Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE Z DNIA 23 LISTOPADA 2004 R.
V KK 195/04
1. Nadmierne obciążenie obowiązkami służbowymi sędziego (sę-
dziów), uniemożliwiającymi rozpoznanie sprawy przed upływem terminu
karalności jest „inną ważną przyczyną” (art. 351 § 1 zd. 2 k.p.k.), uzasad-
niającą odstępstwo od obowiązku zachowania kolejności w wyznaczaniu
sędziego (sędziów) do orzekania w sprawie.
2. Obraza art. 351 § 1 k.p.k. nie może być uznana za bezwzględną
przyczynę odwoławczą, lecz jedynie za uchybienie określone w art. 438 pkt
2 k.p.k., co w postępowaniu kasacyjnym wymaga ustalenia rażącego naru-
szenia prawa i możliwości wpływu tego naruszenia na treść orzeczenia.
3. Jeżeli do udziału w sprawie wyznaczony został konkretny sędzia,
to wniosek o wyłączenie sędziego (sędziów) niewyznaczonego do udziału
w tej sprawie, a nawet wszystkich pozostałych sędziów sądu właściwego,
aktualizuje się i podlega rozpoznaniu w sposób przewidziany w art. 42 § 4
k.p.k. tylko wtedy, gdy wyznaczony sędzia został następnie wyłączony, a w
jego miejsce wyznaczono sędziego objętego tym wnioskiem.
Przewodniczący: sędzia SN J. Żywolewska-Ławniczak.
Sędziowie: SN J. Skwierawski (sprawozdawca), SO del. do SN
T. Artymiuk.
Prokurator Prokuratury Krajowej: M. Staszak.
Sąd Najwyższy w sprawie Andrzeja S. i Pawła S. skazanych za prze-
stępstwo określone w art. 300 § 1 k.h. i 300 § 2 k.h., po rozpoznaniu w
Izbie Karnej na rozprawie w dniu 23 listopada 2004 r., kasacji wniesionej
2
przez obrońcę skazanych od wyroku Sądu Okręgowego w P. z dnia 21
marca 2003 r., zmieniającego wyrok Sądu Rejonowego w P. z dnia 5
sierpnia 2002 r.,
o d d a l i ł kasację (...).
Z u z a s a d n i e n i a :
Wyrokiem Sądu Rejonowego w P. z dnia 5 sierpnia 2002 r. Andrzej
S. uznany został za winnego popełnienia przestępstwa określonego w art.
94 § 1 u.k.s. i art. 300 § 1 k.h., a Paweł S. – przestępstwa określonego w
art. 300 § 2 k.h.
Sąd Okręgowy w P. po rozpoznaniu apelacji obrońcy oskarżonych,
wyrokiem z dnia 21 marca 2003 r. uchylił zaskarżony wyrok w części doty-
czącej Andrzeja S. w zakresie czynu określonego w art. 94 § 1 u.k.s. i – na
podstawie art. 17 § 1 pkt 6 k.p.k. – umorzył postępowanie, a w pozostałym
dotyczącym oskarżonych zakresie wyrok ten utrzymał w mocy.
Kasację od wyroku Sądu Okręgowego wniósł obrońca skazanych,
podnosząc w niej zarzut „obrazy art. 439 § 1 pkt 1 k.p.k. w zw. z art. 40 § 1
pkt 1 k.p.k., polegającej na tym, iż Sąd Okręgowy nie uchylił wyroku Sądu
Rejonowego pomimo tego, że wyrok ten został wydany przez Sąd w skła-
dzie którego uczestniczył sędzia Jakub Z., co do którego oskarżeni złożyli
wniosek o jego wyłączenie, a wniosek ten nie został rozpoznany w sposób
prawidłowy przez sędziego Małgorzatę S., w stosunku do której został rów-
nież złożony wniosek o wyłączenie” – a zatem – „w przedmiocie wyłączenia
sędziego (...) uczestniczyła sędzia, której sprawa w tej sytuacji dotyczyła
bezpośrednio”. Obrońca wniósł o uchylenie obu zapadłych wyroków i prze-
kazanie sprawy do ponownego rozpoznania przez Sąd pierwszej instancji.
