Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 20 maja 2004 r.
II UK 396/03
Czynność podjęta przez ubezpieczonego na piśmie lub do protokołu w
terminie do złożenia odwołania, z której wynika, że nie zgadza się z decyzją or-
ganu rentowego, należy zakwalifikować jako odwołanie od decyzji (art. 4779
§ 1
k.p.c.).
Przewodniczący SSN Andrzej Kijowski, Sędziowie SN: Barbara Wagner, Józef
Iwulski (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 20 maja 2004 r. sprawy
z wniosku Zdzisława M. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi
w K. o przeliczenie emerytury, na skutek kasacji wnioskodawcy od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Krakowie z dnia 30 kwietnia 2003 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Kielcach z dnia 14 czerwca 2002 r. [...] i przekazał
sprawę temu Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 14 czerwca 2002 r. [...] Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Kielcach zmienił decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-
Oddziału w K. z dnia 20 listopada 2001 r. i nakazał organowi rentowemu wyliczenie
emerytury Zdzisława M. od zarobków osiągniętych z dwudziestu lat zatrudnienia i
przyjęcie kwoty bazowej obowiązującej w dacie złożenia wniosku o emeryturę.
Sąd Okręgowy ustalił, że wnioskodawca od 1992 r. pobierał świadczenie ren-
towe, którego wysokość ustalona była od podstawy wymiaru składek na ubezpiecze-
nie społeczne w latach 1981-1983, co dawało wskaźnik wysokości podstawy wy-
miaru 112,21%. W dniu 23 maja 2001 r. wnioskodawca złożył wniosek o emeryturę,
nie wskazując z jakiego okresu domaga się wyliczenia podstawy wymiaru świadcze-
2
nia. Organ rentowy decyzją z dnia 7 sierpnia 2001 r. dokonał wyliczenia emerytury od
podstawy wymiaru z lat 1981-1983, a następnie z wynagrodzenia osiągniętego w la-
tach 1980-1982, przyjmując obowiązującą w 1996 r. kwotę bazową w wysokości
666,96 zł, zwaloryzowaną do kwoty 1.090,96 zł i ustalając wskaźnik wysokości pod-
stawy wymiaru na 163,56%. Zaskarżoną decyzją z dnia 20 listopada 2001 r. organ
rentowy odmówił wnioskodawcy przeliczenia podstawy wymiaru świadczenia emery-
talnego od zarobków osiągniętych na przestrzeni dwudziestu lat kalendarzowych,
gdyż wskaźnik wysokości podstawy wymiaru z tego okresu byłby niższy od wskaź-
nika podstawy wymiaru z lat kalendarzowych 1980-1982.
Sąd Okręgowy stanął na stanowisku, że postępowanie organu rentowego od
początku było nieprawidłowe, gdyż naruszało art. 21 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r.
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz.
1118 ze zm.; obecnie jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.). Zgodnie
z tym przepisem, podstawę wymiaru emerytury dla osoby, która miała wcześniej
ustalone prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy, stanowi według wyboru ubez-
pieczonego, podstawa wymiaru renty w wysokości uwzględniającej rewaloryzację
oraz wszystkie kolejne waloryzacje przypadające w okresie następującym po ustale-
niu prawa do renty, bądź podstawa wymiaru ustalona na nowo zgodnie z art. 15 tej
ustawy. Wnioskodawca o możliwościach ustalenia podstawy wymiaru nie został po-
uczony przez organ rentowy stosownie do § 3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia
7 lutego 1983 r. w sprawie postępowania o świadczenia emerytalno-rentowe i zasad
wypłaty tych świadczeń (Dz.U. Nr 10, poz. 49 ze zm.). Nie budzi wątpliwości, że ko-
rzystniejsze dla wnioskodawcy było wyliczenie emerytury na podstawie art. 15
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach, tj. od dochodu osiągnię-
tego w okresie dwudziestu lat kalendarzowych i pomnożenie wskaźnika wysokości
podstawy wymiaru przez kwotę bazową, obowiązującą w dacie zgłoszenia wniosku o
emeryturę w myśl art. 19 tej ustawy.
