Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 19 maja 2004 r., III CZP 21/04
Sędzia SN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Bronisław Czech
Sędzia SN Marek Sychowicz
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Skarbu Państwa – Ministra Skarbu
Państwa o stwierdzenie nabycia spadku po Eugeniuszu N., po rozstrzygnięciu na
posiedzeniu jawnym w Izbie Cywilnej w dniu 19 maja 2004 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Świdnicy postanowieniem z dnia 22
marca 2004 r.:
"Czy radca prawny ustanowiony w sprawie przez osobę będącą
pełnomocnikiem Ministra Skarbu Państwa, może poświadczyć za zgodność z
oryginałem pełnomocnictwo udzielone przez Ministra Skarbu tej osobie?"
podjął uchwałę:
Jeżeli radca prawny został umocowany na podstawie dalszego
pełnomocnictwa procesowego, jest on uprawniony do uwierzytelnienia
jedynie odpisu swego pełnomocnictwa.
Uzasadnienie
Wobec nieusunięcia w terminie braku formalnego wniosku o stwierdzenie
nabycia spadku, przewodniczący w Sądzie pierwszej instancji zarządził zwrot
wniosku. Brak formalny polegał na nieprzedłożeniu przez pełnomocnika
wnioskodawcy należytego umocowania. Rozpoznając zażalenie wnioskodawcy na
to zarządzenie, Sąd Okręgowy w Świdnicy powziął poważne wątpliwości co do
zasadności zwrotu wniosku i w związku z tym – na podstawie art. 390 § 1 w
związku z art. 397 § 2 k.p.c. – przedstawił je w postaci zagadnienia prawnego
Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia.
Sąd Okręgowy wskazał, że w sprawie za wnioskodawcę działa radca prawny,
który swoje umocowanie wywodzi z pełnomocnictwa procesowego udzielonego
przez osobę pełniącą obowiązki dyrektora Delegatury Ministra Skarbu Państwa w
W. Osoba ta została uprawniona do reprezentacji wnioskodawcy w postępowaniu
sądowym na podstawie stosownego pełnomocnictwa. Radca prawny do wniosku o
stwierdzenie nabycia spadku dołączył m.in. uwierzytelniony przez siebie
(„poświadczony za zgodność z oryginałem”) odpis pełnomocnictwa udzielonego mu
przez pełnomocnika Skarbu Państwa – Ministra Skarbu Państwa oraz
uwierzytelniony również przez siebie odpis pełnomocnictwa udzielonego temu
pełnomocnikowi. Przewodniczący w Sądzie pierwszej instancji wezwał radcę
prawnego do usunięcia braku formalnego wniosku przez złożenie oryginału lub
notarialnie poświadczonego odpisu pełnomocnictwa głównego udzielonego
pełnomocnikowi przez Skarb Państwa – Ministra Skarbu Państwa. Wobec
niewykonania tego zarządzenia, przewodniczący dokonał zwrotu wniosku.
W zażaleniu na zarządzenie podniesiono, że dołączenie do wniosku
uwierzytelnionej przez pełnomocnika substytucyjnego kopii pełnomocnictwa
udzielonego przez Skarb Państwa – Ministra Skarbu odpowiada dotychczasowej
stałej praktyce, która nie była dotąd kwestionowana przez sądy. Żądanie złożenia
oryginału lub notarialnie poświadczonego odpisu pełnomocnictwa zasadniczego
wykracza poza potrzebę wynikającą z obowiązujących przepisów prawa, gdyż
samo ustanowienie w sprawie pełnomocnika w osobie radcy prawnego zezwala mu
na uwierzytelnianie dołączonych do wniosku dokumentów, a pełnomocnictwo
udzielone przez Skarb Państwa – Ministra Skarbu Państwa powinno być traktowane
jak każdy inny dokument w sprawie. Wniosek taki, jak podkreślono w zażaleniu, jest
uprawniony również dlatego, że właściwa delegatura Ministra Skarbu Państwa
dysponuje tylko jednym egzemplarzem przedmiotowego pełnomocnictwa,
sporządzanie zaś jego notarialnych odpisów byłoby obowiązkiem zbyt uciążliwym i
ze względu na koszty także zbyt dolegliwym.
