Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 13 maja 2004 r.
III UZP 11/03
Przewodniczący SSN Krystyna Bednarczyk (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Beata Gudowska, Zbigniew Myszka.
Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Piotra Wiśniew-
skiego po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 13 maja 2004 r. sprawy z wniosku Jana
W. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w R. o ustalenie ka-
pitału początkowego, na skutek zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd
Apelacyjny w Rzeszowie postanowieniem z dnia 19 listopada 2003 r. [...]
„Czy okres faktycznego podlegania ubezpieczeniu - przyjmowany dla oblicze-
nia podstawy wymiaru kapitału początkowego w warunkach określonych przepisami
art. 174 ust. 3 w związku z art. 17 ust. 1 i 3 i art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych - obejmuje
okres faktycznego podlegania ubezpieczeniu mieszczący się w ramach wybranych
przez ubezpieczonego z okresu od dnia 1 stycznia 1980 roku do dnia 31 grudnia
1998 r. kolejnych 10 lat kalendarzowych, czy też pod tym pojęciem należy rozumieć
okres faktycznego podlegania ubezpieczeniu ustalony w całym okresie od dnia 1
stycznia 1980 roku do dnia 31 grudnia 1998 roku ?"
p o d j ą ł uchwałę:
Przyjęcie okresu faktycznego ubezpieczenia dla ustalenia podstawy wy-
miaru kapitału początkowego zgodnie z zasadami określonymi w art. 174 ust. 3
w związku z art. 17 ust. 1 lub 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r.
Nr 39, poz. 353) może mieć miejsce jedynie wówczas, gdy podstawy tej nie
można obliczyć na zasadach przewidzianych w art. 174 ust. 3 w związku z art.
15 i 16 tej ustawy.
U z a s a d n i e n i e
2
Postanowieniem z dnia 19 listopada 2003 r. Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Rzeszowie przedstawił Sądowi Najwyższemu do roz-
strzygnięcia następujące zagadnienie prawne: czy okres faktycznego podlegania
ubezpieczeniu, przyjmowany do obliczenia podstawy wymiaru kapitału początkowe-
go w warunkach określonych przepisami art. 174 ust. 3 w związku z art. 17 ust. 1 i 3 i
art. 15 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.), obejmuje okres fak-
tycznego podlegania ubezpieczeniu społecznemu mieszczący się w ramach wybra-
nych przez ubezpieczonego z okresu od dnia 1 stycznia 1980 r. do dnia 31 grudnia
1989 r. kolejnych 10 lat kalendarzowych, czy też pod tym pojęciem należy rozumieć
okres faktycznego podlegania ubezpieczeniu ustalony w całym okresie od dnia 1
stycznia 1980 r. do dnia 31 grudnia 1998 r. Zagadnienie prawne wystąpiło przy oce-
nie prawidłowości decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w R. z dnia
17 września 2002 r., ustalającej podstawę wymiaru kapitału początkowego wniosko-
dawcy opartą na przeciętnej podstawie wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne
z roku 1998 i lat 1990 - 1998. W odwołaniu od tej decyzji wnioskodawca domagał się
przyjęcia podstawy wymiaru składki z okresu pełnych lat 1991 - 1998, gdyż wobec
odbywania zasadniczej służby wojskowej przed 1991 rokiem nie osiągał dochodu w
poprzednich latach. Wyrokiem z dnia 17 kwietnia 2003 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Rzeszowie umorzył postępowanie w części dotyczącej
nieuwzględnienia przy ustalaniu podstawy wymiaru kapitału początkowego okresu
roku 1989 r., a w pozostałej części odwołanie oddalił. Sąd uznał za prawidłowe usta-
lenie okresów, z których dochody zostały przyjęte przy ustalaniu podstawy wymiaru
kapitału początkowego, gdyż były to okresy faktycznego podlegania ubezpieczeniu.
