Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 23 października 2012 r.

Sąd Apelacyjny w Gdańsku V Wydział Cywilny

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 9 października 2012 r. w Gdańsku

na rozprawie

sprawy z powództwa A. K.

przeciwko P. B., A. N. R. w W. i Skarbowi Państwa - (...)

o ustalenie oraz o wydanie

na skutek apelacji powódki

od wyroku Sądu Okręgowego w Bydgoszczy

z dnia 4 lutego 2011 r. sygn. akt I C 197/09

I  oddala apelację;

II  nie obciąża powódki kosztami procesu za drugą instancję.

Na oryginale właściwe podpisy.

1

V ACa 812/12

UZASADNIENIE

Sąd Okręgowy w Bydgoszczy wyrokiem z 4 lutego 2011 r. oddalił powództwo (...) przeciwko P. B., A. N. R. w W. i
Skarbowi Państwa -(...) o ustalenie nieważności umowy dzierżawy,

ustalenie prawa własności nieruchomości i o wydanie nieruchomości oraz odrzucił pozew w
pozostałym zakresie i odstąpił od obciążania powódki kosztami procesu.

Zasadnicze motywy wyroku są następujące:

Powódka domagała się ustalenia nieważności lub bezskuteczności względnej zawartej
w dniu 10 września 2007 r. między pozwaną A. N. R. (zwaną dalej:
ANR) i pozwanym P. B. umowy dzierżawy działki o pow. 82,9 ha w D. w Gminie R.. Twierdziła, że umowa jest sprzeczna z prawem, z zasadami
współżycia społecznego i ma na celu obejście ustawy. Domagała się też stwierdzenia bezsku-
teczności wobec niej aneksu do umowy, na mocy którego dzierżawa została przedłużona do
2022 r. Zarzuciła, że:

1/ umowa została zawarta bez przetargu po uprzednim unieważnieniu przetargu wy-
granego przez grupę 24 rolników i po cofnięciu oświadczenia o unieważnieniu przetargu,

2/ umowa dzierżawy jest sprzeczna z art. 29 ust. 1 pkt 1 ustawy z 1997 r. o gospoda-
rowaniu nieruchomościami,

3/ pozwany P. B. był jednym z grupy rolników biorących udział w przetargu

ich pełnomocnikiem, więc zawarcie z nim umowy stanowi obejście przepisów ustawy,

4/ skoro powódka jest jednym ze spadkobierców H. M., będącej prawowitą
właścicielką majątku w D., w skład którego wchodzi ta działka, bezprawnie po-
zbawionej majątku, to zawarcie kwestionowanej umowy dzierżawy narusza zasady współży-
cia społecznego, gdyż zmierza do pozbawienia praw do działki należnych jej i innym spadko-
biercom H. M..

Pozwana A. N. R. wniosła o oddalenie powództwa. Twierdzi-
ła, że powódka nie ma interesu prawnego w wytoczeniu powództwa. Nie zgodziła się też z
zarzutami powódki, twierdziła że grupa rolników, która wygrała przetarg zrzekła się swoich
praw na rzecz pozwanego P. B., więc z nim została zawarta umowa dzierżawy.

Pozwany P. B. także wnosił o oddalenie powództwa, wskazując na brak in-
teresu prawnego powódki.

W kolejnych pismach procesowych powódka dokonała podmiotowego i przedmioto-
wego rozszerzenia powództwa, żądając przypozwana Skarbu Państwa - (...)oraz ustalenia, że spadkobiercy H. M. zostali bezprawnie pozbawieni majątku
w postaci nieruchomości ziemskiej D. o pow. 333,5068 ha i że decyzja o wykre-
śleniu H. M. z księgi wieczystej była nieważna. Domagała się też ustalenia, że po-
zwanym nie przysługuje prawo do władania nieruchomością, Skarbowi Państwa nie przysłu-

2

guje prawo własności, wnosiła o nakazanie im wydania nieruchomości na rzecz spadkobier-
ców oraz o zakazanie pozwanym rozporządzania nieruchomością i zakazania zawierania
umów dzierżawy do czasu zakończenia postępowania w tej sprawie. Potem wnosiła również o
ustalenie, że Skarbowi Państwa nie przysługuje prawo własności nieruchomości, bo została
przejęta bezprawnie.

Pozwani ANR i Skarb Państwa wnosili o odrzucenie pozwu w rozszerzonej części, ja-
ko nie mieszczącej się w granicach sprawy cywilnej. Nadto pozwany Skarb Państwa argu-
mentował, że zachodzi niedopuszczalność drogi sądowej w odniesieniu do rozszerzonego
żądania, bo rozstrzygnięcie, czy dana nieruchomość podpada pod działanie dekretu PKWN o
reformie rolnej następuje w drodze decyzji administracyjnej. Podniósł też zarzut braku legi-
tymacji procesowej po stronie powódki.