Jeżeli chodzi o samą istotę przedstawionego zagadnienia prawnego, Sąd
Okręgowy ograniczył się do stwierdzenia, że pełnomocnictwo udzielone radcy
prawnemu jest tzw. dalszym pełnomocnictwem, gdyż udzielone zostało przez osobę
będącą już pełnomocnikiem. Z jednoznacznej regulacji kodeksowej wynika, że
radca prawny mógł uwierzytelnić odpis pełnomocnictwa jemu udzielonego,
natomiast wątpliwości budzi kwestia, czy mógł to uczynić odnośnie do
pełnomocnictwa swojego mocodawcy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przedstawione do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne dotyczy wykładni art.
89 § 1 k.p.c. oraz przepisów ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych
(jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 123, poz. 1059 ze zm.). Rozważając problem, czy
według obowiązujących przepisów prawa radca prawny (adwokat lub rzecznik
patentowy) uprawniony jest do uwierzytelnienia nie tylko odpisu pełnomocnictwa
substytucyjnego, które zostało mu udzielone, lecz także odpisu pełnomocnictwa
udzielonego osobie, która sporządziła pełnomocnictwo substytucyjne, należy
uwzględnić dwa jego aspekty. Po pierwsze, trzeba odnieść się do kwestii, w jaki
sposób – stosownie do art. 89 § 1 k.p.c. – następuje wykazanie umocowania przez
pełnomocnika przy pierwszej czynności procesowej, gdy czynności takiej dokonuje
pełnomocnik substytucyjny, którym jest radca prawny (adwokat lub rzecznik
patentowy). Po drugie, należy przeanalizować problem, czy i w jakim zakresie radca
prawny uprawniony jest do uwierzytelniania odpisów dokumentów na gruncie
przepisów ustawy o radcach prawnych oraz przepisów kodeksu postępowania
cywilnego.
Zgodnie z art. 89 § 1 k.p.c., pełnomocnik obowiązany jest przy pierwszej
czynności procesowej dołączyć do akt sprawy pełnomocnictwo z podpisem
mocodawcy lub wierzytelny odpis pełnomocnictwa. Adwokat i radca prawny, a także
rzecznik patentowy mogą sami uwierzytelnić odpis udzielonego im pełnomocnictwa,
a w razie wątpliwości sąd może zażądać urzędowego poświadczenia podpisu
strony. Podobne uprawnienie adwokatów, radców prawnych i rzeczników
patentowych (a także doradców podatkowych) przewidziane jest w art. 37 § 1
ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. o postępowaniu przed sądami administracyjnymi
(Dz.U. Nr 153, poz. 1270) i w art. 33 § 3 zdanie drugie k.p.a.
Jeżeli pierwsza czynność procesowa dokonywana przez pełnomocnika polega
na złożeniu pisma procesowego (np. pozwu lub wniosku w postępowaniu
nieprocesowym), należy do niego dołączyć dokument pełnomocnictwa (art. 126 § 3
k.p.c.). W toku sprawy natomiast pełnomocnictwo może być udzielone ustnie na
posiedzeniu sądu przez oświadczenie złożone przez stronę i wciągnięte do
protokołu (art. 89 § 2 k.p.c.). Ze wskazanych przepisów jednoznacznie wynika
zatem, że w razie gdy pełnomocnik dokonuje w sprawie pierwszej czynności
procesowej polegającej na wniesieniu pisma procesowego, wówczas ma obowiązek
dołączyć do tego pisma dokument pełnomocnictwa zaopatrzony w podpis
mocodawcy, przy czym dopuszczalne jest posłużenie się wierzytelnym odpisem
dokumentu pełnomocnictwa. Jeśli pełnomocnikiem jest adwokat, radca prawny albo
rzecznik patentowy, to mogą oni sami uwierzytelnić odpis udzielonego im
pełnomocnictwa. Niedołączenie do pisma procesowego dokumentu
pełnomocnictwa albo dołączenie jego odpisu, który nie jest należycie
uwierzytelniony, stanowi niedochowanie wymogów formalnych pisma procesowego
w rozumieniu art. 130 § 1 k.p.c. Taki brak formalny podlega usunięciu w sposób
przewidziany w tym przepisie, a jego nieusunięcie w terminie tygodniowym
prowadzi do zwrotu pisma procesowego (art. 130 § 2 k.p.c.).