Wyrokiem z dnia 30 kwietnia 2003 r. [...] Sąd Apelacyjny w Krakowie zmienił
wyrok Sądu pierwszej instancji i oddalił odwołanie. Sąd drugiej instancji przyjął, że do
ustalenia wysokości świadczenia, do którego prawo powstało pod rządem ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach stosuje się zasady określone w tej
ustawie. Zasady ustalania podstawy wymiaru określone są w art. 15 tej ustawy, jed-
nakże zgodnie z jej art. 21 ust. 1 podstawa wymiaru emerytury osoby, która miała
wcześniej ustalone prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy może być ustalona
3
alternatywnie, stosownie do żądania osoby uprawnionej - albo jako podstawa wy-
miaru renty w wysokości uwzględniającej rewaloryzację oraz wszystkie kolejne walo-
ryzacje przypadające w okresie następującym po ustaleniu prawa do renty albo jako
podstawa wymiaru ustalona na nowo w myśl art. 15 tej ustawy. We wniosku o emery-
turę z dnia 23 maja 2001 r. wnioskodawca nie dokonał wyboru sposobu ustalenia
podstawy wymiaru świadczenia emerytalnego, w związku z czym i wobec braku
jakichkolwiek innych danych, organ rentowy dokonał ustalenia podstawy wymiaru
emerytury w oparciu o wynagrodzenie stanowiące podstawę wymiaru renty. Sąd dru-
giej instancji nie podzielił stanowiska, że organ rentowy naruszył § 3 rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r., zgodnie z którym organy rentowe są obowią-
zane do informowania o warunkach i dowodach wymaganych do uzyskania świad-
czeń emerytalno-rentowych oraz do udzielania pomocy przy ubieganiu się o te
świadczenia. Uregulowanie to nie może być bowiem rozumiane w ten sposób, że
organ rentowy ma obowiązek informowania każdego zainteresowanego o wszelkich
możliwościach ustalania wysokości jego świadczenia, a z akt emerytalnych wniosko-
dawcy jednoznacznie wynika, że dokumenty wskazujące na wysokość zarobków
uzyskiwanych w latach 1959-1986 wnioskodawca przedłożył w organie rentowym
dopiero w dniu 14 sierpnia 2001 r., a zatem już po dacie przyznania mu z dniem 2
lipca 2001 r. świadczenia emerytalnego. Sąd drugiej instancji zauważył, że rozstrzy-
gająca tę kwestię decyzja organu rentowego z dnia 7 sierpnia 2001 r. nie została
przez wnioskodawcę zaskarżona. Tym samym za trafne należy uznać stanowisko
organu rentowego, że nie mógł mieć zastosowania art. 21 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia
17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach, a w konsekwencji jej art. 15, tym bardziej
że wnioskodawca wykazał wysokość wynagrodzeń uzyskiwanych w okresie 20 lat
kalendarzowych z lat 1959-1988 dopiero w dniu 13 listopada 2001 r. W tej sytuacji,
zdaniem Sądu drugiej instancji, organ rentowy prawidłowo potraktował kolejny wnio-
sek jako żądanie przeliczenia świadczenia emerytalnego na podstawie art. 111 ust. 3
ustawy. Skoro wskaźnik wysokości podstawy wymiaru świadczenia okazał się niższy
od poprzednio obliczonego, przeto zaskarżona decyzja organu rentowego nie naru-
sza przepisów prawa.
Kasację od wyroku złożył wnioskodawca, który zarzucił naruszenie: 1) art. 21
ust. 1 pkt 2 w związku z art. 15 ustawy o emeryturach i rentach przez przyjęcie, że
wnioskodawca może mieć ustaloną emeryturę tylko na podstawie art. 21 ust. 1 pkt 1;
2) § 3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.; 3) art. 382 w związku z
4
art. 233 § 1 k.p.c. przez wadliwą ocenę materiału dowodowego. W uzasadnieniu ka-
sacji wnioskodawca wywiódł w szczególności, że po otrzymaniu decyzji z dnia 7
sierpnia 2001 r. ustalającej wysokość emerytury, wnioskodawca w terminie do wnie-
sienia odwołania od tej decyzji, złożył zaświadczenia o zarobkach z lat 1980-1987, a
następnie z lat 1959-1988. Czynności te należało potraktować jako odwołanie od de-
cyzji z dnia 7 sierpnia 2001 r. Wnioskodawca w toku postępowania odwoławczego
złożył więc wniosek o przyznanie emerytury obliczonej na innych zasadach, niż uczy-
nił organ rentowy. Nie należało więc traktować tych czynności jako wniosku o
przeliczenie emerytury.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Konstrukcja zarzutów kasacji sprowadza się w istocie do zakwestionowania
decyzji z dnia 7 sierpnia 2001 r. przyznającej wnioskodawcy emeryturę, przy twier-
dzeniu, że nie stała się ona ostateczna, gdyż wnioskodawca złożył od niej odwołanie.
