Pełny tekst orzeczenia

Uchwała składu siedmiu sędziów z dnia 28 października 2004 r., III CZP
33/04
Prezes SN Tadeusz Ereciński (przewodniczący)
Sędzia SN Helena Ciepła
Sędzia SN Maria Grzelka (sprawozdawca)
Sędzia SN Henryk Pietrzkowski
Sędzia SN Zbigniew Strus
Sędzia SN Tadeusz Wiśniewski
Sędzia SN Tadeusz Żyznowski
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w W.
przy uczestnictwie Gabrieli S. i Wiesława S. o wpis hipoteki przymusowej do działu
IV księgi wieczystej Sądu Rejonowego w Chorzowie nr (...), po rozstrzygnięciu
w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 28 października 2004 r., przy
udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Jana Szewczyka, zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Najwyższy postanowieniem z dnia 6 kwietnia 2004 r.,
III CZP 1/04:
„Czy doręczona zobowiązanemu decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych,
ustalająca wysokość należności z tytułu składek, może być podstawą wpisu hipoteki
przymusowej na nieruchomości stanowiącej przedmiot współwłasności łącznej
zobowiązanego i jego małżonka ?"
podjął uchwałę:
Doręczona dłużnikowi decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych,
ustalająca wysokość należności z tytułu składek, stanowi podstawę wpisu
w księdze wieczystej hipoteki przymusowej na nieruchomości będącej
przedmiotem współwłasności łącznej dłużnika i jego małżonka.
Uzasadnienie
Przedstawione zagadnienie prawne dotyczy sprawy z wniosku Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych o wpis do księgi wieczystej hipoteki przymusowej na
nieruchomości stanowiącej przedmiot ustawowej wspólności majątkowej
małżonków Wiesława i Gabrieli S. Zobowiązanym z tytułu składek na Fundusz
Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych był Wiesław S. i jemu
została doręczona decyzja ustalająca wysokość zaległości składkowych. Zgodnie
z żądaniem wniosku, decyzja ta miała stanowić podstawę wpisu hipoteki
przymusowej.
Sąd Rejonowy w Chorzowie postanowieniem z dnia 9 lipca 2003 r. oddalił
wniosek. Wskazał na art. 787 k.p.c. oraz powołał się na uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 8 listopada 2000 r., III CZP 33/00 (OSNC 2001, nr 4, poz. 55)
i stwierdził, że wpis hipoteki przymusowej na nieruchomości będącej majątkiem
wspólnym małżonków S. byłby możliwy dopiero po wystawieniu przez Zakład
Ubezpieczeń Społecznych tytułu wykonawczego przeciwko dłużnikowi z klauzulą
wykonalności opiewającą na jego współmałżonka lub chociażby z informacją
o małżonku dłużnika.
Sąd Okręgowy w Katowicach, przy rozpoznawaniu apelacji wnioskodawcy,
powziął wątpliwość, czy doręczona decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
o określeniu wysokości należności składkowych, wydana przeciwko
zobowiązanemu do zapłaty płatnikowi, jest podstawą do dokonania wpisu hipoteki
przymusowej na nieruchomości będącej przedmiotem współwłasności łącznej
dłużnika i jego małżonka. Tę wątpliwość, postanowieniem z dnia 27 listopada
2003 r., przedstawił na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. do rozstrzygnięcia Sądowi
Najwyższemu.
Sąd Okręgowy wyraził pogląd, że z przepisów ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych wynika solidarna odpowiedzialność małżonków majątkiem wspólnym
z tytułu składek, których płatnikiem jest jeden z małżonków, co usprawiedliwia
uzyskanie przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych hipoteki przymusowej na
nieruchomości stanowiącej przedmiot współwłasności łącznej dłużnika i jego
małżonka. Wymaga to jednak legitymowania się tytułem wykonawczym
w rozumieniu przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, wydanym
przeciwko zobowiązanemu, jak i przeciwko jego małżonkowi, względnie ostateczną
decyzją określającą wysokość zaległości składkowych wydaną także przeciwko
małżonkowi dłużnika i jemu doręczoną. Przyjęcie stanowiska odmiennego
pozbawiałoby małżonka dłużnika w postępowaniu administracyjnym jakiejkolwiek
ochrony prawnej w zakresie możności kwestionowania decyzji określającej
wysokość zaległości składkowych, w postępowaniu wieczystoksięgowym zaś
sprowadzałoby się praktycznie do uprawnień czysto formalnych. Tego rodzaju brak
ochrony prawnej mógłby budzić wątpliwości w świetle przepisów Konstytucji
i dotychczasowego orzecznictwa Sądu Najwyższego, w tym uchwały z dnia 8
października 2003 r. III CZP 68/03 (OSNC 2004, nr 12, poz. 191), dotyczącej
wymogu istnienia tytułu wykonawczego wydanego przeciwko obojgu małżonkom
jako podstawy wpisu hipoteki przymusowej zabezpieczającej należności podatkowe
przypadające od jednego z nich. Mając to na względzie, a ponadto zważając, że
spójność postępowania o wpis z wniosków opartych na orzeczeniach sądowych i na
orzeczeniach administracyjnych wymagałaby jednakowej podstawy wpisu, Sąd
Okręgowy stwierdził jednak, iż z przepisów o ubezpieczeniach społecznych nie
wynika, aby doręczenie decyzji dotyczyło także małżonka zobowiązanego.