Sąd Okręgowy poczynił następujące ustalenia:

Powódka jest jednym ze spadkobierców H. M., byłej właścicielki nieru-
chomości ziemskiej o pow. 333,5068 ha położonej w D.. H. M. zmarła
w 1944 r. w W.. Ta nieruchomość ziemska została przejęta na rzecz Skarbu Państwa
w dniu 12 sierpnia 1946 r. i obecnie wchodzi w skład zasobu własności rolnej Skarbu Pań-
stwa, a jego prawa do niej wykonuje pozwana ANR.

Powódka od początku lat dziewięćdziesiątych ub. w. podejmowała czynności zmierza-
jące do odzyskania utraconego majątku, w 2004 r. wezwała ANR do oddania go w posiada-
nie, a ta wezwała ją do udokumentowania swoich roszczeń.

W dniu 30 stycznia 2006 r. ANR ogłosiła ustny przetarg na dzierżawę nieruchomości,
a po wpłaceniu wadium przez powódkę go odwołała. W dniu 27 marca 2006 r. ogłosiła kolej-
ny przetarg na dzierżawę działek, w którym powódka ze względu na warunki przetargu nie
wzięła udziału. Do przetargu przystąpił m.in. pozwany P. B. wraz z grupą 24 rolni-
ków, których reprezentował. Rolnicy ci zostali wytypowani na dzierżawców w wyniku licyta-
cji, ale podpisanie umowy zostało wstrzymane z uwagi na postępowanie wyjaśniające doty-
czące przebiegu przetargu i jego wyniku. Rolnicy ci rozpoczęli uprawę tych gruntów. W dniu
9 czerwca 2006 r. Prezes ANR unieważnił przetarg z uwagi na naruszenie przepisów ustawy o
kształtowaniu ustroju rolnego (niespełnianie warunków przez grupę 24 rolników). W dniu 27
sierpnia 2007 r. 23 rolników zrzekło się praw do dzierżawy, w dniu 31 sierpnia 2007 r. Wice-
prezes ANR „cofnął” decyzję o unieważnieniu przetargu, wskazując na brak przeszkód do
zawarcia umowy dzierżawy z pozwanym P. B.. ANR zawarła z nim w dniu 10
września 2007 r. na 8 lat umowę dzierżawy nieruchomości o pow. "około 82 ha”, zmienioną
aneksem z 7 kwietnia 2008 r., przedłużając dzierżawę do 2022 r.

Sąd Okręgowy pominął dowody z przesłuchania świadków i powódki, bo nie mają
znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy z uwagi na częściową niedopuszczalność drogi sądowej,
brak legitymacji czynnej i interesu prawnego powódki „w pozostałym zakresie żądania”.

Sąd Okręgowy stwierdził, że powódka nie ma interesu prawnego w żądaniu ustalenia
nieważności umowy dzierżawy (art. 189 k.p.c.), bo zgodnie z art. 28 ust. 1 ustawy z dnia 21
sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (zwanej dalej: u.g.n.) przysługuje jej jedynie

3

prawo pierwszeństwa w nabyciu nieruchomości, gdyby ANR postanowiła ją sprzedać, tym-
czasem procedura sprzedaży nie została rozpoczęta. Nietrafny jest pogląd powódki, iż żądanie
ustalenia nieważności umowy dzierżawy jest konieczne dla dochodzenia praw „związanych z
nabyciem przedmiotowej nieruchomości”. Ustalenie ważności czy nieważności umowy dzier-
żawy nie wpływa na jej ewentualne prawo własności. Dlatego Sąd „nie przychylił się również
do żądania przez powódkę uznania za bezskuteczny (...) aneksu do (...) umowy dzierżawy”,
powołując się na brak przesłanek do zastosowania art. 59 k.c.

Jeśli chodzi o powództwo o ustalenie istnienia lub nieistnienia prawa, to powinno być
skierowane przeciwko podmiotowi, z którym strona powodowa pozostaje w stosunku praw-
nym, z którego wywodzi uprawnienie. Powódka nie może żądać od ANR wszczęcia procedu-
ry sprzedaży nieruchomości, więc nie ma interesu prawnego w zgłoszeniu żądania ustalenia
prawa.

Sąd Okręgowy stwierdził, że brak po stronie powódki interesu prawnego w żądaniu
ustalenia nieważności umowy dzierżawy i aneksu czyniło niecelowym ustalanie, czy w toku
przetargu na dzierżawę nieruchomości doszło do jakichkolwiek nieprawidłowości, obejścia
czy naruszenia prawa lub naruszenia zasad współżycia społecznego. Dlatego też Sąd pominął
wniosek powódki „o wydanie opinii w zakresie stanu przedmiotu dzierżawy”.