3
Po upływie terminu do wniesienia kasacji obrońca złożył „uzupełnie-
nie kasacji”, a w piśmie tym sformułował zarzut „obrazy art. 439 § 1 pkt 2
k.p.k. w zw. z art. 351 § 1 k.p.k. oraz § 2 i 3 rozporządzenia Ministra Spra-
wiedliwości z dnia 12 sierpnia 1998 r. (Dz. U. Nr 111, poz. 696), polegają-
cej na rażącym naruszeniu zasad obowiązujących przy wyznaczaniu skła-
du sędziowskiego w Sądzie pierwszej instancji, przez pominięcie kolejności
wyznaczenia sędziego według wpływu sprawy”.
W pisemnej odpowiedzi na kasację, podobnie jak w wystąpieniu na
rozprawie kasacyjnej, prokurator Prokuratury Krajowej wniósł o oddalenie
kasacji jako oczywiście bezzasadnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja nie jest zasadna.
Zgodnie z treścią art. 536 k.p.k. zasada rozpoznania kasacji w grani-
cach zaskarżenia i podniesionych zarzutów nie wiąże sądu kasacyjnego
między innymi w wypadku uchybienia należącego do bezwzględnych przy-
czyn uchylenia orzeczenia – i to zarówno wtedy, kiedy sąd ten uchybienie
takie dostrzega z urzędu, jak i wtedy, kiedy strona postępowania – poza
kasacją i po upływie terminu do jej wniesienia – podnosi zarzut wskazujący
na takie uchybienie. W takiej sytuacji przedmiotem kontroli kasacyjnej jest
w niniejszej sprawie zasadność zarzutu podniesionego w kasacji i w piśmie
procesowym zatytułowanym „uzupełnienie kasacji”. Jest przy tym celowe,
dla przejrzystości wywodu, ustosunkowanie się do podniesionych zarzutów
w kolejności odpowiadającej chronologii czynności procesowych, a więc
omówienie najpierw problematyki wskazanej w „uzupełnieniu” kasacji.
W tej kwestii należy stwierdzić, że – wbrew stanowisku obrońcy –
prezes Sądu, pomijając określoną w art. 351 § 1 zd. 1 k.p.k. alfabetyczno-
chronologiczną regułę wyznaczania sędziego do orzekania w sprawie, nie
wykroczył poza określone w zdaniu drugim tego przepisu granice odstęp-
stwa od zasady. Granice te określa zwrot „z powody choroby sędziego lub
4
innej ważnej przyczyny”, który nie zawiera dalej idącego ograniczenia w
postaci – sugerowanego przez obrońcę – obowiązku upatrywania „ważnej
przyczyny” w takich tylko okolicznościach, które wiążą ją wyłącznie z osobą
sędziego. W realiach niniejszej sprawy nie ma jednak powodu do szersze-
go rozważania charakteru „innej ważnej przyczyny”, skoro wskazana przez
prezesa Sądu przyczyna – „ogromne obciążenie innych sędziów”, jest nie-
wątpliwie przyczyną wiążącą się z osobą sędziego i odzwierciedlającą – co
istotne – stan obciążenia obowiązkami służbowymi, jako niepozwalający na
ich zwiększanie bez realnego ryzyka znacznej zwłoki w ich wykonaniu.