Sąd Najwyższy przy rozpoznawaniu tego zagadnienia prawnego powziął,
wyrażoną w zagadnieniu przedstawionym do rozstrzygnięcia składowi
powiększonemu, wątpliwość, czy doręczona zobowiązanemu decyzja Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych, ustalająca wysokość należności z tytułu składek, może
być podstawą wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości stanowiącej przedmiot
współwłasności łącznej zobowiązanego i jego małżonka.
Za punkt wyjścia Sąd Najwyższy przyjął stwierdzenie, że sytuacja prawna
małżonka osoby, na której ciążą zobowiązania z tytułu składek należnych
Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych, nie wykazuje zasadniczego zróżnicowania co
do ustanowienia hipoteki przymusowej w porównaniu z sytuacją małżonka osoby
zobowiązanej z tytułu podatków. Zarówno bowiem w art. 26 ust. 3 i 3a pkt 2 ustawy
z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137,
poz. 887 ze zm. – dalej: "u.s.u.s."), jak i w art. 34 § 1 i 3 pkt 2 w związku z art. 35 §
2 pkt 1b ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz.U. Nr 137,
poz. 926 ze zm. – dalej: "Ord.pod.") ustanowione zostało prawo Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych, względnie Skarbu Państwa i jednostki samorządu
terytorialnego, do hipoteki przymusowej na nieruchomościach stanowiących
przedmiot współwłasności łącznej dłużnika i jego małżonka oraz określona została
podstawa wpisu w postaci doręczonej decyzji. Jednocześnie, w świetle art. 26 i 29
Ordynacji podatkowej oraz w związku z odesłaniem w art. 31 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych, zarówno w odniesieniu do podatków, jak i należności
składkowych, obowiązuje zasada odpowiedzialności podatnika (płatnika składek)
pozostającego w związku małżeńskim jego majątkiem osobistym oraz majątkiem
wspólnym dłużnika i jego małżonka.
Mając to na względzie i nie negując słuszności zaspokajania roszczeń
z zobowiązań publicznoprawnych z majątku wspólnego małżonków w sytuacji, w
której dłużnikiem jest jeden z nich, skład przedstawiający zagadnienie prawne
zwrócił uwagę na rozbieżność poglądów co do wykładni przytoczonych przepisów
w kwestii zabezpieczenia małżonkowi dłużnika ochrony jego interesu w toku całego
postępowania o wpis. Wskazał, że w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego
2004 r., III CZP 109/03 ("Biuletyn SN" 2004, nr 2, s. 2) stwierdzono, iż podstawą
wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości wspólnej podatnika i jego małżonka
może być decyzja doręczona wyłącznie podatnikowi. W ten sposób została uznana
za nieaktualną dotychczasowa linia orzecznictwa zmierzająca do ograniczenia
i ochrony odpowiedzialności małżonka podatnika majątkiem wspólnym. W uchwale
z dnia 24 lutego 2004 r., III CZP 121/03 ("Biuletyn SN" 2004, nr 2, s. 6) Sąd
Najwyższy przyjął natomiast, że doręczona zobowiązanemu decyzja Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych, ustalająca wysokość należności z tytułu składek, nie
może być podstawą wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości stanowiącej
przedmiot współwłasności łącznej zobowiązanego i jego małżonka. Dostrzegając
podobieństwo unormowań hipoteki przymusowej w Ordynacji podatkowej i ustawie
o systemie ubezpieczeń społecznych, skład orzekający Sądu Najwyższego
w przedstawionym zagadnieniu zauważył jednak, że w przepisach tej ostatniej
ustawy nie nastąpiło zwężenie pojęcia strony, co przyjął Sąd Najwyższy w uchwale
z dnia 5 lutego 2004 r., III CZP 109/03. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Hipoteka przymusowa na nieruchomości stanowiącej przedmiot
współwłasności łącznej dłużnika i jego małżonka dla zabezpieczenia należności
z tytułu składek, znajdująca podstawę w doręczonej decyzji określającej wysokość
składek, uregulowana została w art. 26 ust. 3, 3a pkt 2 i ust. 4 u.s.u.s., w brzmieniu
nadanym ustawą z dnia 18 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych oraz zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 241, poz.