Sąd uznał, iż powództwo o ustalenie, że pozwanemu Skarbowi Państwa nie przysługu-
je prawo własności nieruchomości oraz o wydanie nieruchomości (żądanie - k. 342, 345 i
381-382) należało rozpatrzyć w świetle art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN z 6 września 1944 r.
o przeprowadzeniu reformy rolnej, według którego na własność Skarbu Państwa przechodziły
z mocy prawa wymienione w nim nieruchomości bez odszkodowania, a wpis Skarbu Państwa
do księgi wieczystej następował na podstawie zaświadczenia wojewódzkiego urzędu ziem-
skiego stwierdzającego, że nieruchomość jest przeznaczona na cele reformy rolnej, co wynika
z art. 1 ust. 1 dekretu z 8 sierpnia 1946 r. o wpisywaniu w księgach hipotecznych prawa wła-
sności nieruchomości przejętych na cele reformy rolnej. Sąd ustalił, że w księdze wieczystej
został dokonany wpis Skarbu Państwa, jako właściciela przejętej nieruchomości, na podsta-
wie stosownego zaświadczenia. Przejęcie nieruchomości rolnych o obszarze przekraczającym
wskazane w dekrecie powierzchnie następowało z mocy samego prawa, czyli dekretu o prze-
prowadzeniu reformy rolnej, a wpis Skarbu Państwa do księgi wieczystej następował na pod-
stawie zaświadczenia urzędu ziemskiego, które nie miało charakteru decyzji administracyjnej.

Sąd Okręgowy - powołując się na orzeczenia Sądu Najwyższego - uznał, że w
przedmiocie rozstrzygnięcia, czy dana nieruchomość podpada pod działanie art. 2 ust. 1 lit. e
dekretu o reformie rolnej powinien wypowiedzieć się organ administracyjny, więc sąd po-
wszechny nie jest uprawniony do orzekania w tej kwestii. To stanowisko w judykaturze jest
utrwalone. Także NSA w uchwale z 10 stycznia 2011 r. w sprawie I OPS 3/10 uznał - powo-
łując się na § 5 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z 1 marca 1945 r. w
sprawie wykonania dekretu PKWN z 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej -
że przepis ten może stanowić podstawę prawną do orzekania w drodze decyzji administracyj-
nej o tym, czy dana nieruchomość lub jej część wchodzi w skład nieruchomości ziemskiej, o
której mowa w art. 2 ust. 1 lit. e dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej. Dekret o prze-
prowadzeniu reformy rolnej, skoro nie został uchylony, w dalszym ciągu stanowi element

4

prawa powszechnie obowiązującego. To samo dotyczy powyższego rozporządzenia z dnia 1
marca 1945 r. (i jego § 5). Obecnie obowiązująca Konstytucja nie zdyskwalifikowała tych
aktów prawnych. Obecnie nie jest możliwe jedynie wydawanie aktów wykonawczych na
podstawie tego dekretu.

Z tych przyczyn Sąd odrzucił pozew o ustalenie, że Skarbowi Państwa nie przysługuje
prawo własności nieruchomości przejętych na podstawie dekretu o przeprowadzeniu reformy
rolnej i żądanie ustalenia, że powódce przysługuje prawo własności nieruchomości (art. 199
k.p.c.) i oddalił powództwo w pozostałym zakresie na podstawie art. 189 k.p.c. O kosztach
procesu orzekł na podstawie art. 102 k.p.c.

Powódka złożyła apelację. Zaskarżyła wyrok orzekający co do istoty sprawy w cało-
ści. Zarzuciła:

1/ naruszenie art. 2 i 177 Konstytucji RP;

2/ nie rozpoznanie istoty sprawy „tytułu własności D. i faktu dyskryminacji
spadkobierców przez organy państwa przez błędną wykładnię art. 2 k.p.c. i art. 178 ust. 1
Konstytucji”;

3/ naruszenie prawa materialnego: a) przez zastosowanie art. 2 ust. 1 lit. b, c, d, e de-
kretu PKWN z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej jako obowiązującej
podstawy prawnej wyroku z naruszeniem art. 7 i 77 Konstytucji RP; b) przez niewłaściwą
wykładnię art. 39 ust. 1 w zw. z art. 39 ust. 3b ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami
rolnymi Skarbu Państwa oraz art. 5 i 6 ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego przez uznanie
skuteczności cofnięcia przez ANR oświadczenia o unieważnieniu przetargu; c) art. 140 k.c.
przez stwierdzenie, że „wydzierżawienie majątku przeznaczonego do sprzedaży na podstawie
art. 29 ust. 1 pkt 1 ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Pańśtwa nie
narusza praw przyszłego właściciela”;

4/ niewyjaśnienie okoliczności faktycznych istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy, tj.
„ustalenie, że nieruchomość będąca przedmiotem sprawy została przejęta przez Skarb Pań-
stwa w dniu 12 sierpnia 1946 r. na podstawie art. 2 ust. 1 b,c,d,e dekretu PKWN”; „nie usto-
sunkowanie się do prawdziwości faktów, na które powołuje się Zaświadczenie Wojewódzkie-
go Urzędu Ziemskiego z dnia 12 sierpnia 1946 roku”; niewyjaśnienie, czy warunki sprzedaży
nieruchomości przedstawione przez ANR spadkobiercom były zgodne z przepisami i cenami
obowiązującymi na rynku; nie ustalenie dlaczego ANR wydzierżawiła majątek, który przygo-
towywała do sprzedaży spadkobiercom, dlaczego przygotowywanie do sprzedaży trwało 5 lat,
dlaczegoA. nie chciała sprzedać majątku spadkobiercom, im wydzierżawić ani oddać w
zarząd, niewyjaśnienie w jaki sposób grupa rolników zrzekła się praw, których nie posiadała i
dlaczego A. tolerowała i akceptowała zagarnięcie powierzonego jej mienia przez „pro-
testujących rolników”;

