Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 12 sierpnia 2004 r.
III PK 38/04
1. Pakt gwarancji pracowniczych zawarty przez zakładowe organizacje
związkowe przedsiębiorstwa państwowego wnoszonego jako aport do spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością z inwestorem będącym następnie większo-
ściowym udziałowcem tej spółki jest źródłem prawa pracy w rozumieniu art. 9 §
1 k.p. i wiąże tę spółkę jako pracodawcę.
2. Zmiana na niekorzyść pracowników postanowień takiego paktu wy-
maga dokonania wypowiedzeń zmieniających (art. 42 § 1 w związku z art. 24113
§ 2 k.p.).
Przewodniczący SSN Kazimierz Jaśkowski (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Józef Iwulski, Andrzej Wróbel.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 12 sierpnia 2004 r.
sprawy z powództwa Barbary G. przeciwko Przedsiębiorstwu Komunikacji Samocho-
dowej „C.Ł.” Spółce z o.o. w W.D. o zapłatę, na skutek kasacji powódki od wyroku
Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Rzeszowie z dnia 19
lutego 2004 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Okręgowemu-Są-
dowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Rzeszowie do ponownego rozpoznania i
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Powódka Barbara G. w sprawie przeciwko Przedsiębiorstwu Komunikacji Sa-
mochodowej „C.Ł.” o odszkodowanie przewidziane pakietem gwarancji pracowni-
czych wniosła kasację od wyroku Sądu Okręgowego w Rzeszowie z dnia 19 lutego
2004 r. [...]. Zaskarżonym wyrokiem zmieniono wyrok Sądu pierwszej instancji - za-
sądzający odszkodowanie w kwocie 27.272,09 zł z odsetkami - w ten sposób, że od-
dalono powództwo.
2
Pakiet gwarancji pracowniczych zapewniał pracownikom 36 miesięczny okres
zatrudnienia i odszkodowanie w razie rozwiązania umowy w tym okresie, z wyjątkiem
rozwiązania bez wypowiedzenia z winy pracownika. Odszkodowanie przysługiwało w
wysokości iloczynu wynagrodzenia pracownika i liczby miesięcy pozostałych do
upływu okresu 36 miesięcy. Zanim z powódką rozwiązano umowę o pracę w drodze
porozumienia stron, do pakietu wprowadzono aneks stanowiący, że gwarancja 36
miesięcznego zatrudnienia nie ma zastosowania, między innymi, do wszystkich przy-
padków rozwiązania umowy o pracę z inicjatywy pracownika lub w drodze porozu-
mienia stron, a także w razie rozwiązania z pracownikiem umowy o pracę z przyczyn
leżących po stronie pracodawcy i ubieganiem się pracownika z tego tytułu o zasiłek
przedemerytalny lub świadczenie przedemerytalne. Obie te przesłanki odnosiły się
do powódki, z którą rozwiązano umowę w drodze porozumienia stron z przyczyn le-
żących po stronie pracodawcy i która uzyskała świadczenie przedemerytalne. Sąd
Okręgowy uznał - odmiennie niż Sąd pierwszej instancji - że aneks skutecznie zmie-
nił pakiet gwarancji pracowniczych i dlatego powódka nie nabyła prawa do spornego
odszkodowania.
W kasacji powódka zarzuciła naruszenie: 1) art. 9 § 1 k.p. i § 5 pkt 5 pakietu
gwarancji pracowniczych przez przyjęcie, że pakiet nie stanowił źródła prawa pracy i
jego zmiana nie wymagała wypowiedzenia zmieniającego z art. 42 § 2 k.p.; 2) art. 65
k.c. przez przyjęcie, że strony pakietu skutecznie wprowadziły do niego zmiany
aneksem mimo tego, iż związki zawodowe podpisujące aneks nie były należycie re-
prezentowane; 3) art. 31
k.p. przez przyjęcie, iż pozwany skutecznie wprowadził
zmiany do pakietu, mimo że nie był on stroną aneksu, a był nim Prezes C.P. Spółki z
o.o. w W., który nie jest i nie był pracodawcą dla powódki; 4) art. 9 ustawy z dnia 23
maja 1991 r. o związkach zawodowych (jednolity tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz.