2074). (...) Przepisy te są wyrazem przyjętej w ustawie z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych zasady odpowiedzialności majątkiem
wspólnym małżonków za należności składkowe, których dłużnikiem jest jeden
z nich.
Analogiczne unormowanie zawiera ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. –
Ordynacja podatkowa w art. 34 § 1 i § 3 pkt 2 oraz art. 35 § 2 pkt 1a w brzmieniu
nadanym ustawą z dnia 12 września 2002 r. o zmianie ustawy – Ordynacja
podatkowa i niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 169, poz. 1387) (...) Regułę
odpowiedzialności majątkiem wspólnym podatnika i jego małżonka za zobowiązania
podatkowe jednego z małżonków określa art. 29 § 1 Ord.pod., zgodnie z którym,
w przypadku osób pozostających w związku małżeńskim odpowiedzialność
podatnika obejmuje majątek osobisty podatnika oraz majątek wspólny podatnika
i jego małżonka. Przepis ten, na podstawie art. 31 u.s.u.s., ma odpowiednie
zastosowanie w prawie ubezpieczeń społecznych.
Przytoczone uregulowania są przykładem przepisów szczególnych,
przewidujących nieostateczną decyzję administracyjną jako podstawę wpisu
hipoteki przymusowej, o których mowa w art. 110 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r.
o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze
zm. – dalej: "u.k.w.h."). Taka hipoteka jest hipoteką kaucyjną (art. 111 u.k.w.h.),
której ustanowienie nie jest sposobem egzekucji, a jej celem nie jest realizacja
wierzytelności. Do egzekucji z obciążonej nieruchomości wymagany jest tytuł
wykonawczy (art. 26 § 1 ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu
egzekucyjnym w administracji, jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. nr 110, poz. 968 ze zm. –
dalej: „u.p.e.a.”), a w przypadku nieruchomości stanowiącej majątek wspólny
zobowiązanego i jego małżonka, tytuł wystawiony na oboje małżonków (art. 27c
u.p.e.a.). Hipoteka przymusowa, powstała w wyniku wpisu dokonanego na
podstawie doręczonej decyzji, określającej wysokość należnego świadczenia,
stanowi środek zabezpieczenia interesów fiskalnych Państwa i jednostek
samorządu terytorialnego, względnie Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, przed
możliwością „ucieczki” nierzetelnego dłużnika – polegającej na zbyciu
nieruchomości przed upływem terminu do odwołania od decyzji lub przed
wyczerpaniem trybu odwoławczego – spod przymusowego zaspokojenia się
uprawnionego z nieruchomości. Po przekształceniu w hipotekę przymusową zwykłą
– co następuje na podstawie tytułu wykonawczego – staje się gwarantem realizacji
wierzytelności w stosunku do każdoczesnego właściciela nieruchomości.
Obok hipoteki przymusowej kaucyjnej w prawie podatkowym i w prawie
ubezpieczeń społecznych przewidziana jest hipoteka przymusowa zwykła, dla
powstania której wymagany jest tytuł wykonawczy (art. 35 § 2 Ord.pod., art. 109
ust. 1 u.k.w.h.). W świetle utrwalonego orzecznictwa Sądu Najwyższego (por.
postanowienie z dnia 28 marca 1995 r., I CR 2/95, nie publ., uchwała z dnia 18
maja 1995 r., III CZP 63/95, OSNC 1995, nr 10, poz. 142, uzasadnienie uchwały
z dnia 20 czerwca 2001 r., III CZP 34/01, OSNC 2002, nr 1, poz. 3) podstawę wpisu
hipoteki przymusowej zwykłej mogą stanowić tytuły wykonawcze wydane zarówno
w sądowym, jak i administracyjnym postępowaniu egzekucyjnym; te ostatnie nie
wymagają zaopatrywania ich w sądową klauzulę wykonalności (por. uzasadnienie
uchwały z dnia 18 września 2002 r., III CZP 49/02, OSNC 2003, nr 9, poz. 115).