Uznaniu takiej przyczyny za powód odstąpienia od zasady wyznaczania
sędziego nie sprzeciwia się wcale – jak utrzymuje obrońca – stanowisko
komentatorów; każdy z nich jedynie przykładowo wskazuje „inne ważne
przyczyny”, żaden zaś nie prezentuje zamkniętego ich katalogu. „Obciąże-
nie sędziego pracą (innymi sprawami)” wskazano nawet wprost jako „inną
ważną przyczynę” odstąpienia od gwarancyjnej zasady (P. Hofmański,
E. Sadzik, K. Zgryzek: Kodeks postępowania karnego, Komentarz, War-
szawa 2004, t. II, s. 318). Gwarancja ta nie ma charakteru bezwzględnego i
doznaje ograniczeń, które racjonalnie uwzględniają realne konieczności
oraz potrzeby praktyki. Kiedy zatem, obok obciążenia sędziego innymi
sprawami, wskazano również na realne zagrożenie nastąpienia przedaw-
nienia karalności, jako konsekwencję nadmiernego obciążenia innych sę-
dziów, to i taka przyczyna nie może być bagatelizowana, skoro zwłoka w
postępowaniu, prowadząca do możliwości upływu terminu przedawnienia,
zagraża nie tylko dobru wymiaru sprawiedliwości, lecz także właściwie ro-
zumianemu interesowi społecznemu. W takich warunkach wymaganie
bezwzględnego respektowania alfabetyczno-chronologicznej metody wy-
znaczania sędziego nadmiernie obciążonego, z pominięciem tego, który –
mniej obciążony – daje gwarancję rozpoznania sprawy przed upływem
terminu przedawnienia, raziłoby formalizmem. W szczególności, nie znaj-
5
dowałby on usprawiedliwienia w różnym charakterze okoliczności przesą-
dzającej o wyznaczeniu określonego sędziego – w obu bowiem wypadkach
okoliczności te mają charakter przypadku, a nie są celowym doborem sę-
dziego do sprawy według subiektywnego kryterium prezesa Sądu. W pełni
uzasadnione jest zatem stwierdzenie, że nadmierne obciążenie sędziego
(sędziów), uniemożliwiające rozpoznanie sprawy przed upływem terminu
karalności jest „inną ważną przyczyną” (art. 351 § 1 zd. 2 k.p.k.) uzasadnia-
jącą odstępstwo od obowiązku zachowania kolejności w wyznaczaniu sę-
dziego (sędziów) do orzekania w tej sprawie.
Sąd Najwyższy nie stwierdza w niniejszej sprawie naruszenia posta-
nowień art. 351 § 1 k.p.k., ani wskazanych w kasacji przepisów rozporzą-
dzenia wydanego na podstawie delegacji zwartej w § 3 tego artykułu.
Stwierdzenie to nie stwarza potrzeby rozważania skutków naruszenia za-
sady wyznaczania sędziego, ponieważ kwestia ta aktualizowałaby się tylko
w wypadku stwierdzenia naruszenia art. 351 § 1 k.p.k. Nie sposób nie
wskazać jednak, w nawiązaniu do treści podniesionego zarzutu, że uchy-
bienie zasadzie określonej w art. 351 § 1 k.p.k. nie może być uznane za
bezwzględną przyczynę odwoławczą, lecz jedynie za uchybienie określone
w art. 438 pkt 2 k.p.k., co w postępowaniu kasacyjnym wymaga wykazania
rażącego naruszenia prawa i możliwości istotnego wpływu tego naruszenia
na treść orzeczenia.
Zarzut wskazujący na uchybienie określone w art. 439 § 1 pkt 1 k.p.k.
uzasadniony został w kasacji twierdzeniem, że w sprawie brał udział sę-
dzia, w stosunku do którego złożony został wniosek o wyłączenie na pod-
stawie art. 41 § 1 k.p.k., a o nieuwzględnieniu tego wniosku orzekł –
sprzecznie z art. 40 § 1 pkt 1 k.p.k. – sędzia, który objęty był również wnio-
skiem o wyłączenie, a zatem sędzia, „którego sprawa w tej sytuacji doty-
czyła bezpośrednio”.