5/ sprzeczność istotnych ustaleń z treścią zebranych dowodów przez pominięcie wnio-
sków dowodowych powódki i „Nieuwzględnienie faktu, że właścicielka D. nie mo-
gła być skazana z tytułu art. 2 ust. 1 lit. c i lit. d, ponieważ od 5 sierpnia 1944 r. nie żyła”,
przez pominięcie dowodów przytoczonych w piśmie z 25 grudnia 2010 r. dotyczących uzna-
nia przez ANR roszczeń spadkobierców o zwrot majątku, w tym w ogłoszeniach o przetargu,

5

w broszurze z 2003 r. o sprzedaży nieruchomości i w umowie dzierżawy nieruchomości, w
której wydzierżawiający nie oświadcza, że jest właścicielem nieruchomości, jak też pominię-
cie dowodu z przesłuchania stron i pominięcie wniosków dowodowych dotyczących „usta-
wienia” przetargu przez ANR w porozumieniu z rolnikami w sposób sprzeczny z prawem.

Wskazując na te zarzuty, powódka wniosła o zmianę wyroku przez uwzględnienie
powództwa „z uwzględnieniem wniosków dowodowych zgłoszonych przez powoda w spra-
wie I C 197/09”.

Powódka twierdziła, że dekret PKWN o przeprowadzeniu reformy rolnej jest nielegal-
nym aktem prawnym, więc pozbawienie spadkobierców H. M. własności nieru-
chomości było bezprawne, a gdyby nawet był aktem legalnym, to niedopuszczalne jest, by
wydane na jego podstawie zaświadczenie mogło stanowić podstawę wpisu Skarbu Państwa do
księgi wieczystej, jako właściciela nieruchomości. W jej ocenie błędne jest stwierdzenie Sądu
Okręgowego, że niedopuszczalna jest droga sądowa pozwalająca na odmowie zastosowania
przepisów dekretu PKWN z 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej. Proces ten
ma charakter polityczny, bo roszczenie powstało ze względów politycznych. Jej zdaniem,
gdyby Sąd ustalił, że nieruchomość została skutecznie przejęta na własność Skarbu Państwa
na podstawie art. 2 ust. 1 lit. e tego dekretu, to wyjaśnienia wymaga, czy zniesienie maksy-
malnych norm obszarowych w 1990 r., likwidacja PGR-ów i zaniechanie uchwalenia nowej
reformy rolnej w 1991 r. są podstawą do domagania się przez spadkobierców zwrotu nieru-
chomości w naturze. Jej zdaniem najpoważniejszym dowodem na to, że Skarb Państwa nie
jest „właścicielem D.” jest sposób zawierania umów dzierżawy, sporządzanie pro-
tokołów zdawczo-odbiorczych i „stan D.” (bo żaden właściciel tak by nie admini-
strował tak znacznym majątkiem).

W ocenie skarżącej konieczne jest wyjaśnienie, kto miał być właścicielem nierucho-
mości podpadającej pod działanie art. 2 ust. 1 lit. b,c,d,e dekretu o przeprowadzeniu reformy
rolnej.

Pozwany Skarb Państwa, zastąpiony przez Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa,
wniósł o odrzucenie apelacji, a w razie nieuwzględnienia tego wniosku o oddalenie apelacji i
o zasądzenie kosztów procesu. Podkreślił, że nie ma legitymacji biernej w zakresie, w jakim
roszczenie powódki dotyczy ustalenia nieważności umowy dzierżawy i aneksu oraz że istnie-
jąca umowa dzierżawy nie wpływa na przysługujące spadkobiercom H. M. prawo
pierwszeństwa w nabyciu nieruchomości od ANR. Wnosił o prawidłowe oznaczenie właści-
wego w tej sprawie organu Skarbu Państwa, wskazując że jest nim Minister Rolnictwa i Roz-
woju Wsi, którego reprezentują Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa.

Sąd Apelacyjny w Gdańsku postanowieniem z dnia 27 września 2011 r. określił, że
właściwym w tej sprawie organem Skarbu Państwa jest Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi, a
następnie odrzucił apelację, uznając że Sąd Okręgowy bezpodstawnie przywrócił termin do
jej wniesienia. Na skutek zażalenia powódki Sąd Najwyższy uchylił to postanowienie o od-
rzuceniu apelacji. Powódka kwestionowała potem zasadność wskazania powyższym posta-

6

nowieniem, że właściwym organem reprezentującym pozwany Skarb Państwa jest ów Mini-
ster, uznając że powinien być to Minister Skarbu Państwa.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja jest bezpodstawna. Podniesione w niej zarzuty odnoszące się do zaskarżone-
go wyroku są nietrafne, gdyż nie było podstaw do uwzględnienia powództwa. Niektóre zarzu-
ty nie mają znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy.