854 ze zm.) w związku z art. 38 k.c. przez przyjęcie, iż związki zawodowe działające
u strony pozwanej były należycie reprezentowane w chwili podpisywania aneksu; 5)
art. 244 k.p.c. przez przyjęcie, że pakiet nie stanowi integralnej części umowy pry-
watyzacyjnej, skoro zarówno: akt notarialny dotyczący wzajemnych praw i obowiąz-
ków związanych z wniesieniem do spółki PPKS Ł. w W.D., akt notarialny dotyczący
umowy spółki (§ 13 punkt 2) oraz dodatkowo sam pakiet wyraźnie stanowią, iż „Pa-
kiet Gwarancji Pracowniczych Pracowników zawarty w dniu 3.01.2001 r. dotyczący
ochrony miejsc pracy stanowi integralną część umowy”; 6) art. 247 k.p.c. przez prze-
prowadzenie dowodu z zeznań świadka przeciwko osnowie dokumentu, jakim w ni-
3
niejszym przypadku był akt notarialny umowy spółki i przyjęcie, iż pakiet nie stanowił
integralnej części umowy prywatyzacyjnej, wbrew oczywistym zapisom umowy
spółki; 7) art. 233 k.p.c. wskutek przekroczenia granicy swobodnej oceny dowodów i
ustalenie w sposób dowolny, nie poparty żadnymi dowodami, iż: 1) zmiana § 5 punkt
2 pakietu socjalnego aneksem z dnia 14 listopada 2001 r. nastąpiła wyłącznie z ini-
cjatywy pracowników w związku ze zmianami w ustawie w zakresie przyznawania
zasiłków przedemerytalnych, z pominięciem w tym miejscu zeznań świadka W. oraz
dokumentów w postaci polecenia służbowego nr 2 z dnia 1 października 2001 r. i
planu zmniejszenia zatrudnienia pracowników w poszczególnych komórkach organi-
zacyjnych, które zostały sporządzone przed wprowadzeniem aneksu, 2) powódka nie
została zwolniona z przyczyn dotyczących pracodawcy, skoro z pisma rozwiązują-
cego z powódką umowę o pracę w drodze porozumienia stron wyraźnie podano, iż
przyczyną jest redukcja zatrudnienia z uwagi na likwidację działalności w zakresie
przewozu towarów, 3) stroną pakietu były związki zawodowe z jednej strony i prezes
zarządu strony pozwanej z drugiej strony, a aneks mogły podpisać związki zawodo-
we reprezentowane zgodnie ze statutem związków jedynie przez ich przewodniczą-
cych, mimo że takich zapisów w statutach nie ma oraz przyjęcie, że z drugiej strony
aneks podpisał prezes zarządu strony pozwanej, mimo że w dacie podpisania
aneksu prezesem strony pozwanej był i jest Stanisław J., którego podpisu na aneksie
nie sposób znaleźć, zaś aneks podpisał prezes spółki inwestującej, 4) rozwiązanie
umowy do dnia 31 grudnia 2001 r. dawało powódce prawo uzyskania świadczenia
przedemerytalnego, z pominięciem faktu, że jedynie zasiłki przedemerytalne zostały
zlikwidowane z końcem 2001 r., zaś stosunek pracy powódki ustał dopiero 10 grud-
nia 2002 r. i pomimo tego powódka otrzymała świadczenie przedemerytalne, 5) po-
wódka wystąpiła z inicjatywą rozwiązania stosunku pracy, gdyż nie otrzyma świad-
czenia przedemerytalnego, które rzekomo miało ulec likwidacji (istnieje do dnia dzi-
siejszego), mimo ustalenia, że to do powódki na początku 2002 r. zwrócił się kierow-
nik działu kadr o wyrażenie zgody na jej zwolnienie z pracy w ramach redukcji za-
trudnienia, 6) zmiana pakietu aneksem nie należała do zmian na niekorzyść pracow-
ników, mimo że sporny aneks pozbawił powódkę stosownego odszkodowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
Pierwszą kwestią, którą należy rozważyć, jest zagadnienie charakteru praw-
nego pakietu gwarancji pracowniczych, zawartego dnia 3 stycznia 2001 r. przez in-
westora strategicznego - C.P. Spółki z o.o. w W. z trzema zakładowymi organiza-
cjami związkowymi działającymi w Przedsiębiorstwie Państwowej Komunikacji Sa-
mochodowej „Ł.” w W.D. Następnie, dnia 12 czerwca 2001 r. na mocy umowy mię-
dzy C.P. a Skarbem Państwa powstała Spółka z o.o. „C.Ł.”, do której Skarb Państwa
jako aport wniósł P.P.K.S. „Ł.” w W.D. Na podstawie art. 231
k.p. pracownicy PPKS
stali się pracownikami Spółki „C.Ł.”.
Ze strony pracodawcy pakiet gwarancji zawarł podmiot, który nie był praco-
dawcą ani przed, ani po przekształceniu zakładu pracy objętego przekształceniem.