W myśl art. 89 § 1 zdanie pierwsze w związku z art. 126 § 3 k.p.c., obowiązek
wykazania pełnomocnictwa (umocowania) wchodzi w rachubę zarówno wówczas,
gdy dokonujący czynności procesowej pełnomocnik działa na podstawie
pełnomocnictwa udzielonego bezpośrednio przez stronę (uczestnika
postępowania), jak i wówczas, gdy działa na podstawie tzw. pełnomocnictwa
substytucyjnego. W tym drugim wypadku wykazanie pełnomocnictwa przez
pełnomocnika substytucyjnego polega na przedstawieniu oryginału
(uwierzytelnionego odpisu) dokumentu pełnomocnictwa substytucyjnego oraz
dokumentu pełnomocnictwa udzielonego osobie, która wystawiła pełnomocnictwo
substytucyjne, chyba że dokument pełnomocnictwa w oryginale (uwierzytelnionym
odpisie) został wcześniej złożony do akt sprawy. W ten sposób dochodzi do
udowodnienia istnienia umocowania pełnomocnika do dokonywania czynności
procesowych w imieniu strony (uczestnika postępowania).
Dla rozwiązania omawianego problemu nie jest bez znaczenia fakt, że ustawa
o radcach prawnych nie przewiduje dla radców prawnych generalnego uprawnienia
do uwierzytelniania odpisów dokumentów. Tak samo ma się rzecz w odniesieniu do
adwokatów na gruncie ustawy z dnia 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturze (jedn.
tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 123, poz. 1058 ze zm.). W tym zakresie pozycja ustrojowa
radców prawnych (adwokatów) jest zatem diametralnie odmienna aniżeli pozycja
notariuszy, do których zadań, zgodnie z art. 79 pkt 7 ustawy z dnia 14 lutego
1991 r. – Prawo o notariacie (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 42, poz. 369 ze zm.),
należy m.in. sporządzanie odpisów dokumentów, a ponadto – w myśl art. 96 pkt 2
tej ustawy – poświadczanie zgodności odpisu lub kopii z okazanym dokumentem. Z
tego m.in. względu można za wyjątkowe uznać przyznane radcom prawnym
(adwokatom) uprawnienie do uwierzytelniania odpisów określonych dokumentów.
Uprawnienie ustanowione zostało na potrzeby postępowania cywilnego w
konkretnych przepisach kodeksu postępowania cywilnego. Oprócz przytoczonego
art. 89 § 1 zdanie drugie k.p.c., chodzi także o art. 485 § 4 k.p.c., stosownie do
którego, do pozwu wraz z wnioskiem o wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu
nakazowym można dołączyć odpisy dokumentów wymienionych enumeratywnie w
art. 485 § 1 k.p.c. Do dokumentów tych – stanowiących dowód dochodzonego
żądania – zaliczono jedynie dokument urzędowy, zaakceptowany przez dłużnika
rachunek, wezwanie dłużnika do zapłaty, pisemne oświadczenie dłużnika o uznaniu
długu i zaakceptowane przez dłużnika żądanie zapłaty, zwrócone przez bank i nie
zapłacone z powodu braku środków na rachunku bankowym. Ich zgodność z
oryginałem może być poświadczona przez notariusza albo występujących w
sprawie adwokatów, radców prawnych lub rzeczników patentowych.