W apelacji od tego wyroku wnioskodawca ponowił żądanie zgłoszone w od-
wołaniu. Rozpoznając apelację Sąd Apelacyjny powziął wątpliwości w jaki sposób
stosować reguły ustalania kapitału początkowego na podstawie art. 174 ust. 3
ustawy o emeryturach i rentach, który to przepis odsyła do zasad określonych w art.
15, 16, 17 ust. 3 i 18 tej ustawy, w stosunku do osób, które w latach 1980 - 1998
podlegały faktycznie ubezpieczeniu przez okres dłuższy niż 10 lat, natomiast nie
osiągały dochodów w całym okresie kolejnych 10 lat kalendarzowych w związku z
odbywaniem służby wojskowej. W stosunku do tych osób przepis art. 17 ust. 1 i 3
odstępuje od ogólnej reguły określonej w art. 15 ust. 1, dotyczącej okresu kolejnych
3
10 lat kalendarzowych, pozwalając na przyjęcie do ustalenia podstawy wymiaru
składek okresu faktycznego podlegania ubezpieczeniu. Trudności interpretacyjne
dotyczą sformułowania „okresu faktycznego podlegania ubezpieczeniu”, gdyż nie jest
jasne, czy chodzi o wszystkie okresy podlegania ubezpieczeniu w latach 1980 - 1998
z wyłączeniem okresów nieobjętych ubezpieczeniem, czy też okres ten jest ograni-
czony do wybranych przez zainteresowanego 10 kolejnych lat kalendarzowych. Brak
zastosowania przez ustawodawcę w podanej normie jakiegokolwiek czasowego
ograniczenia wskazywałby na ustalenie pierwszej z wymienionych możliwości. Jej
zastosowanie spowodowałoby jednak, iż osoby objęte dyspozycją art. 17 ust. 3 nie
miałyby prawa wyboru kolejnych 10 lat kalendarzowych. Stanowiłoby to przejaw
braku równości ubezpieczonych, sprzeczny z zasadą sformułowaną w art. 2a ustawy
z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137,
poz. 887 ze zm.). Przyjęcie takiej wykładni mogłoby prowadzić do zaniżenia wskaź-
nika wysokości kapitału początkowego. Druga z możliwości, polegająca na ograni-
czeniu okresu faktycznego podlegania ubezpieczeniu społecznemu do lat kalenda-
rzowych wybranych przez osobę zainteresowaną również byłaby dopuszczalna
przede wszystkim ze względu na funkcję, jaką ma pełnić przepis art. 17 ust. 3, które-
go intencją było swoiste uprzywilejowanie osób nie legitymujących się okresem ko-
lejnych 10 lat ubezpieczenia z uwagi na odbywanie służby wojskowej. Natomiast
wydaje się, że prezentowany przez organ rentowy sposób ustalania okresu uwzględ-
nianego przy obliczaniu podstawy wymiaru kapitału początkowego nie ma uzasad-
nienia prawnego. Nie jest to bowiem ani okres kolejnych 10 lat kalendarzowych
(przyjęto 11 lat kalendarzowych), ani okres faktycznego podlegania ubezpieczeniu
(wnioskodawca podlegał ubezpieczeniu również w 1987 r.). Problematyka dotycząca
interpretacji przepisu art. 174 ust. 3 jest zagadnieniem nowym, nie posiadającym
żadnego orzecznictwa ani poglądów doktryny, zatem występujące wątpliwości uza-
sadniają przedstawienie zagadnienia prawnego na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.
Prokurator wniósł o udzielenie na przedstawione zagadnienie prawne nastę-
pującej odpowiedzi: przyjęcie okresu faktycznego ubezpieczenia dla ustalenia pod-
stawy wymiaru kapitału początkowego zgodnie z zasadami określonymi w art. 174
ust. 3 w związku z art. 17 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.)
może mieć miejsce jedynie wówczas, gdy podstawy tej nie można obliczyć na zasa-
dach przewidzianych w art. 174 ust. 3 w związku z art. 15 i 16 tej ustawy.
4
Rozstrzygając przedstawione zagadnienie prawne Sąd Najwyższy zważył, co
następuje.
