Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 20 maja 2004 r.
II UK 385/03
Ubezpieczony, któremu przyznano i wypłacono emeryturę na podstawie
fałszywych dokumentów lub w efekcie świadomego wprowadzenia w błąd or-
ganu rentowego (art. 138 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach
i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r.
Nr 39, poz. 353 ze zm.) ma obowiązek zwrotu nienależnie pobranego świadcze-
nia i nie może bronić się zarzutem, że płatnik składek spowodował wypłatę
tego świadczenia.
Przewodniczący SSN Andrzej Kijowski, Sędziowie SN: Barbara Wagner
(sprawozdawca), Józef Iwulski.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 20 maja 2004 r. sprawy z
wniosku Wilhelma M. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w
W. o zwrot nienależnego świadczenia, na skutek kasacji wnioskodawcy od wyroku
Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 29 maja 2003 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny we Wrocławiu wyrokiem z dnia 29 maja 2003 r. [...] zmienił
wyrok Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu z
dnia 14 lutego 2002 r. [...], oddalający odwołanie apelującego od decyzji Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w W., w ten sposób, że ustalił, iż Wilhelm M.
„jest obowiązany do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń za okres od 1 lutego
1996 r. do 30 kwietnia 1998 r. w kwocie 27.860,42 zł, a ponad tę kwotę powinność
zwrotu nie istnieje”, oddalając dalej idącą apelację.
Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia faktyczne i ich
prawna ocena: Wilhelm M. był zatrudniony w Spółdzielni Kółek Rolniczych w D. od
16 stycznia 1973 r. do 31 października 1995 r. na stanowisku prezesa. Z uwagi na
2
stan zdrowia i posiadany staż pracy zdecydował się na przejście na wcześniejszą
emeryturę, o czym powiadomił Radę Spółdzielni. W dniu 19 grudnia 1995 r.,
uwzględniono wniosek Wilhelma M. i odwołano go z funkcji prezesa. Powierzono mu
jednocześnie obowiązki specjalisty do spraw zaopatrzenia, wykonywane dotychczas
przez innego pracownika, który objął stanowisko kierownika warsztatu. Przeprowa-
dzone w ten sposób zmiany kadrowe nie łączyły się z likwidacją stanowisk pracy i ze
zwolnieniami pracowników Spółdzielni. W dniu 30 grudnia 1995 r. Wilhelm M. otrzy-
mał wypowiedzenie umowy o pracę ze skutkiem na 31 stycznia 1996 r. W doręczo-
nym mu świadectwie pracy jako przyczynę rozwiązania stosunku pracy podano wy-
powiedzenie umowy o pracę z przyczyn dotyczących pracodawcy. Decyzją Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w W. z dnia 23 lutego 1996 r. przyznano wnio-
skodawcy prawo do wcześniejszej emerytury od 1 lutego 1996 r., tj. od dnia ustania
stosunku pracy. W okresie wypowiedzenia - od 2 stycznia do 31 stycznia 1996 r.-
Wilhelm M. pozostawał na zwolnieniu lekarskim. Przeprowadzona przez organ ren-
towy kontrola w Spółdzielni Kółek Rolniczych w D. wykazała, że działania Wilhelma
M. oraz jego pracodawcy w zakresie rozwiązania łączącego ich stosunku pracy miały
charakter pozorny i zmierzały do umożliwienia wnioskodawcy uzyskania prawa do
wcześniejszej emerytury. W konsekwencji, decyzją z dnia 3 kwietnia 1998 r. organ
rentowy wstrzymał ubezpieczonemu wypłatę emerytury, poczynając od 1 maja 1998
r. Odwołanie wnioskodawcy od tej decyzji zostało prawomocnie oddalone wyrokiem
Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu z dnia 4
maja 1999 r. [...]. Z kolei decyzją z dnia 30 sierpnia 2001 r. Zakład Ubezpieczeń
Społecznych zobowiązał Wilhelma M. do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia
w łącznej kwocie 95.806,26 zł. Obecnie ubezpieczony ma ustalone prawo do renty z
tytułu niezdolności do pracy, które uzyskał z dniem 1 kwietnia 1998 r.
W ocenie Sądu Okręgowego, odwołanie ubezpieczonego od decyzji ZUS z 30
sierpnia 2001 r. jest nieuzasadnione, albowiem otrzymał on emeryturę wskutek świa-
domego wprowadzenia w błąd organu rentowego. Jako podstawę prawną uzasad-
niającą zwrot nienależnie pobranego świadczenia wskazał art. 138 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.), powoływanej dalej jako „ustawa emerytalna”, oraz
art. 84 ust.1, 9 i 11 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.), powoływanej dalej jako „ustawa syste-
mowa”.
