Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 18 listopada 2004 r.
II UK 40/04
Podjęcie działalności gospodarczej, po spełnieniu przed dniem 1 stycz-
nia 1999 r. wszystkich przesłanek nabycia prawa do emerytury na podstawie
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień do
wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wymagają-
cymi stałej opieki (Dz.U. Nr 28, poz. 149 ze zm.), nie prowadzi do utraty tego
prawa.
Przewodniczący SSN Herbert Szurgacz, Sędziowie SN: Beata Gudowska,
Maria Tyszel (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 18 listopada 2004 r.
sprawy z wniosku Jadwigi M. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Od-
działowi w S. o wcześniejszą emeryturę, na skutek kasacji organu rentowego od wy-
roku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 5 listopada 2003 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu wyrokiem
z dnia 5 listopada 2003 r. [...] oddalił apelację Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-
Oddziału w S. od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
w Szczecinie z 12 sierpnia 2003 r. [...], zmieniającego decyzję tego organu rentowe-
go z 28 czerwca 2000 r. i przyznającego wnioskodawczyni Jadwidze M. prawo do
wcześniejszej emerytury z tytułu opieki nad dzieckiem, przewidzianej w rozporządze-
niu Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień do wcześniejszej
emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki (Dz.U.
Nr 28, poz. 149), zwanego dalej rozporządzeniem.
Po ponownym rozpoznaniu sprawy, Sąd pierwszej instancji ustalił, że syn
wnioskodawczyni Marek urodził się 27 maja 1985 r. i od urodzenia jest dzieckiem,
2
które ze względu na stan zdrowia, spowodowany jednym ze stanów chorobowych
wymienionych w § 1 ust. 3 rozporządzenia, wymaga stałej opieki innej osoby z uwagi
na potrzebę pielęgnacji i pomocy w czynnościach samoobsługowych. Sąd ustalił też,
że wobec zaliczenia przez organ rentowy „uprawnienia emerytalne” wnioskodaw-
czyni okresu sprawowania przez nią opieki nad synem od 1 kwietnia 1992 r do 28
lutego 1995 r. wykazała ona (na dzień 31 grudnia 1998 r.), okresy składkowe z nie-
składkowymi w łącznym wymiarze 22 lat, 6 miesięcy i 16 dni. Organ rentowy w pi-
śmie z 2 czerwca 2003 r. przyznał, że wnioskodawczyni spełniła warunki z § 1 rozpo-
rządzenia, jednakże przystąpienie do Otwartego Funduszu Emerytalnego uniemożli-
wia przyznanie jej emerytury przewidzianej w tym rozporządzeniu. Z poglądem tym
nie zgodził się Sąd Okręgowy, powołując się na stanowisko Sądu Najwyższego i
Sądu Apelacyjnego w Poznaniu, uznał że przystąpienie do Funduszu „nie wpływa na
możliwość realizacji nabytego przed dniem 1 stycznia 1999 r. prawa do emerytury na
podstawie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r."
W apelacji od tego wyroku organ rentowy podniósł, że wnioskodawczyni od 1
kwietnia 1998 r. prowadzi działalność gospodarczą, a to powoduje, że na podstawie
art. 186 ust. 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm., zwanej dalej ustawą o
FUS), wnioskodawczyni nie przysługuje wcześniejsza emerytura z tytułu opieki nad
dzieckiem „gdyż ostatnim ubezpieczeniem przed 1 stycznia 1999 r. nie było ubezpie-
czenie z tytułu pozostawania w stosunku pracy w myśl Kodeksu Pracy". Oddalając
apelację, Sąd drugiej instancji w swym uzasadnieniu stwierdził, że „nie można zgo-
dzić się ze stanowiskiem organu rentowego, iż wcześniejsze emerytury dla pracow-
ników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki odnoszą się wyłącznie
do osób, które wykazały jako ostatnie ubezpieczenie przed 1 stycznia 1999 r. ubez-
pieczenie wynikające ze stosunku pracy. W ocenie Sądu Apelacyjnego prawo do
emerytury powyższej nabywa także były pracownik o ile spełni wszystkie warunki
określone w rozporządzeniu z dnia 15 maja 1989 r. na dzień zakończenia zatrudnie-
nia pracowniczego. Wnioskodawczyni pozostawała w zatrudnieniu pracowniczym do
dnia 31 grudnia 1997 r. Niespornym obecnie jest, że wnioskodawczyni do dnia 31
grudnia 1997 r. posiada ponad 20 letni okres zatrudnienia (...) spełnia również na
dzień 31 grudnia 1997 r. wszystkie pozostałe warunki niezbędne do nabycia prawa
do przedmiotowego świadczenia określone rozporządzeniem (...) czego pozwany nie
kwestionuje”.