Odnośnie do hipoteki przymusowej zabezpieczającej należności podatkowe
z istniejących zobowiązań, mającej obciążać nieruchomość wspólną
zobowiązanego i jego małżonka, Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 8 października
2003 r., III CZP 68/03 orzekł, że administracyjny tytuł wykonawczy musi być
wystawiony na oboje małżonków. Wyrażając aprobatę dla powyższego stanowiska
należy stwierdzić, że ze względu na podobieństwo uregulowań znajduje ono w pełni
zastosowanie także do tytułu wykonawczego stanowiącego podstawę wpisu
hipoteki przymusowej zabezpieczającej należności składkowe.
Konkludując, na tle Ordynacji podatkowej i ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych, w odniesieniu do należności podatkowych lub składkowych
funkcjonują dwa rodzaje hipoteki przymusowej, różniące się co do podstawy wpisu
oraz treścią. Pierwsza, która powstaje na podstawie decyzji nieostatecznej, ale
doręczonej, będąca hipoteką kaucyjną, oraz druga, która powstaje na podstawie
administracyjnego tytułu wykonawczego i jest hipoteką zwykłą.
Przedstawione zagadnienie prawne dotyczy pierwszej z wymienionych
rodzajów hipoteki. (...)
Decyzja ostateczna, określająca wysokość należności podatkowych lub
składkowych nie została przewidziana w Ordynacji podatkowej i w ustawie
o systemie ubezpieczeń społecznych jako podstawa wpisu hipoteki przymusowej na
nieruchomości wspólnej zobowiązanego (dłużnika) i jego małżonka. Wprawdzie
w art. 110 u.k.w.h. znalazło się „upoważnienie” do objęcia przepisami szczególnymi
także decyzji ostatecznej, na co wskazuje zwrot „chociażby nie była ostateczna”, to
jednak Ordynacja podatkowa ani ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych nie
wymieniają innej decyzji oprócz „doręczonej”. Również nie byłoby możliwe
wnioskowanie o decyzji ostatecznej na podstawie rozumowania, że skoro
uwzględnia się, jako źródło wpisu, decyzję nieostateczną, to tym bardziej powinno
się uwzględniać decyzję ostateczną. Decyzja ostateczna nie została przewidziana
w art. 111 u.k.w.h. jako podstawa hipoteki kaucyjnej, zatem trzeba by uznać, że
uprawnia ona do wpisu hipoteki zwykłej. Zasadnicze różnice pomiędzy hipoteką
kaucyjną i zwykłą, rzutujące w istotny sposób na sytuację prawną właściciela
nieruchomości, wykluczają możliwość przyjęcia w drodze wykładni, że decyzja,
która stała się ostateczna po doręczeniu tylko zobowiązanemu (dłużnikowi), stanowi
podstawę wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości wspólnej małżonków.
Ostateczna decyzja stanowi podstawę administracyjnego tytułu
wykonawczego (art. 27 u.p.e.a.). Dopiero ten tytuł, obejmujący oboje małżonków
(por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 8 października 2003 r., III CZP 68/03),
może stanowić podstawę wpisu hipoteki przymusowej obciążającej nieruchomość
wspólną. Hipoteka ustanowiona na podstawie tytułu wykonawczego jest hipoteką
zwykłą (art. 111 a contrario u.k.w.h.). Źródłem materialnoprawnym
odpowiedzialności majątkowej współmałżonka jest art. 29 § 1 Ord.pod.,
przewidujący odpowiedzialność współmałżonka z majątku wspólnego za dług po
jego powstaniu. Nie jest to odpowiedzialność osobista, lecz sui generis
odpowiedzialność rzeczowa. W postępowaniu wszczętym w wyniku wydania
administracyjnego tytułu wykonawczego małżonkowi dłużnika przysługuje prawo
zgłaszania zarzutów do organu egzekucyjnego (art. 27 § 1 pkt 9 u.p.e.a.). Jeśli
wystawienie tytułu wykonawczego służyć ma jedynie ustanowieniu hipoteki
przymusowej, a nie egzekucji z nieruchomości, należy przyjąć, że w przypadku
należności składkowych organem egzekucyjnym pozostaje Zakład Ubezpieczeń
Społecznych (art. 19 § 4 u.p.e.a.). W zarzutach małżonek zobowiązanego
(dłużnika) może podjąć obronę przed egzekucją z majątku wspólnego (art. 33 i 34
u.p.e.a.).