Zdaniem Sądu Najwyższego nie jest to jednakże przeszkodą w uznaniu tego pakietu
za porozumienie zbiorowe będące źródłem prawa pracy (art. 9 § 1 k.p.). Przepis ten
wymaga, aby porozumienie było oparte na ustawie. Ustawową podstawą jest art. 59
ust. 2 Konstytucji RP, z którego wynika wprost, że związki zawodowe oraz praco-
dawcy i ich związki mają prawo do zawierania porozumień. Można także na zagad-
nienie wymogu istnienia podstawy ustawowej patrzeć z innej strony i zasadnie twier-
dzić, że skoro Konstytucja przewiduje możliwość zawierania tych porozumień, to Ko-
deks pracy nie może uzależniać przymiotu ich normatywności od dodatkowego wy-
mogu w postaci oparcia na ustawie. Za normatywnym charakterem porozumień, o
których mowa w art. 59 ust. 2 Konstytucji, mocno przemawia stylizacja tego artykułu.
Chodzi tu o zwrot, że wskazane strony mają prawo do „zawierania układów zbioro-
wych pracy i innych porozumień”. Wynika stąd, że układ zbiorowy pracy - który bez
wątpienia ma charakter normatywny w części odnoszącej się do praw i obowiązków
stron stosunku pracy - jest przez ten przepis traktowany jako jedno z porozumień.
Względy tradycji prawnej przemawiają za przyznaniem większego znaczenia ukła-
dom zbiorowym pracy. Jednakże nadmiernie rozbudowana i sformalizowana regula-
cja prawna układów zbiorowych (art. 238 - 24130
k.p.) spowodowała, że w praktyce
są one niejednokrotnie zastępowane przez inne akty zbiorowego prawa pracy. Cho-
dzi tu nie tylko o porozumienia związane z prywatyzacją przedsiębiorstw państwo-
wych (jak w niniejszej sprawie), ale także o porozumienia zawierane na podstawie
ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o rozwiązywaniu sporów zbiorowych (Dz.U. Nr 55,
poz. 236 ze zm.), w tym także o porozumienia postrajkowe.
Orzecznictwo Sądu Najwyższego przyznaje ochronę sądową uprawnieniom
pracowników wynikającym z różnie nazywanych paktów socjalnych zawieranych z
5
reguły przez inwestora strategicznego ze związkami zawodowymi prywatyzowanego
przedsiębiorstwa państwowego. Tego rodzaju pakty zawierane są jednak nie tylko
przy okazji prywatyzacji. W szczególności chodzi tu o Pakt Gwarancji Pracowniczych
zawarty w dniu 23 grudnia 1996 r. pomiędzy ogólnopolskimi organizacjami związko-
wymi działającymi w PKP a zarządem PKP w sprawie warunków realizacji II etapu
restrukturyzacji przedsiębiorstwa PKP, który - jak stwierdził Sąd Najwyższy w
uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 23 maja 2001 r., III PZP 25/00 (OSNAPiUS
2002 nr 6, poz. 134) - jest źródłem prawa pracy w rozumieniu art. 9 § 1 k.p. Uchwała
ta jest wyrazem tego nurtu orzecznictwa, który mimo pewnych trudności w wykładni
przepisów, traktuje omawiane porozumienia jako źródła prawa pracy. Trudności te
dotyczą nie tyle podstawy ustawowej porozumienia, bo ta wynika z art. 59 ust. 2 Kon-
stytucji RP, ale stron zawierających porozumienia.
Druga koncepcja opiera się na konstrukcji umowy o świadczenie na rzecz
osoby trzeciej (art. 393 k.c.). Na podstawie tego przepisu w umowie między wierzy-
cielem (związkiem zawodowym), a dłużnikiem (podmiotem występującym po drugiej
stronie) można zastrzec, że dłużnik ten spełni świadczenie na rzecz osoby trzeciej
(pracowników), zaś ta osoba, w braku odmiennego postanowienia umowy, może żą-
dać bezpośrednio od dłużnika spełnienia zastrzeżonego świadczenia.
Żadna z tych koncepcji (źródło prawa pracy lub umowa na rzecz osoby trze-
ciej) nie jest w pełni zadowalająca z punktu widzenia podstaw normatywnych. Mimo
poważnych różnic w zakresie argumentacji dogmatycznoprawnej łączy je ostateczna
konkluzja: pracownik może na drodze sądowej skutecznie dochodzić roszczeń wyni-
kających z tych paktów. Ta konkluzja jest konsekwencją przyjętego poglądu co do
funkcji zbiorowego prawa pracy. Powinno ono w tym zakresie skutecznie regulować
indywidualne stosunki pracy, bez konieczności uruchamiania procedur przewidzia-
nych w ustawie z dnia 23 maja 1991 r. o rozwiązywaniu sporów zbiorowych. Względy
czystości konstrukcji prawnej mają znaczenie drugorzędne w porównaniu z efektyw-
nym regulowaniem stosunków społecznych. Inaczej mówiąc, samo „czyste prawo”
nie jest na tyle istotną wartością konstytucyjną, aby nie musiało ustąpić pierwszeń-
stwa prawu skutecznie regulującemu stosunki pracy.