Przepis art. 174 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpie-
czeń Społecznych stanowi, że podstawę wymiaru kapitału początkowego ustala się
na zasadach określonych w art. 15, 16, 17 ust. 1 i 3 oraz art. 18, z tym że okres ko-
lejnych 10 lat kalendarzowych jest wybierany z okresu od dnia 1 stycznia 1980 r. do
dnia 31 grudnia 1998 r. Odesłanie do wymienionych przepisów oznacza, że zasady
ustalania podstawy wymiaru kapitału początkowego są takie same, jak zasady usta-
lania podstawy wymiaru emerytur i rent. Ogólne zasady ustalania tej podstawy ure-
gulowane są w art. 15 ust. 1, zgodnie z którym podstawę wymiaru emerytury i renty
stanowi przeciętna podstawa wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne w okresie
kolejnych 10 lat kalendarzowych wybranych przez zainteresowanego z ostatnich 20
lat kalendarzowych poprzedzających bezpośrednio rok, w którym zgłoszono wniosek
o emeryturę lub rentę. Prawo wyboru okresu kolejnych 10 lat kalendarzowych ogra-
niczone jest w przypadku ustalania podstawy wymiaru kapitału początkowego do lat
1980 - 1998. Zainteresowanemu pozostawiony jest wybór okresu, z którego podsta-
wa wymiaru składek przyjmowana jest do podstawy wymiaru kapitału początkowego,
tylko w granicach określonych powołanymi przepisami, co oznacza, że okres ten nie
może być ani dłuższy, ani krótszy niż 10 lat i że z tego dziesięcioletniego okresu nie
mogą być wyłączone żadne okresy. W szczególności nie są wyłączone okresy, w
których zainteresowany nie podległ ubezpieczeniu społecznemu i w związku z tym
nie osiągał dochodów, które mogłyby stanowić podstawę wymiaru składek na ubez-
pieczenie społeczne. Wynika to z regulacji zawartej w art. 16 ust. 1, który stanowi, że
przy ustalaniu kolejnych 10 lat kalendarzowych przyjmuje się lata kalendarzowe na-
stępujące bezpośrednio po sobie, chociażby ubezpieczony w niektórych z tych lat
przez okres roku lub w okresie krótszym niż rok nie pozostawał w ubezpieczeniu.
Jeżeli w okresie ostatnich 20 lat występowały przerwy w ubezpieczeniu, zaintereso-
wany, chcąc osiągnąć najkorzystniejszy wskaźnik podstawy wymiaru, może wybrać
taki okres kolejnych 10 lat, w którym przerwy były najkrótsze.
Wyjątki od tej ogólnej zasady określone są w art. 17 ust. 1 i 3. Pierwszy z tych
przepisów stanowi, że jeżeli nie można ustalić podstawy wymiaru renty w myśl art.
15 ust. 1 dla ubezpieczonego, o którym mowa w art. 58 ust. 1 pkt 1 - 4, do ustalenia
podstawy wymiaru przyjmuje się podstawę wymiaru składek za okres faktycznego
5
podlegania ubezpieczeniu. Ubezpieczeni, o których mowa w art. 58 ust. 1 pkt 1 - 4,
są to osoby, które w dacie upływu ostatniego dwudziestolecia miały nie więcej niż 30
lat. W stosunku do takich osób ustawodawca zakłada, że okres ubezpieczenia od
momentu, w którym mogły podjąć zatrudnienie lub inną działalność podlegającą
ubezpieczeniu, może być ze względu na ich wiek krótszy niż 10 lat. Osoby, które
mogły zacząć podlegać ubezpieczeniu później niż 10 lat wstecz przed upływem
ostatniego dwudziestolecia, nie mają możliwości wyboru kolejnych 10 lat kalenda-
rzowych. Zawarte w omawianym przepisie zastrzeżenie, że stosuje się go do ubez-
pieczonych, którym nie można ustalić podstawy wymiaru na zasadach ogólnych, nie
odnosi się do osób, które z różnych przyczyn w kolejnych dziesięciu latach miały
przerwy w ubezpieczeniu i ich okres faktycznego podlegania ubezpieczeniu był krót-
szy niż 10 lat. W stosunku do takich osób można bowiem ustalić podstawę wymiaru
na zasadach określonych w art. 15 ust. 1 przy zastosowaniu art. 16. Przepis art. 17
ust. 1 ma zastosowanie do osób, których okres podlegania ubezpieczeniu nie mógł
obejmować przynajmniej 10 lat. Dotyczy więc osób, które w dniu 31 grudnia 1998 r.