Zarówno art. 26 ust. 3a pkt 2 u.s.u.s., jak i art. 34 § 3 pkt 2 Ord.pod. weszły
w życie z dniem 1 stycznia 2003 r. Wcześniej, bo z dniem 5 czerwca 2001 r.,
w wyniku zmiany art. 34 Ord.pod., wprowadzonej ustawą z dnia 11 kwietnia 2001 r.
(Dz.U. Nr 39, poz. 459), przestała istnieć instytucja hipoteki ustawowej, w wyniku
zaś dodania do ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych przepisu art. 27c (art.
1 pkt 25 ustawy z dnia 6 września 2001 r. o zmianie ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych, Dz.U. Nr 125 poz. 1368) oraz dopuszczenia
w postępowaniu administracyjnym egzekucji z nieruchomości (art. 1a pkt 12
u.p.e.a., jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 110, poz. 968) stało się niewątpliwym, że
obecnie prowadzenie egzekucji administracyjnej z nieruchomości wspólnej
podatnika i jego małżonka jest dopuszczalne i nie wymaga nadawania sądowej
klauzuli wykonalności administracyjnemu tytułowi wykonawczemu (por. uchwałę
Sądu Najwyższego z dnia 18 września 2002 r., III CZP 49/02). (...)
Z przepisów art. 24 ust. 3 i 3a u.s.u.s. oraz art. 34 pkt 2 Ord.pod. wynika
jasno, że hipoteka przymusowa z tytułu zobowiązań podatkowych i z tytułu
należności wobec Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, przypadających od osób
pozostających w związku małżeńskim, może powstać na podstawie nieostatecznej
decyzji, oraz że hipoteka przymusowa na tej podstawie powstać może na
nieruchomości stanowiącej przedmiot współwłasności łącznej dłużnika i jego
małżonka. (...)
Odnosząc wątpliwości związane z zagwarantowaniem małżonkowi dłużnika
jego praw do problematyki doręczeń, Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że przepisy
Ordynacji podatkowej i ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych nie udzielają
wprost odpowiedzi na pytanie, komu decyzja powinna być doręczona; czy tylko
zobowiązanemu (dłużnikowi), czy także jego małżonkowi.
W dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego wyrażone zostały na
ten temat dwa poglądy.
W uchwale z dnia 5 lutego 2004 r., III CZP 109/03, Sąd Najwyższy stwierdził,
że podstawą wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości stanowiącej przedmiot
współwłasności łącznej podatnika i jego małżonka może być decyzja ustalająca
wysokość zobowiązania podatkowego doręczona wyłącznie podatnikowi. (...)
W uchwale z dnia 24 lutego 2004 r., III CZP 121/03, Sąd Najwyższy, przyjął
natomiast, że doręczona zobowiązanemu decyzja Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych, ustalająca wysokość należności z tytułu składek, nie może być
podstawą wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości stanowiącej przedmiot
współwłasności łącznej zobowiązanego i jego małżonka. Sąd Najwyższy wskazał,
że decyzja ustalająca wysokość należności z tytułu składek nie stanowi tytułu
wykonawczego w rozumieniu art. 109 u.k.w.h., wobec czego nie może być
podstawą wszczęcia administracyjnego postępowania egzekucyjnego. (...)
W postępowaniu podatkowym rozstrzygnięcie kwestii doręczenia decyzji
ustalającej wysokość należności z istniejących zobowiązań nie wymaga
odwoływania się do argumentów opartych na wykładni przepisów
materialnoprawnych pod kątem zapewnienia małżonkowi zobowiązanego ochrony
jego praw; zajęcie stanowiska możliwe jest na podstawie przepisów formalnych.