Oceniając zarzuty apelacji, zaskarżone rozstrzygnięcie sprawy i jego motywy, Sąd
Apelacyjny kieruje się obowiązującymi przepisami i zasadami prawa, treścią żądań powódki i
ustaleniami faktycznymi, które mają istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy oraz
stwierdza, że nie wszystkie żądane przez powódkę ustalenia są konieczne i możliwe dla roz-
strzygnięcia sprawy. W szczególności Sąd nie traktuje tej sprawy jako procesu politycznego,
tylko jako sprawę podlegającą rozstrzygnięciu zgodnie z jego rzeczową właściwością i w ta-
kim tylko zakresie się wypowiada.

Wskazany przez powódkę art. 2 Konstytucji RP, jako naruszony zaskarżonym wyro-
kiem, stanowi iż Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczy-
wistniającym zasady sprawiedliwości społecznej. Z uzasadnienia apelacji wynika, iż zdaniem
powódki zaskarżony wyrok jest niezgodny z tą zasadą, jak też z art. 7 Konstytucji, w myśl
którego organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa. Przepisy te ma-
ją istotne znaczenie dla wykładni pozakonstytucyjnych norm prawnych oraz dla oceny decyzji
władczych podejmowanych przez organy władzy publicznej. Odnoszą się one więc też do
działalności orzeczniczej sądów. W działalności orzeczniczej sądów istotne znaczenie ma też
art. 173 Konstytucji, według którego sądy i trybunały są władzą odrębną i niezależną od in-
nych władz, art. 177 w myśl którego sądy powszechne sprawują wymiar sprawiedliwości we
wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw ustawowo zastrzeżonych dla właściwości innych
sądów, oraz art. 178 ust. 1 Konstytucji, także wskazany przez powódkę jako naruszony za-
skarżonym wyrokiem. Przepis ten stanowi, że sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są
niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom. Wyraża on zasadę niezawisłości sę-
dziowskiej.

W ocenie Sądu Apelacyjnego Sąd pierwszej instancji, rozstrzygając spór, kierował się
powyższymi przepisami i zasadami, więc nietrafne są zarzuty ich naruszenia. Sąd powszech-
ny nie może odmówić zastosowania przepisów ustawy, bo jest nimi związany. W tej sprawie
nie było jednak podstaw do tego. Dekrety wydane na podstawie wcześniej obowiązujących
przepisów mają rangę ustawową, więc przepisami dekretów sądy powszechne także są zwią-
zane. Oznacza to, że w tej sprawie Sąd Okręgowy nie mógł odmówić oceny ustalonego stanu
faktycznego na podstawie dekretu PKWN z 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy
rolnej. Sądy powszechne nie mogą wypowiadać się w sprawach nie należących do ich kompe-
tencji, m.in. oceniać, czy PKWN uprawniony był do wydania tego dekretu.

Organem właściwym do orzekania w sprawie zgodności ustaw z Konstytucją jest Try-
bunał Konstytucyjny (art. 188 pkt 1 Konstytucji). W kwestii dopuszczalności stwierdzenia
przez sądy niezgodności przepisu prawa z Konstytucją Trybunał Konstytucyjny jednoznacz-

7

nie wypowiedział się przeciwko takiej możliwości (por. między innymi wyrok TK z dnia 31
stycznia 2001 r., P/99, OTK 2001/1/5, oraz wyrok z dnia 4 grudnia 2001 r., SK 18/00, OTK
2001/8/256). Sąd Apelacyjny w obecnym składzie podziela to stanowisko Trybunału Konsty-
tucyjnego. Także Sąd Najwyższy wyraził pogląd (choć orzeczenia nie są jednolite), że sąd nie
ma kompetencji do uznania bezprawności, jako niezgodnych z Konstytucją, przepisów dekre-
tu o reformie rolnej (zob. wyrok z dnia 26 marca 2004 r., IV CK 188/03, LEX nr 182072;