miały nie więcej niż 30 lat i to tylko tych, których okres podlegania ubezpieczeniu jest
krótszy niż 10 lat.
Na podstawie art. 17 ust. 3 omówione wyżej zasady stosuje się odpowiednio,
jeżeli nie można ustalić podstawy wymiaru renty w myśl art. 15 ust. 1 dla ubezpie-
czonego, o którym mowa w art. 58 ust. 1 pkt 5, z powodu pełnienia zastępczej służby
wojskowej, odbywania czynnej służby wojskowej albo korzystania z urlopu wycho-
wawczego. Ubezpieczonym, o którym mowa w art. 58 ust. 1 pkt 5 jest osoba, która w
dniu upływu ostatniego dwudziestolecia, miała więcej niż 30 lat. Przepis ma zastoso-
wanie do osób, których okres ubezpieczenia musiał być krótszy niż 10 lat nie ze
względu na wiek, lecz ze względu na niezależne od nich przeszkody - pełnienie za-
stępczej lub czynnej służby wojskowej albo korzystanie z urlopu wychowawczego.
Także w stosunku do tych osób przy ustalaniu podstawy wymiaru uwzględnia się
okres faktycznego podlegania ubezpieczeniu tylko wówczas, gdy nie jest możliwe
ustalenie podstawy wymiaru na zasadach ogólnych, a więc nie do wszystkich osób,
które kiedykolwiek odbywały czynną lub zastępczą służbę wojskową albo korzystały
z urlopu wychowawczego.
Okres faktycznego podlegania ubezpieczeniu, o którym mowa w art. 17 ust. 1,
obejmuje te lata, w których zainteresowany był objęty ubezpieczeniem, przy czym do
ustalenia podstawy wymiaru przyjmuje się podstawę wymiaru składek za cały okres
6
ubezpieczenia, który nie jest nigdy dłuższy niż 10 lat, gdyż albo ubezpieczenie roz-
poczęło się przed upływem 10 lat do dnia 31 grudnia 1998 r. albo skończyło się
przed tą datą (na przykład w razie korzystania z urlopu wychowawczego). W takim
przypadku ubezpieczony nie ma już możliwości wyboru. Zasugerowana w przedsta-
wionym zagadnieniu prawnym możliwość przyjęcia przy ustalaniu podstawy wymiaru
okresu faktycznego ubezpieczenia mieszczącego się w wybranych przez ubezpie-
czonego kolejnych dziesięciu latach kalendarzowych nie wchodzi w ogóle w rachubę,
gdyż w sytuacji, gdy ubezpieczony ma możliwość wyboru okresu kolejnych 10 lat
kalendarzowych, przepisy art. 17 ust. 1 i 3 nie mają zastosowania. Nie można wy-
brać do ustalenia podstawy wymiaru dowolnych lat podlegania ubezpieczeniu miesz-
czących się w latach 1980 - 1998, gdyż art. 16 wyklucza taką możliwość.
W sformułowaniu zagadnienia prawnego istnieje sprzeczność, skoro dotyczy
ono interpretacji art. 17 ust. 1 i 3, natomiast wątpliwości występują w odniesieniu do
sytuacji wyłączonych z regulacji tymi przepisami. Mając jednak na uwadze fakt, że
zasady obliczania kapitału początkowego stosowane są w praktyce od niedawna i
mogą występować wątpliwości co do ustalania podstawy wymiaru tego kapitału, Sąd
Najwyższy udzielił odpowiedzi sformułowanej w sentencji uchwały.
========================================