6
Rozstrzygnięcie w kwestii zasadności tego zarzutu wymaga na wstę-
pie stwierdzenia, że – zgodnie z treścią art. 439 § 1 pkt 1 in fine k.p.k. –
bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia stanowi wyłącznie uchybie-
nie polegające na udziale w wydaniu orzeczenia osoby podlegającej wyłą-
czeniu na podstawie art. 40 k.p.k. (iudex inhabilis). Nie jest natomiast spor-
ne, że ani we wniosku o wyłączenie, ani w apelacji obrońcy, ani w skardze
kasacyjnej nie twierdzono przecież, iż sytuację sędziego wyznaczonego do
udziału w sprawie cechuje którakolwiek z okoliczności sprecyzowanych w
przepisach art. 40 k.p.k. Stwierdzenie, że zachodziły wątpliwości co do
bezstronności członka składu orzekającego (art. 41 § 1 k.p.k. – iudex su-
spectus), jakie sformułowano w niniejszej sprawie, nie stanowi przyczyny
uchylenia orzeczenia na podstawie art. 439 § 1 pkt 1 k.p.k. – może nato-
miast uzasadniać podniesienie zarzutu rażącego naruszenia prawa proce-
sowego (art. 438 pkt 2 k.p.k.), w wypadku wykazania możliwości istotnego
wpływu tego naruszenia prawa na treść orzeczenia (art. 523 § 1 k.p.k.).
Stwierdzenie powyższe uwalniałoby od potrzeby dalszych rozważań
w kwestii zasadności tego zarzutu (w kasacji nie podjęto nawet próby wy-
kazania możliwości wpływu uchybienia na treść wyroku), gdyby nie fakt, że
redakcja omawianego zarzutu kasacji odnosi naruszenie art. 40 § 1 pkt 1
k.p.k. i sprecyzowaną w nim okoliczność wyłączającą sędziego od udziału
w sprawie ipso iure, nie do sędziego wyznaczonego do udziału w sprawie,
lecz do sędziego rozpoznającego wniosek o wyłączenie sędziego wyzna-
czonego. Zabieg ten, nie znajdujący uzasadnienia prawnego, niezależnie
od oceny znaczenia podstawy faktycznej zarzutu, ma cechy konstrukcji
myślowej wykreowanej wyłącznie w celu zaprezentowania uchybienia
mieszczącego się w katalogu bezwzględnych przyczyn odwoławczych. Po-
zwala on autorowi kasacji twierdzić, że z naruszeniem art. 40 § 1 pkt 1
k.p.k., a więc z uchybieniem określonym w art. 439 § 1 pkt 1 k.p.k., w
sprawie niniejszej orzekał sędzia, o którego niewyłączeniu rozstrzygał sę-
7
dzia ipso iure wyłączony od rozstrzygania w przedmiocie wyłączenia, po-
nieważ – jako objęty również wnioskiem o wyłączenie – pozostawał w sy-
tuacji, w której sprawa dotyczyła go bezpośrednio.
Tak skonstruowany zarzut zakwestionować należy przez wskazanie,
że jedyną przyczynę wyłączenia sędziego od orzekania w przedmiocie
wniosku o wyłączenie określa postanowienie art. 42 § 4 zd. 2 k.p.k. Jest to
szczególna podstawa wyłączenia sędziego z mocy prawa, wykluczająca
dopuszczalność orzekania w kwestii wyłączenia przez sędziego „którego
dotyczy wyłączenie”. Znajduje ona zastosowanie tylko w wypadku wskaza-
nym w tym przepisie i kwestię tę reguluje wyczerpująco. Nie istnieje zatem,
w zakresie składu orzekającego w kwestii wyłączenia sędziego, możliwość
stosowania (obok tej podstawy, czy w jej miejsce) innych podstaw wyłą-
czenia sędziego ipso iure, określonych w art. 40 k.p.k., i to nie tylko z po-
wodu braku takiej potrzeby (wszak przyczyna wyłączenia określona w art.