W kwestii ważności dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej Trybunał Konstytucyj-
ny wypowiedział się m.in. w uchwałach z 19 września 1990 r. w sprawie W. 3/89, OTK z
1990 r., poz. 26 i z dnia 16 kwietnia 1996 r. w sprawie W. 15/95, OTK ZU nr 3/1996, poz. 13,
a pod rządem obecnie obowiązującej Konstytucji w postanowieniu z dnia 28 listopada 2001 r.
w sprawie SK 5/01 (OTK 2001/8/266). W obu uchwałach Trybunał Konstytucyjny uznał swą
właściwość do ustalania powszechnie obowiązującej wykładni dekretu z mocą ustawy. W
pierwszej z nich stwierdził, „wobec obowiązywania dekretów ustanowionych wcześniej przez
kompetentne organy, które na mocy wówczas obowiązującego prawa określane były jako
dekrety z mocą ustawy (...) wszystkie te dekrety podlegają wykładni Trybunału Konstytucyj-
nego na mocy art. 33a ust. 1 Konstytucji oraz art. 1 pkt 1 ustawy o Trybunale Konstytucyj-
nym”. W drugiej z tych uchwał Trybunał Konstytucyjny dokonywał wykładni art. 2 ust. 1 lit.
e dekretu i uznał, że przepis ten wyczerpał swoją moc prawną wraz z przejęciem określonych
w nim nieruchomości rolnych przez Skarb Państwa i nie mógł być później stosowany. Trybu-
nał nie stwierdził jednak, że dekret jest nieważny. Podobnie wypowiedział się w uzasadnieniu
wskazanego wyżej postanowienia z dnia 28 listopada 2001 r. w sprawie SK 5/01).

Z powyższych orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego, którymi sądy powszechne są
związane, wynika że powołany przez Sąd Okręgowy art. 2 ust. 1 lit. e dekretu o przeprowa-
dzeniu reformy rolnej, jako jedna z podstaw rozstrzygnięcia sprawy, nadal musi być stosowa-
ny przy ocenie m.in. roszczenia o zwrot nieruchomości rolnych przejętych na jego podstawie
przez Skarb Państwa. Odnosi się to również do dekretu z dnia 8 sierpnia 1946 r. o wpisywa-
niu w księgach hipotecznych (gruntowych) prawa własności nieruchomości przejętych na cele
reformy rolnej (Dz. U. Nr 39, poz. 233) i innych aktów normatywnych regulujących sporną
problematykę.

Można mieć wątpliwości, czy dekret o przeprowadzeniu reformy rolnej był aktem
normatywnym suwerennej władzy ustawodawczej oraz czy posiadał dostateczne umocowanie
prawne, to jednak niezależnie od negatywnej nawet oceny samej legitymizacji organu i prawa
przez niego stanowionego, nie można już obecnie kwestionować skutków, jakie akt ten wy-
wołał, a które były akceptowane wyraźnie lub w sposób dorozumiany przez późniejszego
ustawodawcę i doprowadziły do powstania nowych, trwałych stosunków prawnych. Złożo-
ność problemów prawnych związanych ze stanem faktycznym ukształtowanym przez dekret
uniemożliwia, bez pozytywnej ingerencji obecnego ustawodawcy, zmianę lub odwrócenie
skutków dekretu, które sięgają bardzo głęboko w sferę dzisiejszych stosunków własnościo-
wych i praw nabytych na jego podstawie.

W myśl art. 2 ust. 1 lit. e dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej, cele reformy rol-
nej przeznaczone zostały wszystkie nieruchomości stanowiące własność albo współwłasność
osób fizycznych lub prawnych, jeżeli ich rozmiar łączny przekracza bądź 100 ha powierzchni

8

ogólnej, bądź 50 ha użytków rolnych, a na terenie województw poznańskiego, pomorskiego i
śląskiego, jeżeli ich rozmiar łączny przekracza 100 ha powierzchni ogólnej, niezależnie od
wielkości użytków rolnych tej powierzchni; wszystkie te nieruchomości przechodzą bez-
zwłocznie, bez żadnego wynagrodzenia, w całości, na własność Skarbu Państwa z przezna-
czeniem na cele reformy. Niesporne jest, że przejęta nieruchomość rolna podpadała pod prze-
pis art. 2 ust. 1 lit. e dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej.

Sąd Okręgowy wskazał ten przepis, jako podstawę przejęcia przez Skarb Państwa nie-
ruchomości rolnych należących do H. M., od której powódka wywodzi uprawnie-
nia swoje i innych spadkobierców. Oczywiście bezzasadny jest zarzut naruszenia art. 2 ust. 1
lit. a, b, c, d tego dekretu, bo Sąd Okręgowy ani nie przyjął tych przepisów za podstawę orze-
czenia, ani nie stwierdził, że stanowiły one podstawę przejęcia przez Skarb Państwa spornych
nieruchomości rolnych, ani też nie stwierdził, że mogły taką podstawę stanowić. W uzasad-
nieniu wyroku nie wypowiedział się ani bezpośrednio, ani pośrednio o jakichkolwiek innych
podstawach pozbawienia H. M. własności nieruchomości, nie naruszył jej dobrego
imienia. Powołał się tylko na to, że podstawą wpisu Skarbu Państwa do księgi wieczystej było
zaświadczenie Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego Pomorskiego w B., że nieru-
chomość ziemska przeznaczona jest na cele reformy rolnej (co wynika z zaświadczenia Sądu
Rejonowego w I. z 24 lipca 2002 r. - k. 63).