Wnioskodawca właściwie uważa, że decyzja w kwestii przeliczenia emerytury była
bezprzedmiotowa, gdyż nie składał co do tego wniosku, lecz złożył odwołanie od de-
cyzji przyznającej emeryturę. Kwestia ta nie była przedmiotem rozważań Sądu pierw-
szej instancji, choć tak naprawdę to Sąd ten, formalnie zmieniając decyzję z dnia 20
listopada 2001 r. (w przedmiocie przeliczenia emerytury), w istocie zmienił decyzję z
dnia 7 sierpnia 2001 r. Sąd drugiej instancji przyjął natomiast, że decyzja przyznająca
emeryturę nie została zaskarżona (stała się ostateczna), wobec czego decyzja z dnia
20 listopada 2001 r. jest prawidłowa. Jeżeli założenie Sądu drugiej instancji, że decy-
zja z dnia 7 sierpnia 2001 r. nie została zaskarżona jest trafne, to należałoby uznać,
że kasacja nie jest zasadna, gdyż nie przedstawia właściwie żadnych zarzutów doty-
czących samodzielnie decyzji z dnia 20 listopada 2001 r.
Wobec tego kluczowym problemem występującym w sprawie jest ocena, czy
od decyzji z dnia 7 sierpnia 2001 r. wnioskodawca złożył odwołanie, czy też nie za-
skarżył tej decyzji i złożył wniosek o przeliczenie emerytury. Wnioskodawca w tej
kwestii podnosi zarzut naruszenia art. 382 w związku z art. 233 § 1 k.p.c. przez wa-
dliwą ocenę dowodów i błędne ustalenie, że jego czynność z dnia 14 sierpnia 2001 r.
nie była odwołaniem od decyzji z dnia 7 sierpnia 2001 r. Powstaje w tej sytuacji pro-
blem, czy jest to zarzut adekwatny, pozwalający Sądowi Najwyższemu na ocenę tej
kwestii wobec związania podstawami kasacji (art. 39311
§ 1 k.p.c.). Niewątpliwie w
5
tym przedmiocie adekwatnym zarzutem byłby bowiem zarzut naruszenia art. 4779
§ 1
k.p.c., który dotyczy sposobu i terminu wniesienia odwołania od decyzji organu rento-
wego. Sąd Najwyższy zważył jednak, że ocena czynności procesowych wymaga nie-
kiedy ustalenia faktów. Przykładowo w przypadku wniosku o przywrócenie terminu
konieczne są ustalenia co do okoliczności usprawiedliwiających jego przekroczenie.
Z podobną sytuacją mamy do czynienia w rozpoznawanej sprawie. Zgodnie z art.
4779
§ 1 k.p.c. odwołania od decyzji organów rentowych wnosi się na piśmie do or-
ganu, który wydał decyzję lub do protokołu sporządzonego przez ten organ, w termi-
nie miesiąca od doręczenia odpisu decyzji. Należy zwrócić uwagę na odformalizowa-
nie tego środka prawnego. W odwołaniu nie trzeba wskazać żadnych konkretnych
zarzutów, czy podstaw, a nawet wniosków. Wystarczy samo przejawienie niezadowo-
lenia z decyzji organu rentowego i wyrażenie woli co do odmiennego rozstrzygnięcia.
Jeżeli więc w terminie do złożenia odwołania ubezpieczony podejmuje na piśmie lub
do protokołu czynność, z której wynika, że nie zgadza się z decyzją i uważa, że po-
winna być ona zmieniona lub uchylona, to należy taką czynność zakwalifikować jako
odwołanie od decyzji. Konieczne jest więc ustalenie okoliczności dotyczących doko-
nania takiej czynności, w tym przede wszystkim zamiaru (woli) osoby ją podejmują-
cej. Powinny być one ocenione w pierwszej kolejności przez organ rentowy, zwłasz-
cza gdy czynność dokonywana jest do protokołu sporządzonego przez ten organ.
Podkreślić też należy, że przyjmując dokonanie czynności do protokołu organ z pew-
nością powinien udzielić ubezpieczonemu niezbędnych informacji i pomocy (§ 3 po-
wołanego rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie postępo-
wania o świadczenia emerytalno-rentowe i zasad wypłaty tych świadczeń). Odpo-
wiednia kwalifikacja czynności przed organem rentowym podlega kontroli sądu. Je-
żeli więc organ rentowy nie nadał biegu odwołaniu od decyzji, gdyż potraktował czyn-
ność jako inny wniosek, to nie stoi to na przeszkodzie rozpoznaniu przez sąd takiego
odwołania. Inaczej mówiąc, sąd ubezpieczeń społecznych powinien rozważyć, czy
organ rentowy prawidłowo zakwalifikował czynność ubezpieczonego i czy nadał jej
właściwy bieg. W tym celu sąd powinien dokonać niezbędnych ustaleń faktycznych, a
jeżeli tego nie uczynił, to może to być w kasacji podważane zarzutem naruszenia art.
382 w związku z art. 233 § 1 k.p.c.