3
Sąd Apelacyjny uwzględnił częściowo apelację ubezpieczonego i zmienił po-
wyższy wyrok w zakresie orzeczenia o odsetkach. Podzielił pogląd Sądu pierwszej
instancji, że na wnioskodawcy ciąży obowiązek zwrotu nienależnie pobranej emery-
tury. W ocenie Sądu Apelacyjnego, mimo że za treść świadectwa pracy odpowie-
dzialność ponosi zakład pracy, to „w określonych okolicznościach taką odpowiedzial-
nością obciążony będzie również pracownik”. Do tych „okoliczności” należy, zdaniem
Sądu, zakwalifikować sytuację, „gdy pracownik, mając świadomość, iż jego świa-
dectwo pracy zawiera nieprawdziwe informacje, posługuje się tym świadectwem
pracy w celu uzyskania świadczeń”. Posługuje się on bowiem dokumentem fałszy-
wym w rozumieniu art. 84 ust. 2 pkt 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych i
art. 138 ust. 2 pkt 2 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Spo-
łecznych. Działania podjęte przez Wilhelma M. i przez jego pracodawcę ukierunko-
wane były jednoznacznie na to, aby wnioskodawca otrzymał wcześniejszą emery-
turę. Sąd drugiej instancji wywodził przy tym, że z racji zajmowanego stanowiska
prezesa spółdzielni i posiadanego wykształcenia, wnioskodawca musiał mieć świa-
domość, iż „wszelkie zmiany w zakresie jego zatrudnienia zmierzające do uzyskania
wcześniejszej emerytury stanowią obejście prawa, zaś wystawione przez pracodaw-
cę w dniu 22 stycznia 1996 r. świadectwo pracy zawiera nieprawdziwe informacje co
do przyczyny rozwiązania stosunku pracy”. Zdaniem Sądu, obowiązek zwrotu nie-
należnie pobranej emerytury nie ogranicza się do zwrotu świadczenia w wysokości
faktycznie wypłaconej, tj. do wysokości netto. Emerytura stanowi bowiem źródło
przychodu będące kwotą wyjściową do ustalenia dochodu osoby fizycznej objętej
obowiązkiem podatkowym. Wskazał, iż nie zmienia tego faktu okoliczność, że tę
część dochodu płatnik przekazuje bezpośrednio organowi podatkowemu, a nie oso-
bie fizycznej, która ten dochód uzyskała.
W ocenie Sądu drugiej instancji, obowiązek zwrotu nienależnie pobranego
świadczenia nie jest ograniczony do trzech lat poprzedzających datę wydania decy-
zji. Z art. 138 ust. 4 i ust. 5 ustawy emerytalnej nie wynika bowiem, z jakiego okresu
pochodzić mają trzy lata, za które ubezpieczony obowiązany jest zwrócić nienależnie
pobrane świadczenia. W tej kwestii nie znajdą również zastosowania przepisy Ko-
deksu cywilnego o przedawnieniu, gdyż „kodeks ten reguluje stosunki cywilnoprawne
(art. 2 k.c.), a do takich nie należą sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych”.
Skoro więc ustawodawca nie wprowadził w art. 138 ust. 4 ustawy emerytalnej żad-
nych ograniczeń czasowych zwrotu nienależnych świadczeń, to należy wnioskować,
4
że obowiązek zwrotu takiego świadczenia obejmuje okres ostatnich trzech lat od jego
pobierania. Tym samym wnioskodawca mógł - w oparciu o zaskarżoną decyzję or-
ganu rentowego z 30 sierpnia 2001 r. - „zostać obciążony obowiązkiem zwrotu nie-
należnie pobranej emerytury za okres od dnia 1 lutego 1996 r. do dnia 30 kwietnia
1998 r.”.
Odnosząc się do kwestii zwrotu odsetek ustawowych od nienależnie pobra-
nego świadczenia, Sąd Apelacyjny wskazał, że obowiązująca do dnia 31 grudnia
1998 r. ustawa z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń
społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 25, poz. 137 ze zm.) przewidywała w
art. 37 obowiązek zwrotu nienależnie pobranych świadczeń, ale bez odsetek usta-
wowych. Obowiązek zwrotu nienależnych świadczeń wraz z ustawowymi odsetkami,
w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego, wprowadził
dopiero art. 84 ust. 1 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń spo-
łecznych. Ponieważ w rozpoznawanej sprawie obowiązek zwrotu świadczenia nie-
należnego obejmuje okres od dnia 1 lutego 1996 r. do 30 kwietnia 1998 r., a więc
okres, w którym obowiązywała ustawa o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń
społecznych - obowiązek zwrotu przez wnioskodawcę nienależnego świadczenia
trzeba ograniczyć do należności głównej. Wnioskodawca byłby natomiast zobowią-
zany zwrócić należność wraz z ustawowymi odsetkami wówczas, gdyby nienależne
świadczenie zostało wypłacone poczynając od dnia 1 stycznia 1999 r. Pośrednio za
brakiem obowiązku zwrotu odsetek ustawowych od nienależnego świadczenia wy-
płacanego pod rządem poprzednio obowiązujących przepisów wnosić można rów-
nież z art. 139 ust. 1 pkt 2 ustawy emerytalnej, przewidującego możliwość potrącania
kwot nienależnych świadczeń bez ustawowych odsetek za okres przed dniem wej-
ścia w życie ustawy oraz potrącania kwot, o których mowa w ustawie systemowej
wraz z ustawowymi odsetkami .