Z art. 145 Ord.pod. i art. 188 k.p.a. w związku z art. 3 § 1 pkt 2 k.p.a. oraz art. 14
pkt 6 ustawy z dnia15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (jedn. tekst:
Dz.U. z 2001 r. Nr 14, poz.17) wynika, że decyzje doręcza się stronie, (jej
przedstawicielowi lub pełnomocnikowi) oraz prokuratorowi i Rzecznikowi Praw
Obywatelskich, jeżeli przystąpią do postępowania podatkowego. Zgodnie z art. 133
Ord.pod., stroną w postępowaniu podatkowym jest podatnik, płatnik, inkasent lub
ich następca prawny, a także osoby trzecie, o których mowa w art. 110-117, ze
względu na swój interes prawny żądające czynności organu podatkowego, do
których czynność tego organu się odnosi lub których interesu prawnego działanie
organu podatkowego dotyczy, a także inna osoba, jeżeli zgodnie z przepisami
prawa podatkowego przed powstaniem obowiązku podatkowego ciążą na niej
szczególne obowiązki lub zamierza skorzystać z uprawnień wynikających z tego
prawa. W świetle przytoczonych przepisów stroną postępowania podatkowego nie
jest każdy, kto ma w tym interes prawny, lecz tylko ten, kto został wyraźnie
oznaczony w art. 133 § 1 Ord.pod. oraz ten, kto został wymieniony w art. 133 § 2 i 3
Ord.pod. Małżonek podatnika, którego dotyczy ustalone zobowiązanie podatkowe,
nie został zaliczony w art. 133 Ord.pod. do grona podmiotów będących stroną
postępowania podatkowego. Wobec tego nie doręcza się mu decyzji ustalającej
wysokość zobowiązania podatkowego, stanowiącej podstawę wpisu hipoteki
przymusowej na nieruchomości objętej wspólnością ustawową podatnika i jego
małżonka.
Uzasadnieniem dla takiego rozwiązania jest konstrukcja majątkowej
wspólności ustawowej małżonków przewidziana w art. 31 k.r.o. oraz zasada –
przyjęta także na gruncie zobowiązań publicznoprawnych – zaspokajania się
wierzycieli z majątku wspólnego małżonków w sytuacji, w której dłużnikiem jest
jeden z nich. Zwrócił na to uwagę Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 5 lutego
2004 r., III CZP 109/03. Gdyby uznać, że materialne przesłanki odpowiedzialności
małżonka nie usprawiedliwiają wyeliminowania go z kręgu podmiotów, którym
decyzja powinna być doręczona, znaczenie przesądzające w kwestii procesowej
doręczeń należałoby przyznać brzmieniu art. 133 Ord.pod.
Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych nie zawiera odesłania do
Ordynacji podatkowej ani w części dotyczącej instytucji strony, ani co do doręczeń.
Stosownie do art. 123 u.s.u.s., w tym zakresie znajdują zastosowanie art. 28 i 40
k.p.a., które stanowią, że decyzje doręcza się stronom, a stroną jest każdy, czyjego
interesu prawnego lub obowiązku dotyczy postępowanie. W ustawie o systemie
ubezpieczeń społecznych nie nastąpiło zwężenie pojęcia strony do niektórych tylko,
enumeratywnie wymienionych podmiotów mających interes prawny. W tym
szerokim rozumieniu pojęcia strony małżonek płatnika składek, pozostający
z dłużnikiem w ustroju majątkowym wspólności ustawowej, posiadający wspólną
z nim nieruchomość podlegającą obciążeniu hipoteką przymusową, mieściłby się
wówczas, gdyby miał obiektywną potrzebę ochrony prawnej wywołaną naruszeniem
jego sfery prawnej.
Taka potrzeba nie istnieje. Sfera praw właścicielskich małżonka dłużnika nie
doznaje naruszenia ani w wyniku wydania decyzji ustalającej wysokość należności
składkowych, ani – w szczególności – przez ustanowienie hipoteki przymusowej
kaucyjnej na podstawie tej decyzji.
Istota hipoteki wyraża się w możności dochodzenia przez wierzyciela
zaspokojenia z nieruchomości bez względu na to, czyją stała się własnością
i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela nieruchomości (art.
65 u.k.w.h.). Wierzyciel hipoteczny może dochodzić zaspokojenia z nieruchomości
obciążonej hipoteką bez względu na ograniczenie odpowiedzialności dłużnika
wynikające z prawa spadkowego (art. 74 u.k.w.h.). Z wpisem hipoteki wiążę się,
jeśli chodzi o odpowiedzialność z nieruchomości, domniemanie istnienia
wierzytelności zabezpieczonej (art. 71 u.k.w.h.). Jest ono źródłem
odpowiedzialności rzeczowej nabywcy nieruchomości niebędącego dłużnikiem
osobistym oraz prawną podstawą uzyskania przez wierzyciela hipotecznego tytułu
wykonawczego przeciwko nabywcy w celu prowadzenia egzekucji z nieruchomości.