Podniesiony w apelacji zarzut, że Sąd Okręgowy nie wyjaśnił kto miał być właścicie-
lem nieruchomości podpadającej pod działanie art. 2 ust. 1 lit. e dekretu o przeprowadzeniu
reformy rolnej (w związku z tym, że H. M. zmarła 5 sierpnia 1944 r, tj. przed wej-
ściem w życie tego dekretu) nie ma istotnego znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy, skoro
nieruchomość określana przez powódkę jako (...) przeszła na własność Skarbu
Państwa z mocy tego dekretu, a Sąd Okręgowy - powołując się na zaświadczenie (k. 63) po-
dał, że do księgi wieczystej jako właścicielka wpisana była H. M.. Oczywiste jest,
że gdyby Skarb Państwa nie przejął nieruchomości na własność, jej właścicielami byliby jej
spadkobiercy.

Sąd Apelacyjny podkreśla, że podstawą wpisu (tytułem wpisu) Skarbu Państwa do
księgi wieczystej jako właściciela przejętej nieruchomości jest art. 1 ust. 1 dekretu z dnia 8
sierpnia 1946 r. o wpisywaniu w księgach hipotecznych (gruntowych) prawa własności nieru-
chomości przejętych na cele reformy rolnej (Dz. U. Nr 39, poz. 233). Podstawę tę wskazuje
więc akt prawny zrównany z ustawą. Powódka nie wykazała braku formalnoprawnej podsta-
wy wpisu Skarbu Państwa ani wynikającego z art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o
księgach wieczystych i hipotece (tekst jednolity: Dz. U. z 2001 r., Nr 124, poz. 1361) do-
mniemania wiarygodności tego wpisu. Wpisanie do księgi wieczystej Skarbu Państwa, jako
właściciela nieruchomości, wiązało się jednocześnie z wykreśleniem dotychczasowego wła-
ściciela.

Okoliczności te wskazują, że powódka (ani inni wskazani przez nią spadkobiercy (...) nie jest właścicielką spornej nieruchomości, trafnie więc Sąd Okręgowy
uznał, że nie ma podstawy do uwzględnienia jej roszczenia o wydanie nieruchomości. Wyrok
w tej części jest zgodny z art. 222 § 1 k.c. Nie ma też podstawy do ustalenia, że wykreślenie

9

H. M. z księgi wieczystej nastąpiło niezgodnie z obowiązującymi wówczas przepi-
sami, które pod rządem obecnie obowiązującej Konstytucji nie zostały uznane za nieważne.

Wskazane przez powódkę żądanie ustalenia, że pozwanemu Skarbowi Państwa nie
przysługuje prawo do władania nieruchomością mieści się w żądaniu nakazania wydania jej
spornej nieruchomości. Ustalenie takie jest przesłanką rozstrzygnięcia żądania wydania nieru-
chomości, jako dalej idącego, powódka nie ma więc interesu prawnego w osobnym zgłosze-
niu żądania tego ustalenia (art. 189 k.p.c.). Z uwagi na niewykazanie, że jest właścicielką lub
współwłaścicielką nieruchomości określanej jako „D. nie ma też interesu praw-
nego w żądaniu ustalenia, że prawo władania nieruchomością nie przysługuje też (...) czy pozwanemu P. B. jako dzierżawcy części nieru-
chomości. Sąd Okręgowy miał więc podstawy do nieuwzględnienia tych roszczeń.

Nie ma podstaw faktycznych i prawnych do orzekania w tej sprawie, czy zniesienie
maksymalnych norm obszarowych w 1990 r., likwidacja PGR-ów i zaniechanie uchwalenia
nowej reformy rolnej w 1991 r. są podstawą do domagania się przez spadkobierców zwrotu
nieruchomości w naturze, w razie gdyby Sąd ustalił, że nieruchomość została skutecznie prze-
jęta na własność Skarbu Państwa na podstawie art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN o przeprowa-
dzeniu reformy rolnej, czego domagała się powódka, gdyż nie ma obecnie w naszym systemie
prawnym normy nakazującej pozwanemu Skarbowi Państwa czy pozwanej ANR zwrot nieru-
chomości przejętej na podstawie dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej. Przepisy prawne
nie wskazują, by powyższe podniesione przez powódkę okoliczności miały znaczenie dla
rozstrzygnięcia sporu w tej sprawie.