Wilhelm M. zaskarżył ten wyrok kasacją. Wskazując jako podstawy kasacji
naruszenie prawa materialnego, a to art. 84 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 13 grudnia
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych i art. 138 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych - po-
przez błędną ich wykładnię i niewłaściwe zastosowanie polegające na wyrażeniu po-
glądu, że przepisy te stanowią samodzielną podstawę prawną do ustalenia osoby
zobowiązanej do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia z ubezpieczenia spo-
łecznego, mimo, że normują one jedynie „kryteria ustalania nienależnie pobranego
5
świadczenia, a nie osoby zobowiązanej do jego zwrotu”, oraz naruszenie przepisów
postępowania, a mianowicie art. 378 k.p.c. w związku z art. 387 § 1 k.p.c., z art. 391
§ 1 k.p.c. i z art. 328 § 2 k.p.c. - poprzez „nierozpoznanie zarzutu apelacji, że obo-
wiązek zwrotu nienależnie pobranego świadczenia [...], spoczywa na zakładzie pracy
który wystawił świadectwo pracy wnioskodawcy”, jego pełnomocnik wniósł o uchyle-
nie wyroku w części zaskarżonej. Jako okoliczność uzasadniającą rozpoznanie ka-
sacji wskazał potrzebę wykładni powołanych w petitum skargi przepisów oraz wystę-
powanie w sprawie istotnego zagadnienia prawnego dotyczącego kwestii obciążenia
świadczeniobiorcy obowiązkiem zwrotu nienależnie pobranego świadczenia w sytua-
cji, gdy „zakład pracy wnioskodawcy wystawił świadectwo pracy zawierające nie-
prawdziwą treść [...], a wnioskodawca posłużył się tym świadectwem do otrzymania
nienależnego świadczenia”.
W uzasadnieniu kasacji pełnomocnik skarżącego podniósł, że zobowiązanym
do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia powinien być, na podstawie art. 84
ust. 6 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, zakład pracy, który wystawił
świadectwo pracy wnioskodawcy i przekazał je do Zakładu Ubezpieczeń Społecz-
nych. Wskazał również, że Sąd Apelacyjny jako podstawę prawną obowiązku wnio-
skodawcy zwrotu nienależnie pobranego świadczenia podał art. 84 ust. 2 pkt 2
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych i art. 138 ust. 2 pkt 2 ustawy o emerytu-
rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, mimo że przepisy te jedynie
„definiują pojęcie nienależnie pobranych świadczeń, a nie rozstrzygają ostatecznie o
osobie zobowiązanej do ich zwrotu”. Tymczasem osoba, która pobrała nienależne
świadczenie powinna, wbrew stanowisku Sądu, odpowiadać na podstawie art. 84
ust. 1 ustawy systemowej i art. 138 ust. 1 ustawy emerytalnej, zaś zakład pracy - na
podstawie art. 84 ust. 6 ustawy systemowej. Pełnomocnik wnioskodawcy podniósł
przy tym, że Sąd „nie wyjaśnił, dlaczego zakład pracy nie ma obowiązku zwrotu nie-
należnie pobranych świadczeń [...], choć ewidentnym jest, że zakład pracy przekazał
nieprawdziwe dane mające wpływ na prawo do świadczeń”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stan faktyczny rozpoznawanej sprawy jest bezsporny. Wilhelm M. pobierał w
okresie od 1 lutego 1996 r. do 1 maja 1998 r. nienależnie emeryturę, co zostało
stwierdzone prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń
6
Społecznych we Wrocławiu z dnia 4 maja 1999 r. [...]. Bez wątpienia też świadomie
wprowadził w błąd organ rentowy, przedkładając świadectwo pracy zawierające nie-
prawdziwą informację o przyczynach rozwiązania umowy o pracę, o czym wiedział.
Nie jest również kwestionowana okoliczność, że sporządzający świadectwo pracy
pracodawca umieścił w tym dokumencie nieprawdziwą informację z premedytacją.
