Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 28 kwietnia 2004 r., III CK 469/02
1. Przewidziana w art. 47 § 2 k.r.o. ochrona interesów osób trzecich ma
zastosowanie tylko do małżeńskich umów majątkowych wymienionych w art.
47 § 1 k.r.o.
2. Umowa o podział majątku wspólnego po ustaniu ustawowej wspólności
małżeńskiej zawarta z pokrzywdzeniem wierzyciela może być przez niego
zakwestionowana skargą pauliańską (art. 527 k.c.).
Sędzia SN Antoni Górski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Bronisław Czech
Sędzia SN Mirosława Wysocka
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Małgorzaty O. przeciwko "S." S.A. w
S.P. o zwolnienie od egzekucji, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 28 kwietnia
2004 r. na rozprawie kasacji powódki od wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z
dnia 19 czerwca 2002 r.
uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w Lublinie do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w Siedlcach wyrokiem z dnia 20 marca 2002 r. oddalił powództwo
Małgorzaty O. skierowane przeciwko pozwanej „S.” S.A. w S.P. o zwolnienie
zajętych przedmiotów od egzekucji, ustalając, że mąż powódki Tomasz O.
prowadził działalność gospodarczą w postaci handlu wyrobami mięsnymi,
współpracując od 1996 r. z pozwaną spółką. W okresie od dnia 22 stycznia 1999 r.
do dnia 30 marca 1999 r. pobrał od pozwanej towary o wartości 799 226,29 zł, za
które nie zapłacił. W dniu 5 sierpnia 1999 r. Sąd Rejonowy w Siedlcach wydał
przeciwko niemu nakaz zapłaty na tę kwotę należności. Orzeczenie to
uprawomocniło się, po czym Sąd na wniosek wierzyciela nadał mu klauzulę
wykonalności także przeciwko żonie dłużnika – powódce. W dniu 10 maja 2000 r.
komornik na żądanie wierzyciela dokonał zajęcia w mieszkaniu dłużnika i w
siedzibie jego przedsiębiorstwa wielu ruchomości.
Podstawą żądania powódki zwolnienia tych przedmiotów od zajęcia jest
powoływanie się na zawarcie przez małżonków O. w dniu 5 października 1998 r.
notarialnej umowy znoszącej ich ustawową wspólność majątkową oraz na umowę z
dnia 16 października 1998 r. o podziale ich majątku wspólnego. Na podstawie tej
umowy podziałowej powódce zostały przyznane na własność rzeczy, które stały się
przedmiotem zajęcia komorniczego. Sąd Okręgowy uznał, że powództwo jest
niezasadne, gdyż umowy o zniesieniu wspólności majątkowej małżeńskiej i o
podziale majątku wspólnego nie były znane wierzycielowi przed powstaniem
egzekwowanych przez niego należności, co na podstawie art. 47 § 2 k.r.o. czyni te
umowy wobec wierzyciela nieskutecznymi i pozwala mu na prowadzenie egzekucji
z zajętych przedmiotów.
Apelacja powódki od tego orzeczenia została oddalona wyrokiem Sądu
Apelacyjnego w Lublinie z dnia 19 czerwca 2002 r., który podzielił ustalenia
faktyczne Sądu pierwszej instancji i jego zasadnicze stanowisko prawne. Zauważył
jedynie, że wprawdzie umowa o podział majątku wspólnego po ustaniu ustawowej
wspólności małżeńskiej nie jest małżeńską umową majątkową, o której mowa w art.
47 § 2 k.r.o., to jednak do zastosowania tego przepisu wystarczające jest istnienie
umowy wyłączającej ustawową wspólność małżeńską.
Wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżyła powódka kasacją, w której zarzuciła
naruszenie art. 47 § 2 oraz art. 41 § 2 w związku z art. 47 § 2 i art. 51 k.r.o. i na tej
podstawie wnosiła o jego zmianę przez uwzględnienie powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podstawowe znaczenie dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy ma wykładnia art.
47 § 2 k.r.o., a zwłaszcza przesądzenie kwestii zakresu stosowania tego przepisu.