3
W kasacji od tego wyroku organ rentowy jako jej podstawę wskazał narusze-
nie prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 186 ust. 3 ustawy z 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr
162, poz. 1118 ze zm.), „poprzez przyjęcie, że wnioskodawczyni ma prawo do wcze-
śniejszej emerytury z tytułu opieki nad dzieckiem wymagającym stałej opieki od dnia
złożenia wniosku". Zdaniem organu rentowego „przytoczona podstawa kasacyjna
wskazuje, iż w przedmiotowej sprawie zachodzi okoliczność uzasadniająca rozpo-
znanie niniejszej kasacji albowiem występuje potrzeba wykładni wskazanego wyżej
przepisu budzącego poważne wątpliwości prawne". Wniosek kasacyjny sformułowa-
no następująco: o „zmianę zaskarżonego wyroku w całości poprzez uchylenie za-
skarżonego wyroku w całości oraz o uchylenie w całości poprzedzającego go wyroku
Sądu Okręgowego w Szczecinie i przekazanie sprawy wymienionemu Sądowi Okrę-
gowemu do ponownego jej rozpoznania i rozstrzygnięcia o należnych pozwanemu
kosztach procesu za wszystkie instancje”.
Rozpoznając sprawę - stosownie do art. 39311
§ 1 k.p.c. - w granicach kasacji,
Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co następuje:
Wobec przytoczenia w kasacji podstawy wskazanej w art. 3911
pkt 1 k.p.c.,
Sąd Najwyższy oceniając jej zasadność jest - stosownie do art. 39311
§ 2 k.p.c. -
związany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego wyroku.
Istotne w sprawie okoliczności są bezsporne, a przedstawiają się następująco:
Wnioskodawczyni była pracownikiem do 31 grudnia 1997 r. i do tej daty wykazała 19
lat 7 miesięcy i 27 dni okresów składkowych. Po ponownym rozpoznaniu sprawy, do
tych okresów organ rentowy doliczył jej - jako nieskładkowy - okres sprawowania
opieki nad synem Markiem od 1 kwietnia 1992 r. do 28 lutego 1995 r. w wymiarze 2
lat i 11 miesięcy, więc łącznie wnioskodawczyni wykazała 22 lata 6 miesięcy i 16 dni
okresów składkowych z nieskładkowymi. Organ rentowy przyznał w toku postępowa-
nia sądowego, że przystąpienie wnioskodawczyni do Otwartego Funduszu Emerytal-
nego nie ma znaczenia prawnego dla oceny jej uprawnień do emerytury przewidzia-
nej w wyżej powołanym rozporządzeniu. Również stan zdrowia dziecka wnioskodaw-
czyni nie budzi wątpliwości organu rentowego.
Organ nie zarzucił naruszenia żadnego przepisu rozporządzenia, a więc nie
kwestionuje też, że wnioskodawczyni spełniła wszystkie warunki, od których uzależ-
4
nione jest powstanie prawa do emerytury, a mianowicie: 1) jest matką, która nie mo-
gła (nie może) kontynuować zatrudnienia z powodu stanu zdrowia swojego dziecka,
wymagającego - bez względu na wiek - jej stałej opieki oraz pielęgnacji, 2) ma wyma-
gany okres zatrudnienia, 3) sprawuje osobistą opiekę nad dzieckiem, o jakim stanowi
to rozporządzenie.
Podniesiony w kasacji zarzut naruszenia art. 186 ust 3 ustawy o FUS jest bez-
zasadny. Zgodnie z tym przepisem, w zakresie odnoszącym się do omawianego roz-
porządzenia, do wniosków osób, które do dnia wejścia w życie ustawy nie zgłosiły
wniosku o emeryturę, mimo że spełniły warunki do nabycia prawa do tego świadcze-
nia - stosuje się przepisy ustaw i dekretu wymienionych w jej art. 195 dotyczące wa-
runków nabycia prawa do emerytury, chyba że przepisy ustawy są dla tych osób ko-
rzystniejsze. Przepis ten nie uzasadnia poglądu prezentowanego przez organ rento-
wy, że wnioskodawczyni nie może nabyć prawa do emerytury dlatego, że jej ostatnim
ubezpieczeniem przed zgłoszeniem wniosku, nie było ubezpieczenie pracownicze
lecz z tytułu działalności gospodarczej. Wprawdzie zakres podmiotowy rozporządze-
nia nie obejmuje osób prowadzących działalność gospodarczą, lecz żadna metoda
wykładni ani art. 186 ust. 3 ustawy o FUS, ani żadnego innego, nie prowadzi do
wniosku, że powstanie prawa do emerytury w nim przewidzianej w rozporządzeniu
jest uzależnione od charakteru „ostatniego ubezpieczenia". Przepis art. 186 ust. 3
ustawy o FUS jednoznacznie odnosi się do osób, które warunki do emerytury spełniły
„do dnia wejścia w życie ustawy." Określenie „do dnia" jednoznacznie wskazuje, że
prawo do emerytury mogło powstać w każdym czasie poprzedzającym dzień wejścia
w życie ustawy. Całkowicie błędny jest więc pogląd kasacji, że przyznanie wniosko-
dawczyni wcześniejszej emerytury jest naruszeniem tego przepisu, ponieważ przepis
ten nie zawiera żadnych warunków przyznawania wcześniejszej emerytury przewi-
dzianej w rozporządzeniu, a zarzutów naruszenia innych przepisów w kasacji nie
przedstawiono, co zwalnia Sąd Najwyższy z potrzeby ich omawiania.