Skarżący i pracodawca działali w porozumieniu. Celem ich postępowania było umoż-
liwienie nabycia Wilhelmowi M. prawa do wcześniejszej emerytury. Spór tyczy usta-
lenia podmiotu zobowiązanego do zwrotu nienależnie pobranego przez skarżącego
świadczenia. Czy ma nim być, jak przyjęły organ rentowy i Sądy obu instancji, świad-
czeniobiorca, czy - jak twierdzi Wilhelm M. - pracodawca. Innymi słowy, odpowiedzi
wymagało pytanie, czy ustalenie przesłanek uzasadniających powinność zwrotu nie-
należnie pobranej emerytury przez pracodawcę zwalnia z tego obowiązku ubezpie-
czonego.
Kwestie związane z nienależnie pobranymi świadczeniami reguluje art. 84
ustawy systemowej. Oprócz definicji świadczenia nienależnie pobranego (ust. 2)
określa on zasady dochodzenia przez organ rentowy jego zwrotu. Zgodnie z ust. 1,
osoba, która pobrała nienależne świadczenie z ubezpieczenia społecznego,
zobowiązana jest do jego zwrotu. Według ust. 6, obowiązek zwrotu nienależnie wy-
płaconych świadczeń obciąża odpowiednio płatnika składek lub inny podmiot, jeżeli
pobranie tychże świadczeń zostało przez nich spowodowane. Przytoczona regulacja
prawna nie pozostawia żadnych wątpliwości, kiedy i kogo obciąża obowiązek zwrotu
nienależnie pobranych świadczeń. Niezrozumiały przeto jest wywód prawny pełno-
mocnika skarżącego jakoby przepis art. 84 ustawy systemowej nie określał podmio-
tów zobowiązanych do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń.
Prawdą jest, że przepisy nie wskazują wprost podmiotu zobowiązanego do
zwrotu nienależnie pobranych świadczeń w sytuacji, gdy obowiązek taki obciąża i
ubezpieczonego i płatnika składek. Nie można wywieść z nich w takich razach, jak
chciałby skarżący, przymusu dochodzenia zwrotu świadczeń nienależnie wypłaco-
nych od pracodawcy (płatnika składek). Odpowiedzialność płatnika składek może
mieć charakter obligatoryjny (gdy pobranie nienależnych świadczeń zostało spowo-
dowane wyłącznie przekazaniem nieprawdziwych danych mających wpływ na prawo
do świadczeń lub na ich wysokość) lub fakultatywny (gdy zobowiązanym do zwrotu
nienależnie pobranych świadczeń jest także świadczeniobiorca). Z ogólnych reguł
rządzących zobowiązaniami wynika oczywiście, że do zwrotu nienależnie pobranego
7
świadczenia zobowiązany jest nienależnie wzbogacony. Jest też uzasadnione ak-
sjologicznie, że obowiązek zwrotu nienależnie pobranego świadczenia spoczywa w
pierwszej kolejności na tym, kto odniósł nienależną mu korzyść. Tym bardziej gdy,
tak jak skarżący, od początku miał pełną świadomość, że wcześniejsza emerytura
mu nie przysługuje i że przez kilka lat pobierał świadczenie mu nienależne.
Dotychczasowy wywód należy odnieść odpowiednio do przewidzianego w art.
138 ustawy emerytalnej obowiązku zwrotu nienależnie pobranego świadczenia z
ubezpieczenia emerytalnego. Odpowiednio, albowiem w ustawie emerytalnej nie ma
odpowiednika art. 84 ust. 6 ustawy systemowej. Uwzględniając zakres podmiotowy i
przedmiotowy obu powoływanych ustaw, art. 138 ustawy emerytalnej trzeba przy-
znać charakter przepisu szczególnego. W odniesieniu do zwrotu nienależnie pobra-
nej emerytury należy go zatem stosować w pierwszej kolejności, przed art. 84 ustawy
systemowej, który jako przepis ogólny dotyczy wszystkich świadczeń z ubezpieczeń
społecznych. Ewentualna odpowiedzialność pracodawcy za nienależnie wypłaconą
ubezpieczonemu emeryturę mogłaby być wywodzona z art. 84 ust. 6 ustawy syste-
mowej, gdyby obowiązek zwrotu emerytury nienależnie pobranej nie obciążał, z
mocy art. 138 ustawy emerytalnej, świadczeniobiorcy.
W konkluzji należy stwierdzić, że obowiązek zwrotu nienależnie pobranej
przez ubezpieczonego emerytury, nałożony na płatnika składek, który spowodował
pobranie tego świadczenia (art. 84 ust. 6 ustawy systemowej), nie zwalnia z obo-
wiązku zwrotu pobranej nienależnie emerytury ubezpieczonego, któremu przyznano i
wypłacono świadczenie na podstawie fałszywych dokumentów lub w efekcie świa-
domego wprowadzenia organu rentowego w błąd (art. 138 ust. 1 ustawy emerytal-
nej).
Mając powyższe na względzie Sąd Najwyższy, stosownie do art. 39312
k.p.c.,
orzekł jak w sentencji.
========================================