Zgodnie z jego treścią, małżonkowie mogą powoływać się względem osób trzecich
na rozszerzenie, ograniczenie lub wyłączenie wspólności ustawowej tylko wtedy,
gdy zawarcie przez nich umowy majątkowej oraz jej rodzaj były tym osobom
wiadome. Takie rozwiązanie prawne jest konsekwencją tego, że ustawodawca nie
przyjął stosowanego w innych państwach systemu rejestracji małżeńskich umów
majątkowych lub odnotowywania ich w treści aktu małżeństwa, w którym wierzyciel
może zapoznać się z treścią umowy przez podjęciem decyzji o zawarciu kontraktu z
osobą pozostającą w związku małżeńskim. Brak w naszym prawie systemu
urzędowej informacji o zawartych przez małżonków umowach dotyczących ich
wspólnego majątku uzasadniał przyjęcie w art. 47 § 2 k.r.o. rozwiązania, zgodnie z
którym skuteczność zawartej przez małżonków umowy względem osób trzecich
zależna jest od tego, czy rzeczywiście znały one jej treść (gdy umowa i jej rodzaj
„były tym osobom wiadome”).
Jak to wyjaśnił Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 3 kwietnia 1980 r., III CZP 13/80
(OSNCP 1980, nr 7-8, poz. 140), z celu tego przepisu należy wyprowadzić wniosek,
że chodzi o uzyskanie przez wierzyciela wiadomości o zawarciu przez małżonków
umowy majątkowej i o jej rodzaju przed powstaniem wierzytelności względem
małżonka będącego dłużnikiem. Celem tym jest niewątpliwie ochrona interesów
osób trzecich – wierzycieli, którym przysługują wierzytelności w stosunku do
majątku wspólnego, a których zrealizowanie mogłoby być zagrożone lub co
najmniej utrudnione na skutek zawartej przez małżonków umowy majątkowej.
Ochrona ta wyraża się w tym, że względem wierzyciela, który nie wiedział o
zawarciu umowy, stosunki majątkowe małżonków ocenia się tak, jakby umowa
majątkowa w ogóle nie została zawarta, a więc jakby nadal obowiązywała
małżonków wspólność ustawowa. Prowadzi to do wniosku, że wierzyciel, który nie
wiedział o umowie wyłączenia przez małżonków wspólności ustawowej, może
dochodzić zaspokojenia z majątku, który byłby objęty wspólnością majątkową,
gdyby nie została ona wyłączona. Oznacza to, że małżonkowie będą traktowani
względem takiego wierzyciela tak, jakby pozostawali nadal we wspólności
ustawowej.
Należy podkreślić, że umowa wyłączająca wspólność majątkową małżeńską ma
charakter ustrojowy, zmienia bowiem dotychczasową zasadę wspólności na zasadę
rozdzielności majątkowej. W jej wyniku nie dokonuje się zatem żadne przesunięcie
majątkowe, nikomu nie przysparza ona bezpośrednio korzyści majątkowej. Stąd też
trzeba przyjąć, wbrew odmiennemu stanowisku części doktryny, że nie znajduje do
tej umowy zastosowania instytucja skargi pauliańskiej przewidziana w art. 527 i
nast. k.c., która wchodzi w grę przy czynnościach prawnych obrotu prawami i
rzeczami. Można, że właśnie niemożność zastosowania do umowy o zniesienie
wspólności ustawowej małżeńskiej ogólnych zasad ochrony wierzyciela
przewidzianych w art. 59 i 527 k.c. uzasadniała przyjęcie w art. 47 § 2 k.r.o.
specjalnej ochrony przed niekorzystnymi dla wierzyciela skutkami takiej umowy.
W orzecznictwie podkreśla się trafnie, że ta szczególna ochrona dotyczy tylko
umów małżeńskich majątkowych sensu stricto, tj. wymienionych w art. 47 § 1 k.r.o.