Nie do zaakceptowania jest stanowisko organu rentowego, że podjęcie przez
wnioskodawczynię - po spełnieniu przez nią w 1997 r. wszystkich warunków do uzy-
skania emerytury z rozporządzenia - działalności gospodarczej pozbawia ją prawa do
emerytury a warunkiem powstania prawa do wcześniejszej emerytury jest podleganie
ubezpieczeniu pracowniczemu bezpośrednio przed dniem 1 stycznia 1999 r. Przy-
pomnieć więc trzeba, że decyzja organu rentowego o przyznaniu prawa do tego
świadczenia ma charakter wyłącznie deklaratoryjny. Stosownie do art. 100 ustawy o
5
FUS, prawo do świadczenia z ubezpieczenia społecznego powstaje z mocy samego
prawa z dniem spełnienia wszystkich warunków wymaganych do jego nabycia. Or-
gan rentowy nie nadaje prawa do świadczenia emerytalno-rentowego, lecz jedynie
stwierdza spełnienie wymaganych warunków. Prawo to ustaje wyłącznie jeśli ustanie
którykolwiek z warunków wymaganych do uzyskania tego prawa, a także ze śmiercią
osoby uprawnionej (art. 101 ustawy o FUS). Okoliczności, które zdarzyły się po na-
byciu prawa do świadczenia, także jeśli dotyczą one ubezpieczenia, nie mają wpływu
na już nabyte prawo. Tak więc, bez znaczenia prawnego w rozpoznawanej sprawie
jest to, że wnioskodawczyni po spełnieniu warunków do uzyskania emerytury z roz-
porządzenia przed dniem rozwiązania ostatniego stosunku pracy podjęła działalność
gospodarczą, zamiast na przykład pobierać zasiłek dla bezrobotnych lub korzystać z
pomocy społecznej w formie opłacania przez tę opiekę składek na ubezpieczenie
społeczne, co podniesiono w uzasadnieniu kasacji. Trafnie więc Sąd Apelacyjny
uznał, a Sąd Najwyższy ten pogląd podziela, że skoro wnioskodawczyni do dnia 31
grudnia 1997 r. spełniła wszystkie przesłanki do przyznania jej prawa do wcześniej-
szej emerytury, to stanowisko organu rentowego jest bezpodstawne.
Sąd Najwyższy nie może jednak pominąć argumentu kasacji, że „zgodnie z
pismem członka zarządu Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 16.02.2000 r. [...]
wydanym z uwzględnieniem w/wym. wyroku Trybunału Konstytucyjnego - po uzgod-
nieniu stanowiska z Sekretarzem Stanu w Ministerstwie Pracy i Polityki Socjalnej, na
podstawie art. 186 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS - emerytura wcze-
śniejsza z tytułu opieki nad dzieckiem wymagającym stałej opieki przysługuje oso-
bom urodzonym po dniu 31 grudnia 1948 r., które do dnia 31.12.1998 r. spełniły na-
stępujące warunki: a) udowodniły okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co
najmniej 20 lat - kobieta i 25 lat - mężczyzna oraz opiekują się dzieckiem wymagają-
cym stałej opieki, b) ostatnim ubezpieczeniem przed 01.01.1999 r. było ubezpiecze-
nie z tytułu pozostawania w stosunku pracy w myśl Kodeksu pracy. Warunek pozo-
stawania ostatnio w ubezpieczeniu pracowniczym uważa się za spełniony również w
przypadku, gdy wnioskodawca przed dniem 01.01.1999 r.: - pobierał zasiłek dla
bezrobotnych - niewykonywał zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej - pobierał
rentę z tytułu niezdolności do pracy lub rentę rodzinną - opłacał składkę na ubezpie-
czenie społeczne na podstawie art. 41 ust. 1 ustawy z dnia 25.11.1986 r. o organiza-
cji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 1989 r., nr 25, poz. 137 z późn.
6
zm.) albo, gdy ośrodek pomocy społecznej opłacał składki na podstawie art. 31b
ustawy o pomocy społecznej (Dz.U. z 1998 r., nr 64, poz. 414 z późn. zm.)”.
Rzeczpospolita Polska jest państwem prawa i członek zarządu Zakładu Ubez-
pieczeń Społecznych ani sekretarz stanu w Ministerstwie Pracy i Polityki Socjalnej,
nie są uprawnieni do stanowienia prawa, a sformułowany przez nich dodatkowy wa-
runek, narzucany osobom ubiegającym się o wcześniejszą emeryturę, jest działa-
niem bezprawnym, ich działanie ewidentnie wykracza poza przypisane im kompeten-
cje. Taka próba wprowadzania tak zwanego „prawa powielaczowego" musi się spo-
tkać z negatywną reakcją nie tylko Sądu Najwyższego.
Mając powyższe na uwadze, wobec braku usprawiedliwienia przytoczonych
podstaw kasacyjnych, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39312
k.p.c. orzekł jak w
sentencji wyroku.
========================================