Generalnie, ustanowienie hipoteki stwarza stan swoistej „egzekwowalności”
roszczenia z nieruchomości, różniący się niekorzystnie od sytuacji prawnej
właściciela nieruchomości w przypadku nieistnienia hipoteki.
Hipoteka przymusowa na podstawie doręczonej decyzji składkowej nie
powoduje tego rodzaju skutków prawnych. Jako hipoteka kaucyjna nie stwarza
domniemania istnienia wierzytelności zabezpieczonej (art. 105 u.k.w.h.), nie
stanowi też źródła odpowiedzialności małżonka dłużnika z majątku wspólnego ani
prawnej podstawy wystawienia tytułu wykonawczego przeciwko małżonkowi.
Podstawą tą – jak wyżej wskazano – jest art. 29 Ord.pod. w związku z art. 31
u.s.u.s. Sam wpis hipoteki przymusowej kaucyjnej w niczym nie zmienia sfery
prawnej małżonka dłużnika. W szczególności, nie wpływa na zasadę jego
odpowiedzialności ani na możność skierowania przeciwko niemu egzekucji
z nieruchomości wspólnej. Zagrożenie dla małżonka w postaci ewentualności
uszczuplenia jego prawa własności płynie z zasady odpowiedzialności sui generis
rzeczowej za dług współmałżonka, a nie z faktu ustanowienia hipoteki przymusowej
kaucyjnej. Zagrożenie to realizuje się na podstawie tytułu wykonawczego przeciwko
małżonkowi, a nie decyzji ustalającej wysokość należności składkowych, która
tytułem wykonawczym nie jest.
Mając powyższe na względzie należało przyjąć, że na etapie wydania decyzji
ustalającej wysokość należności z tytułu składek nie istnieje potrzeba udzielenia
małżonkowi dłużnika ochrony prawnej w postaci umożliwienia mu
zakwestionowania decyzji przez jej doręczenie. Interes prawny małżonka wyraża
się w uchronieniu wspólnej nieruchomości od egzekucji na poczet zaspokojenia
wierzytelności Zakładu Ubezpieczeń Społecznych przysługującej do
współmałżonka. Powstaje on w momencie wystawienia administracyjnego tytułu
wykonawczego w celu wszczęcia postępowania egzekucyjnego z nieruchomości
wspólnej względnie ustanowienia na niej hipoteki przymusowej zwykłej.
Zainteresowanie małżonka tym, żeby dłużnik nie miał długu wobec Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych, względnie, żeby dług ten był mniejszy, podobnie jak
ewentualne niekorzystne postrzeganie małżonka dłużnika w obrocie gospodarczym
w wyniku ustanowienia na nieruchomości wspólnej hipoteki przymusowej kaucyjnej,
dotyka faktycznego interesu małżonka, a nie jego interesu prawnego.
Jak z powyższego wynika, mimo odmiennego uregulowania w Ordynacji
podatkowej i ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych instytucji strony
postępowania administracyjnego, obydwie ustawy pozwalają na jednolite
stanowisko co do niedoręczania małżonkowi zobowiązanego (dłużnika) decyzji
ustalającej wysokość określonych należności, będącej podstawą wpisu hipoteki
przymusowej obciążającej nieruchomość wspólną.
Reasumując, sytuację prawną małżonka dłużnika określa brak osobistej
odpowiedzialności z tytułu składek, będący następstwem nieistnienia zobowiązania
pomiędzy Zakładem Ubezpieczeń Społecznych i tym małżonkiem oraz zasada
ponoszenia sui generis rzeczowej odpowiedzialności, która uaktualnia się
w postępowaniu egzekucyjnym. Ustanowienie hipoteki przymusowej kaucyjnej nie
czyni małżonka odpowiedzialnym osobiście ani rzeczowo i nie prowadzi samo
w sobie do uszczuplenia jego własności. W związku z tym małżonek dłużnika nie
ma interesu prawnego w kwestionowaniu decyzji stanowiącej podstawę
ustanowienia hipoteki. Decyzja taka w stosunku do niego nie podlega doręczeniu.
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy, działając na podstawie art. 61 § 1
ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz.U. Nr 240, poz. 2052),
podjął uchwałę, jak na wstępie.