W tym stanie rzeczy należy przyjąć, że art. 89 § 1 zdanie drugie i art. 485 § 4
k.p.c. nie stanowią „potwierdzenia” przez ustawodawcę generalnego uprawnienia
radców prawnych (adwokatów, rzeczników patentowych) do uwierzytelniania
odpisów dokumentów, ponieważ osoby wykonujące te zawody takiego uprawnienia
w ogóle nie mają. Oznacza to, że normują one jedynie wyjątkowe i szczególne
sytuacje, w których omawiane uprawnienie zostało przyznane radcom prawnym
(adwokatom, rzecznikom patentowym) dla ściśle określonych celów procesowych.
Wszystko to prowadzi do wniosku, że przy poszukiwaniu odpowiedzi na
pytanie, czy radca prawny (adwokat, rzecznik patentowy) działający jako
pełnomocnik substytucyjny jest ewentualnie uprawniony do uwierzytelnienia nie
tylko odpisu udzielonego mu pełnomocnictwa substytucyjnego, ale także odpisu
pełnomocnictwa udzielonego osobie wystawiającej pełnomocnictwo substytucyjne,
trzeba odwoływać się wprost do treści art. 89 § 1 zdanie drugie k.p.c.,
stanowiącego, iż adwokat i radca prawny, a także rzecznik patentowy mogą sami
uwierzytelnić odpis udzielonego im pełnomocnictwa. Należy ponadto zdawać sobie
sprawę z tego, że w ujęciu redakcyjnym art. 89 § 1 zdanie pierwsze k.p.c.,
wierzytelny odpis pełnomocnictwa to odpis, który ma mieć taką samą moc jak
oryginał pełnomocnictwa, a więc dokument zaopatrzony w podpis mocodawcy.
Nasuwa się zatem konkluzja, że należy wykluczyć możliwość uwierzytelniania
przez radcę prawnego (adwokata, rzecznika patentowego) odpisu pełnomocnictwa
udzielonego przez stronę (uczestnika postępowania) osobie, która następnie
udzieliła radcy prawnemu (adwokatowi, rzecznikowi patentowemu) pełnomocnictwa
substytucyjnego. Za powyższym wnioskiem przemawia również następująca
argumentacja.
Po pierwsze, brzmienie art. 89 § 1 zdanie drugie k.p.c. wyraźnie wskazuje, że
radca prawny (adwokat, rzecznik patentowy) może uwierzytelnić jedynie odpis tego
pełnomocnictwa, które zostało jemu udzielone. W wypadku zaś, gdy radca prawny
(adwokat, rzecznik patentowy) działa na podstawie pełnomocnictwa
substytucyjnego, pełnomocnictwem, które zostało mu udzielone, jest tylko
pełnomocnictwo substytucyjne. Niczego nie zmienia tu okoliczność, że pełnomocnik
substytucyjny, tak jak „zwykły” pełnomocnik, jest bezpośrednio reprezentantem
głównego mocodawcy i dokonane przez niego czynności procesowe odnoszą
skutek wobec tego mocodawcy. Jest to konsekwencja faktu, że czynność
pełnomocnika w postaci udzielenia pełnomocnictwa substytucyjnego jest
bezpośrednio skuteczna w stosunku do strony (uczestnika postępowania), a więc
głównego mocodawcy. Z tych powodów pełnomocnictwem, które zostaje udzielone
radcy prawnemu (adwokatowi, rzecznikowi patentowi) jest wyłącznie to
pełnomocnictwo, w którym jest on wskazany jako osoba uprawniona do działania w
imieniu strony (uczestnika postępowania). Jeżeli zatem radca prawny (adwokat,
rzecznik patentowy) legitymuje się pełnomocnictwem substytucyjnym, to właśnie to
pełnomocnictwo jest tym, które zostało mu udzielone i którego odpis w myśl art. 89
§ 1 zdanie drugie k.p.c. może uwierzytelnić. Odpis taki będzie mógł być
wykorzystany – wespół z oryginałem lub należycie sporządzonym odpisem
„pierwszego” pełnomocnictwa – celem wykazania umocowania.