Takich ustaleń faktycznych (dotyczących okoliczności ewentualnego złożenia
przez wnioskodawcę odwołania od decyzji z dnia 7 sierpnia 2001 r.) Sądy obu instan-
cji nie poczyniły. Sąd Najwyższy nie może tych ustaleń dokonać (art. 39311
§ 2
6
k.p.c.). Może jednak wskazać na pewne fakty (podnoszone częściowo w uzasadnie-
niu kasacji), z których wynika potrzeba przeprowadzenia takich ustaleń i ich oceny. Z
akt postępowania przed organem rentowym wynika, że w dniu 23 maja 2001 r. wnio-
skodawca złożył wniosek o emeryturę, w którym nie wskazał sposobu jej wyliczenia.
Organ rentowy przed wydaniem decyzji skierował do wnioskodawcy dwa pisma (z
dnia 28 maja 2001 r. i z dnia 17 lipca 2001 r.). Nie pouczył go jednak o możliwości
wyboru sposobu obliczenia emerytury, wynikających z art. 21 ustawy z dnia 17 grud-
nia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz do-
wodach, które muszą być przedłożone. Decyzją z dnia 7 sierpnia 2001 r. przyznano
wnioskodawcy emeryturę. W dniu 14 sierpnia 2001 r., a więc w terminie do złożenia
odwołania od tej decyzji, został sporządzony protokół podpisany przez wniosko-
dawcę. Wiele wskazuje, że został on wypełniony przez pracownika organu rentowe-
go, a jego treść jest niejednoznaczna. Jest to bowiem druk, na którym nie dokonano
niezbędnych skreśleń. Jego treść dokładnie przedstawia się następująco: „Wniosek -
Proszę o doliczenie do mojego świadczenia 1) zatrudnienia z okresu, 2) przeliczenia
wynagrodzenia z okresu 1959-1986 r.". Organ rentowy potraktował tę czynność
ubezpieczonego jako wniosek o przeliczenie wysokości emerytury, a nie jako odwoła-
nie od decyzji z dnia 7 sierpnia 2001 r. Jest to ocena wątpliwa, która powinna być
zweryfikowana, co wymaga ustalenia okoliczności wyżej wskazanych. Decyzją z dnia
20 listopada 2001 r. organ rentowy odmówił wnioskodawcy przeliczenia podstawy
wymiaru świadczenia emerytalnego i od tej decyzji wnioskodawca niewątpliwie złożył
odwołanie, które rozpoznały Sądy obu instancji. Jeżeli jednak czynność wniosko-
dawcy z dnia 14 sierpnia 2001 r. była odwołaniem od decyzji z dnia 7 sierpnia 2001
r., to Sądy powinny rozpoznać dwa odwołania od obu decyzji (z dnia 7 sierpnia 2001
r. i z dnia 20 listopada 2001 r.). Tak w istocie postąpił Sąd pierwszej instancji, choć
tego wyraźnie nie stwierdził, a przede wszystkim pominął ustalenie okoliczności fak-
tycznych dotyczących czynności wnioskodawcy z dnia 14 sierpnia 2001 r. Natomiast
Sąd drugiej instancji, bez niezbędnych ustaleń, a więc przedwcześnie, przyjął, że
czynność wnioskodawcy z dnia 14 sierpnia 2001 r. nie była odwołaniem. Zarzut naru-
szenia art. 382 w związku z art. 233 § 1 k.p.c. należy więc uznać za usprawiedli-
wioną podstawę kasacji.
Zasadny jest też zarzut naruszenia art. 21 ust. 1 pkt 2 w związku z art. 15
ustawy o emeryturach i rentach przez przyjęcie, że wnioskodawca może mieć usta-
loną emeryturę tylko na podstawie art. 21 ust. 1 pkt 1 oraz § 3 rozporządzenia Rady
7
Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. Zgodnie z tym ostatnim przepisem organy rentowe
są obowiązane do informowania o warunkach i dowodach wymaganych do uzyska-
nia świadczeń emerytalno-rentowych oraz do udzielania pomocy przy ubieganiu się o
te świadczenia. Jeżeli więc prawo przewiduje wybór przez ubezpieczonego różnych
możliwości obliczenia świadczenia (tak jak art. 21 ust. 1 ustawy o emeryturach i ren-
tach), a wnioskodawca nie dokona tego wyboru, to organ rentowy powinien go po-
uczyć o tych możliwościach oraz o warunkach i wymaganych dowodach. Organ ren-
towy powinien mieć zawsze na względzie zasadę wyboru korzystniejszego rozstrzy-
gnięcia dla osoby uprawnionej. Jeżeli świadczenie może być ustalone w rozmaity
sposób, to o sposobie rozstrzygnięcia sprawy decyduje żądanie osoby zainteresowa-
nej, a dopiero wtedy, gdy żądania takiego nie ma, decyduje o tym organ rentowy (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 1996 r., II URN 60/95, OSNAPiUS 1997
nr 4, poz. 53).
Z tych względów na podstawie art. 39313
§ 1 oraz art. 108 § 2 k.p.c. orzeczono
jak w sentencji.
========================================