Słabością poglądu o normatywnym charakterze omawianego porozumienia
jest przede wszystkim występowanie po stronie pracodawczej podmiotu będącego
inwestorem strategicznym, mającym większość udziałów w spółce będącej praco-
dawcą, który jednakże nie jest pracodawcą w rozumieniu art. 3 k.p. Tym pracodawcą
6
jest nowopowstała spółka („C.Ł.”). Konstytucja (art. 59 ust. 2) oraz Kodeks pracy (art.
9 § 1) regulują zaś porozumienia zbiorowe, w których stroną jest pracodawca.
Jeśli chodzi zaś o koncepcję umowy na rzecz osoby trzeciej, to nie oddaje ona
rzeczywistego układu stosunków społecznych leżących u podstaw porozumienia
zbiorowego (paktu uprawnień pracowniczych). W prawie cywilnym (art. 393 k.c.)
upraszcza ona obrót gospodarczy i służy temu, aby dłużnik, mający zobowiązanie
wobec wierzyciela umowy, spełnił świadczenie nie temu wierzycielowi, lecz osobie
trzeciej, będącej wierzycielem, z innego stosunku prawnego, wobec wierzyciela za-
wierającego umowę o świadczenie na rzecz osoby trzeciej. Przełożenie tego mecha-
nizmu na układ stosunków społecznych występujący w omawianych porozumieniach
oznaczałoby, iż inwestor strategiczny ma pewne zobowiązania majątkowe wobec
związków zawodowych, a na mocy omawianej umowy strony zastrzegają, że zosta-
nie ono spełnione na rzecz osoby trzeciej (pracowników). Tymczasem w rzeczywi-
stości inwestor strategiczny nie miał żadnych zobowiązań wobec związków zawodo-
wych, a pakiet został zawarty jedynie po to, aby pracownikom przyznać dodatkowe
uprawnienia w celu zapewnienia spokoju społecznego w procesie prywatyzacji.
Nadto trzeba zauważyć, że stroną zobowiązaną do świadczenia na rzecz pracowni-
ków jest inwestor strategiczny, a nie pracodawca. Pracodawca może być podmiotem
zobowiązanym wobec pracowników wtedy, gdy można przyjąć, iż złożył stosowne
oświadczenie woli o spełnianiu zobowiązań wynikających z paktu. To oświadczenie
może być wyraźne lub dorozumiane (np. przez zawarcie aneksu do pakietu lub od-
powiednio długie stosowanie się do jego postanowień). Jednakże w razie braku tego
oświadczenia, pracownik nie mógłby dochodzić roszczeń wynikających z pakietu od
pracodawcy, lecz jedynie od inwestora strategicznego. Jest to koncepcja sztuczna,
albowiem pracownik wywodzi swoje roszczenia ze stosunku pracy, pozwanym powi-
nien więc być pracodawca. W rozpoznawanej sprawie Sądy przyjęły, że aneks za-
warł pracodawca. W kasacji trafnie zarzucono, że ustalenie to nastąpiło z narusze-
niem art. 233 k.p.c., gdyż ze znajdującego się w aktach sprawy aneksu wynika, że
zawarł go inwestor strategiczny - C.P. Spółka z o.o. w W.
W odniesieniu do związania pozwanego pracodawcy pakietem należy wska-
zać, że jego § 11 stanowi, iż „wszędzie tam, gdzie pakiet odnosi się do jakichkolwiek
zobowiązań inwestora strategicznego, zobowiązania te będą oznaczać zobowiązania
zarządu Spółki” (czyli pozwanego pracodawcy). Wynika stąd, że wolą stron zawiera-
jących pakiet było nie tylko przyznanie uprawnień pracownikom, ale także uczynienie
7
pracodawcy stroną zobowiązaną w tym zakresie. Jeżeli pracodawcę uważa się za
podmiot prawa niezależny od inwestora strategicznego, to trzeba byłoby przyjąć, iż to
postanowienie pakietu nie może wywołać przewidzianego w nim skutku. Udziałowiec
spółki - nawet większościowy - nie może bowiem zaciągać zobowiązań w jej imieniu.