Osobnym zagadnieniem jest weryfikacja, czy przejęta przez Skarb Państwa nierucho-
mość podpada pod działanie art. 2 ust. 1 lit. e dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej, co w
konsekwencji odnosi się do żądanego przez powódkę ustalenia, że Skarbowi Państwa nie
przysługuje prawo własności przejętej nieruchomości. Trafnie Sąd Okręgowy uznał, że wery-
fikacja podstawy przejęcia nieruchomości może nastąpić w postępowaniu administracyjnym,
więc droga procesu sądowego w postępowaniu cywilnym jest niedopuszczalna, zasadnie więc
odrzucił pozew w części zawierającej żądanie ustalenia przez sąd cywilny, że nie było pod-
stawy do przejęcia nieruchomości przez Skarb Państwa. Problematykę tę reguluje nadal obo-
wiązujące rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 1 marca 1945 r. w
sprawie wykonania dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy
rolnej (Dz. U. Nr 10, poz. 51 ze zm.). Przewiduje on drogę postępowania administracyjnego a
nie sądowego w tej kwestii, stanowiąc w § 5, że orzekanie w sprawach, czy dana nierucho-
mość podpada pod działanie przepisów art. 2 ust. 1 pkt e (określanego wyżej jako art. 2 ust. 1
lit. e) należy w pierwszej instancji do kompetencji wojewódzkich urzędów ziemskich (ust. 1)
oraz że od decyzji wojewódzkiego urzędu ziemskiego służy stronom prawo do odwołania za
pośrednictwem tegoż urzędu w ciągu 7 dni, licząc od dnia następnego po doręczeniu decyzji,
do Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych.

Kompetencje byłych urzędów ziemskich przejęli wojewodowie, nadal jednak zacho-
wana jest droga administracyjna w tego rodzaju sprawach. Trafnie więc Sąd Okręgowy od-
rzucił pozew w tej części na podstawie art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c. Sąd Apelacyjny stwierdza w
tym miejscu, że bezpodstawny jest podniesiony w apelacji zarzut naruszenia art. 77 Konstytu-

10

cji. Przepis ten reguluje dwie odrębne kwestie, tj. przyznaje prawo do wynagrodzenia szkodę,
jaka została wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej oraz
wskazuje, że ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych
wolności lub praw. Z uzasadnienia apelacji wynika, że chodzi o tę drugą kwestię, gdyż po-
wódka nie występowała w tej sprawie z roszczeniem odszkodowawczym. Powódka nie ma
racji, czyniąc ten zarzut, gdyż wyłączenie drogi sądowej w postępowaniu cywilnym w spra-
wie uznania, że dana nieruchomość jest wyłączona spod działania postanowień zawartych w
art. 2 ust. 1 lit. e dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej nie oznacza zamknięcia drogi
sądowej, albowiem obowiązujące przepisy prawne przewidują możliwość zaskarżenia decyzji
administracyjnych do sądu administracyjnego. W kwestii wyłączenia drogi postępowania
cywilnego w tego rodzaju sprawach wykładnia przepisów prawnych i orzecznictwo sądowe są
jednolite, czego przykładem jest wskazana przez Sąd Okręgowy uchwała NSA w z 10 stycz-
nia 2011 r. w sprawie I OPS 3/10.

Chybione są wszystkie zarzuty skarżącej dotyczące braku ustaleń i błędnych ustaleń
odnoszących się do sprzedaży nieruchomości na rzecz spadkobierców H. M., gdyż
powódka nie może wymusić na ANR sprzedaży nieruchomości, skutkiem czego Sąd Okrę-
gowy słusznie nie badał tych okoliczności sprawy.

Bezpodstawne są też zarzuty odnoszące się do oddalenia powództwa o ustalenie nie-
ważności umowy dzierżawy zawartej przez ANR z P. B.. Skoro powódka nie
wykazała, że przysługuje jej prawo własności nieruchomości lub służy roszczenie o sprzeda-
nie jej spornej nieruchomości i nie była uczestniczką postępowania przetargowego na dzier-
żawę, to nie ma interesu prawnego w zgłoszeniu tego roszczenia (art. 189 k.p.c.). Nie zacho-
dziła więc potrzeba przeprowadzania wskazanych przez powódkę dowodów dotyczących po-
stępowania przetargowego.

Sąd Apelacyjny uznał za bezpodstawny wniosek powódki (k. 798-800) o uchylenie
postanowienia z dnia 27 września 2011 r. określającego, że właściwym organem Skarbu Pań-
stwa w tej sprawie jest (...)((...),
jak wskazywała powódka), gdyż problematyka będąca przedmiotem sporu mieści się w kom-
petencjach tego ministra. Sąd oddalił ten wniosek postanowieniem z dnia 22 października
2012 r. (k. 808, sprostowanym z 7 listopada 2012 r. - k. 822). Postanowieniem tym Sąd odda-
lił też wniosek powódki (k. 801-806) o otwarcie rozprawy na nowo, gdyż powódka wypowie-
działa się na rozprawie apelacyjnej o podstawie swych roszczeń, wypowiadała się wcześniej
obszernie w pismach procesowych i nie zachodziła potrzeba wyjaśnienia okoliczności mają-
cych istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy.

Mając powyższe argumenty na uwadze, Sąd Apelacyjny oddalił apelację na podstawie
art. 385 k.p.c. Biorąc pod uwagę charakter sprawy, kontrowersje wobec podstaw przejęcia na
własność państwa nieruchomości rolnej, Sąd na podstawie art. 102 k.p.c. nie obciążył powód-
ki kosztami procesu za drugą instancję.