Po drugie, z art. 89 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. wynika zasada, że pełnomocnik
przy pierwszej czynności procesowej wykazuje swoje umocowanie przez złożenie
bądź to dokumentu pełnomocnictwa z podpisem mocodawcy, bądź też
wierzytelnego odpisu takiego dokumentu. Z ogólnych przepisów wynika natomiast,
że notariusz jest tym podmiotem, który ma uprawnienie do poświadczania odpisów
dokumentów, a poświadczony notarialnie odpis określonego dokumentu jest
odpisem wierzytelnym, a nie „zwykłym”. Przyznanie radcy prawnemu (adwokatowi,
rzecznikowi patentowemu) uprawnienia do uwierzytelnienia odpisu udzielonego mu
pełnomocnictwa ma zatem charakter wyjątkowy i służy ułatwieniu oraz
zaoszczędzeniu stronom kosztów procesu. Wyjątkowość tego uprawnienia
wzmacnia fakt, że pod rządem kodeksu postępowania cywilnego nie przysługuje
ono poza radcami prawnymi, adwokatami i rzecznikami patentowymi jakimkolwiek
innym pełnomocnikom. Tym samym zakres omawianego uprawnienia musi być
wykładany w sposób ścisły, a więc zgodny z brzmieniem art. 89 § 1 zdanie drugie
k.p.c. Nieuzasadniony byłby więc wniosek, że skoro radca prawny (adwokat,
rzecznik patentowy) może w ogóle uwierzytelnić odpis udzielnego mu
pełnomocnictwa, to może również z tego tytułu uwierzytelnić odpis pełnomocnictwa
udzielonego osobie, która jako pełnomocnik strony (uczestnika postępowania)
sporządziła pełnomocnictwo substytucyjne dla radcy prawnego (adwokata,
rzecznika patentowego).
Po trzecie, można wprawdzie twierdzić, że skoro uprawnienie radcy prawnego
(adwokata, rzecznika patentowego) do uwierzytelniania odpisu udzielonego mu
pełnomocnictwa ma na celu ułatwienie stronom dochodzenia ich praw, a także
ograniczenie kosztów procesowych, jednak z celowościowego punktu widzenia
trafne byłoby stanowisko, że radca prawny (adwokat, rzecznik patentowy) powinien
być uprawniony nie tylko do uwierzytelnienia odpisu udzielonego mu
pełnomocnictwa substytucyjnego, lecz także pełnomocnictwa udzielonego
pełnomocnikowi, który sporządził pełnomocnictwo substytucyjne. Twierdzenie takie
mogłoby być wsparte tezą, że omawiane uprawnienie zostało przyznane radcom
prawnym (adwokatom, rzecznikom patentowym) jako osobom wykonującym zawód
zaufania publicznego. Rozumowanie takie trudne jest jednak do zaakceptowania,
przede wszystkim dlatego, że prowadziłoby nie tylko do wyników sprzecznych z
wykładnią literalną art. 89 § 1 zdanie drugie k.p.c., ale także podważałoby
wyjątkowość przewidzianego w tym przepisie uprawnienia radcy prawnego
(adwokata, rzecznika patentowego) do uwierzytelniania odpisu udzielonego mu
pełnomocnictwa. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, że istnienie należytego
umocowania pełnomocnika do działania w postępowaniu cywilnym w imieniu strony
(uczestnika postępowania) stanowi jedną z bezwzględnych przesłanek
procesowych, brak należytego umocowania pełnomocnika skutkuje nieważnością
postępowania (art. 379 pkt 2 k.p.c.). Skłania to do wniosku, że przy ocenie kwestii
wykazania umocowania należy ściśle przestrzegać obowiązujących rygorów, a
odstępstwa od nich uwzględniać jedynie w takim zakresie, w jakim odpowiada to
ustawie, a zatem bez stosowania wykładni rozszerzającej.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w uchwale (art. 390 § 1 k.p.c.).