Nie może on zastępować organów spółki. Jedynie odejście od koncepcji cywilistycz-
nych pozwala na przyjęcie, w zbiorowym prawie pracy, że podmiot faktycznie kon-
trolujący spółkę (czyli większościowy udziałowiec) może podejmować wobec pra-
cowników działania prawne z obciążającym skutkiem dla pracodawcy (kontrolowanej
spółki).
Jak z powyższego wynika, za koncepcją źródła prawa pracy przemawiają
względy funkcjonalne. Chodzi tu także o tak mocno akcentowany w orzecznictwie
Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości wymóg efektywności prawa. Kolejną prze-
słanką jego spełnienia jest znajomość praw i obowiązków stron stosunku społecz-
nego. Przyjęcie, że pakiet gwarancji pracowniczych jest umową na rzecz osoby trze-
ciej nie zapewnia pracownikom wiedzy o jego treści. W praktyce najczęściej pracow-
nicy znają treść tej umowy, ale nie ma instytucjonalnych gwarancji w tym zakresie.
Natomiast uznanie, że jest to zakładowe źródło prawa pracy pozwala na wnioskowa-
nie o obowiązku podania pracownikom jego treści. Obowiązek ten można wywodzić
w drodze analogii legis z art. 24112
§ 2 pkt 1 k.p. zobowiązującego pracodawcę do
zawiadomienia pracowników o wejściu w życie układu zbiorowego pracy lub przez
analogię iuris. Podstawą do niej jest wskazany wyżej art. 24112
§ 2 pkt 1 k.p. oraz
przepisy zobowiązujące pracodawcę do podania pracownikom informacji o regulami-
nie wynagradzania (art. 772
§ 6 k.p.) oraz o regulaminie pracy (art. 1043
k.p.).
Sąd drugiej instancji przyjął w zaskarżonym wyroku, że omawiany pakiet nie
jest źródłem prawa pracy - nie wyjaśniając, czym on jest - oraz że jego zmiana nie
wymaga składania pracownikom wypowiedzeń zmieniających. Stwierdził także, iż
nawet gdyby przyjąć, że jest on źródłem prawa pracy, to wypowiedzenie zmieniające
nie jest wymagane, gdyż zmiana postanowień pakietu jest korzystna dla pracowni-
ków. Zarzuty kasacji wobec tego poglądu są trafne. Zmiana pakietu polegała bowiem
na wprowadzeniu nowych przesłanek pozbawienia pracowników prawa do świadcze-
nia pieniężnego z tytułu rozwiązania stosunku pracy przed upływem 3 lat od prze-
kształcenia przedsiębiorstwa państwowego w spółkę z ograniczoną odpowiedzialno-
ścią. Kodeks pracy nie reguluje wprost skutków zmiany porozumienia zbiorowego
będącego źródłem prawa pracy w rozumieniu art. 9 § 1. Aktem najbardziej zbliżonym
8
do tego porozumienia jest układ zbiorowy pracy. Z tego względu należy przez analo-
gię stosować art. 24113
§ 2 k.p. Oznacza to, że do wprowadzania postanowień mniej
korzystnych dla pracownika wymagane jest wypowiedzenie zmieniające (art. 42 k.p.).
Ze strony pracowniczej pakiet został podpisany przez 2 członków zarządu za-
kładowych organizacji związkowych, natomiast aneks podpisali tylko przewodniczący
tych zarządów. W kasacji twierdzi się, że z tego powodu aneks jest nieważny na
podstawie art. 58 k.c. Ten zarzut jest nieuzasadniony. Przepis art. 58 k.c. reguluje
stosunki cywilne, a w prawie pracy może być stosowany tylko do stosunku pracy, w
warunkach określonych w art. 300 k.p. Brak jest odesłania do stosowania tego prze-
pisu w zbiorowym prawie pracy. Trudno jest też dojść do sankcji bezwzględnej nie-
ważności na podstawie analogii iuris z prawa pracy, gdyż z reguły posługuje się ono
sankcją nieważności względnej. Zdaniem Sądu Najwyższego tylko w przypadku za-
warcia porozumienia zbiorowego (ze strony pracowniczej) przez osoby niebędące
organami lub nieposiadające innego umocowania można uznać takie porozumienie
za nieistniejące. Natomiast ewentualne przekroczenie kompetencji może jedynie
spowodować odpowiedzialność wewnątrzzwiązkową osoby zawierającej to porozu-
mienie.
Z tych względów na podstawie art. 39313
k.p.c. orzeczono jak w sentencji.
========================================