Za taką umowę nie można więc uznawać umowy o przesunięciu określonego
przedmiotu między poszczególnymi majątkami małżonków, w szczególności
przesunięcia takiego przedmiotu z majątku wspólnego do majątku odrębnego (por.
np. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 16 stycznia 1964 r., III CO 64/63, OSNCP
1964, nr 11, poz. 220, z dnia 10 kwietnia 1991 r., III CZP 76/90, OSNCP 1991, nr
10-12, poz. 117 i z dnia 19 grudnia 1991 r., III CZP 133/91, OSP 1992, nr 7-8, poz.
171). Ochronę osób trzecich, których prawa mogłyby zostać naruszone na skutek
takiej umowy o przesunięciu zapewnia natomiast instytucja skargi pauliańskiej.
Jest oczywiste, że tym bardziej nie można uznać za małżeńską umowę
majątkową w rozumieniu art. 47 § 2 k.r.o. umowy o podział majątku wspólnego po
ustaniu ustawowej wspólności małżeńskiej. Sąd Apelacyjny wprawdzie
wypowiedział pogląd tej treści, lecz przyjął jednocześnie, że umowa ta jest
konsekwencją zawartej wcześniej przez małżonków O. umowy znoszącej ich
ustawową wspólność małżeńską. Zdaniem tego Sądu, skoro umowne wyłączenie
wspólności jest nieskuteczne wobec osoby trzeciej, to nieskuteczność ta dotyczy
także umowy podziałowej, będącej następstwem umowy o zniesienie wspólności.
To stanowisko prawne o „przechodzeniu” nieskuteczności względem wierzycieli
umowy znoszącej wspólność ustawową, na następną umowę – definitywnego
podziału wspólnego majątku – zostało trafnie zakwestionowane w kasacji.
Przede wszystkim stwierdzić należy, że nie ma prawnych i logicznych podstaw
do tego, aby szczególną ochronę osób trzecich przewidzianą w art. 47 § 2 k.r.o.
przenosić na innego rodzaju umowy, nie należące do umów wymienionych w
paragrafie pierwszym tego przepisu. Takiemu zabiegowi sprzeciwia się zasada,
zgodnie z którą niedopuszczalne jest stosowanie interpretacji rozszerzającej
przepisów mających charakter szczególny, wyjątkowy. Skoro zaś instytucja ochrony
wierzycieli przewidziana w art. 47 § 2 k.r.o. stworzona została na potrzeby tylko
małżeńskich umów majątkowych, to nie można stosować jej do innych umów
zawieranych przez małżonków, w tym do umowy o podział majątku. Trzeba
podkreślić, że na skutek zawartej umowy podziałowej każdy z małżonków stał się
wyłącznym właścicielem przedmiotów i praw, które zostały przyznane mu w tej
umowie. Od tej pory przedmioty te stanowią majątki odrębne każdego z nich. Jest
jasne, że przewidziana w omawianym przepisie zasada ochrony praw osób
trzecich, zagrożonych zawieraną małżeńską umową majątkową, nie może mieć
zastosowania do ich majątków odrębnych. Nie da się na podstawie tego przepisu
zakwestionować nabytego prawa przez każdego z małżonków i prowadzić
egzekucji do przedmiotów należących uprzednio do majątku wspólnego, tak jakby
umowa podziałowa nie była zawarta, a nawet tak jakby pozostawali oni nadal we
wspólności ustawowej. Trzeba przy tym dodać, że uciekanie się do stosowania
instytucji przewidzianej w art. 47 § 2 k.r.o. w stosunku do tej umowy nie jest
konieczne, gdyż wierzycielowi przysługuje ochrona na zasadach ogólnych,
przewidziana w art. 59 i art. 527 § 1 k.c. Trudno zaś przyjąć, żeby racjonalny
ustawodawca dopuszczał możliwość korzystania przez wierzyciela z obu tych
instrumentów prawnych, wykazujących znaczne podobieństwa, charakterystyczne
dla konstrukcji względnej bezskuteczności czynności prawnej. Prowadzi to do
wniosku, że podstawowy zarzut kasacji naruszenia art. 47 § 2 k.r.o. w związku z art.
41 § 2 k.r.o. jest usprawiedliwiony, co skutkuje uwzględnieniem kasacji (art. 39313
k.p.c.).