnie zauważył Sąd Okręgowy, że w art. 788 § 1 k.p.c. nie doszło do
zróżnicowania w żaden sposób odpowiednich kategorii tytułów egzekucyjnych.
Należy mieć jednak na względzie prawne ukształtowanie bankowego tytułu
egzekucyjnego przewidziane w art. 96-98 Pr.bank. z 1997 r. oraz zasadniczy cel
uproszczonego sposobu dochodzenia należności instytucji bankowych w sytuacji, w
której bankowy tytuł egzekucyjny miałby być podstawą dochodzenia wierzytelności
nabytej od banku przez podmiot niebankowy.
W piśmiennictwie i orzecznictwie Sądu Najwyższego panuje trafne przekonanie,
że bankowy tytuł wykonawczy (przewidziany w Prawie bankowym z 1989 r.) oraz
bankowy tytuł egzekucyjny (art. 96-98 Pr.bank. z 1997 r.) stanowią ustawowy
przywilej banków, polegający na ułatwianiu im dochodzenia swoich wierzytelności
wynikających z dokonywanych czynności bankowych (bankowych stosunków
obligacyjnych; por. np. uchwała z dnia 18 kwietnia 1996 r. i powołane w niej
orzeczenia albo uzasadnienie uchwały z dnia 7 stycznia 2004 r., III CZP 48/03,
OSNC 2004, nr 10, poz. 155). Można stwierdzić, że chodzi tu o przywilej
kwalifikowany i wyjątkowy, ponieważ dochodzenie wierzytelności cywilnoprawnych
następuje z reguły przy zastosowaniu sądowego postępowania rozpoznawczego.
Tylko wyjątkowo – poza bankami – ustawodawca przyznaje niektórym podmiotom
możliwość uproszczonego dochodzenia własnych wierzytelności cywilnoprawnych
(np. Skarbowi Państwa lub Bankowemu Funduszowi Gwarancyjnemu). Co więcej,
w prawie bankowym wytyczone zostały ścisłe ramy prawne dopuszczalności
posłużenia się przez bank bankowym tytule egzekucyjnym w celu dochodzenia
wierzytelności od jego dłużników (art. 97 ust. 1 i 2 Pr.bank. z 1997 r.), przy czym
ramy te zakreślono znacznie ściślej niż w odniesieniu do bankowego tytułu
wykonawczego, przewidzianego w art. 53 ust. 2 Pr.bank. z 1989 r. Nie bez racji
stwierdzono zatem w uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 18 kwietnia
1996 r., III CZP 194/95, że umożliwienie nadawania klauzuli wykonalności
bankowym tytułom wykonawczym (obecnie – bankowym tytułom egzekucyjnym) na
podstawie art. 788 § 1 k.p.c. na rzecz nabywcy wierzytelności bankowej
stwierdzonej tym tytułem, oznaczałoby w rzeczywistości rozszerzenie przywileju
przyznanego tylko bankom na wszystkich nabywców takiej wierzytelności. Byłoby
to, oczywiście, nie do pogodzenia z kwalifikowanym i wyjątkowym charakterem
omawianego przywileju. Można zatem stwierdzić, że w omawianym zakresie
przepisy art. 96-97 Pr.bank. z 1997 r.– ze względu na swój charakter – stanowią
lex specialis w stosunku do przepisu art. 788 § 1 k.p.c. Na podstawie wystawionego
bankowego tytułu egzekucyjnego może być prowadzona jedynie egzekucja
wierzytelności bankowej i tylko na rzecz banku, po skutecznym wystąpieniu przez
ten bank o nadanie na jego rzecz sądowej klauzuli wykonalności (art. 97 Pr.bank. z
1997 r.).
W tej sytuacji nie mogą mieć decydującego znaczenia podnoszone niekiedy
argumenty zmierzające do usprawiedliwienia możliwości nadawania na podstawie
art. 788 § 1 k.p.c. klauzuli wykonalności bankowym tytułom egzekucyjnym na rzecz
nabywców od banków wierzytelności stwierdzonych takimi tytułami. Chodzi tu
zwłaszcza o twierdzenie, że nadanie klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi
egzekucyjnemu na rzecz nabywcy wierzytelności objętej tym tytułem nie pogarsza
sytuacji prawnej dłużnika w sensie materialnoprawnym i egzekucyjnym. To samo
dotyczy poglądu, że skoro bankowemu tytułowi egzekucyjnemu nadano już
wcześniej klauzulę wykonalności na rzecz banku-zbywcy wierzytelności, to
nastąpiła sądowa kontrola wystawionego bankowego tytułu egzekucyjnego.
Zgłaszane są niekiedy obawy, że dochodzenie przez instytucję niebankową w
zwykłym procesie nabytej od banku wierzytelności, stwierdzonej bankowym tytułem
egzekucyjnym, może doprowadzić do powstania tytułu egzekucyjnego o innej treści,
chociaż obejmującego tę samą wierzytelność co bankowy tytuł egzekucyjny. Obawy
te należy uznać za nieuzasadnione, gdyż w praktyce zbywca wierzytelności (bank)
wydaje z reguły nabywcy (cesjonariuszowi) bankowy tytuł wykonawczy (np. jako
dowód istnienia wymagalnej wierzytelności i jej rozmiaru). Gdyby pojawiła się
jednak sytuacja, że egzekucja wobec dłużnika była prowadzona na podstawie
dwóch tytułów wykonawczych (bankowego tytułu egzekucyjnego zaopatrzonego w
stosowną klauzulę wykonalności i tytułu wykonawczego uzyskanego przez
instytucję niebankową, cesjonariusza) dłużnik mógłby wytoczyć odpowiednie
powództwo przeciwegzekucyjne (art. 840 k.p.c.; por. także uzasadnienie uchwały
Sądu Najwyższego z dnia 4 sierpnia 1992 r., III CZP 94 /92).
Z przedstawionych względów należało przyjąć, że niedopuszczalne jest nadanie
na podstawie art. 788 § 1 k.p.c. klauzuli wykonalności na rzecz niebędącego
bankiem nabywcy wierzytelności objętej bankowym tytułem egzekucyjnym, także po
zaopatrzeniu go w sądową klauzulę wykonalności (art. 97 Pr.bank. z 1997 r.).
Z tych względów Sąd Najwyższy na postawie art. 390 k.p.c. rozstrzygnął
zagadnienia prawne, jak w uchwale.