42 § 4 k.p.k. jest – co do zakresu – racjonalna i zupełna), lecz także dlate-
go, że okoliczności wyłączające sędziego, wyliczone w art. 40 i art. 41 § 1
k.p.k., dotyczą wyłącznie sędziego wyznaczonego do udziału w sprawie. W
rozumieniu tych przepisów „sprawą” jest postępowanie zmierzające do
rozpoznania i orzekania o głównym przedmiocie procesu, a nie w odrębnie
uregulowanej kwestii wyłączenia sędziego od udziału w sprawie. Autor ka-
sacji błędnie odnosi przy tym trafny niewątpliwie pogląd, wyrażający postu-
lat szerokiego rozumienia pojęcia „udział w sprawie”, dotyczący zakresu
czynności podejmowanych w tak rozumianej „sprawie”, do orzekania w
kwestii wyłączenia sędziego. W końcu podkreślić należy, że wskazanie w
kasacji na naruszenie art. 42 § 4 zd. 2 k.p.k. nie zmniejszałoby wagi zarzu-
tu, niezależnie od możliwości odniesienia go in concreto do uchybienia
określonego w art. 439 § 1 pkt 1 k.p.k., gdyby w niniejszej sprawie istniały
rzeczywiście podstawy uzasadniające sformułowanie takiego zarzutu.
8
Oczywista bezzasadność omawianego zarzutu jest natomiast nieu-
chronną konsekwencją – z jednej strony, przypisania określonym zaszło-
ściom procesowym znaczenia, jakiego one nie posiadają, z drugiej zaś
strony – nieistnienia okoliczności, które zarzut ten mogłyby uzasadniać.
Sędzia wyznaczony do udziału w sprawie nie rozstrzygał przecież. co nie
jest sporne, w kwestii wyłączenia go od tego udziału, a fakt rozstrzygnięcia
w tej kwestii przez innego sędziego wyklucza w ogóle możliwość twierdze-
nia, że doszło w tej sprawie do jakiegokolwiek naruszenia prawa, w szcze-
gólności zaś zignorowania zakazu określonego w art. 42 § 4 zd. 2 k.p.k.
Trzeba uznać również za oczywiste, że jeżeli został już wyznaczony sędzia
do udziału w sprawie, to tylko wniosek o wyłączenie tego sędziego musi
być przedmiotem niezwłocznego rozpoznania. Złożony jednocześnie wnio-
sek o wyłączenie innego (innych) sędziów, niewyznaczonych do udziału w
sprawie, może być rozpoznany dopiero wtedy, kiedy rozstrzygnięto o wyłą-
czeniu sędziego wyznaczonego i wyznaczono w jego miejsce sędziego ob-
jętego takim wnioskiem. Nie można przecież zaakceptować poglądu, że
dopuszczalne jest rozstrzyganie w przedmiocie wyłączenia sędziego, który
nie został wcześniej „włączony”, a więc wyznaczony do udziału w sprawie.
Wniosek taki, w wypadku złożenia go, ma charakter warunkowy, czyniący
go aktualnym i nadającym się do rozpoznania dopiero z chwilą wyznacze-
nia do udziału w sprawie wskazanego w takim wniosku sędziego. Jest więc
oczywiste, że sędzia objęty takim wnioskiem może rozstrzygać w przed-
miocie wyłączenia sędziego wyznaczonego, bo nie jego rozpoznawany
wniosek dotyczy, a fakt objęcia go wnioskiem, którego potrzeba rozpozna-
nia może w ogóle nie powstać, pozostaje bez jakiegokolwiek związku z za-
kazem określonym w art. 42 § 4 zd. 2 k.p.k. Stwierdzenie to odnosi się tym
bardziej do sytuacji, w której – jak w niniejszej sprawie – wniosek o wyłą-
czenie sędziego wyznaczonego rozpoznał sędzia niewskazany imiennie w
złożonym (obok wniosku o wyłączenie sędziego wyznaczonego) wniosku o
9
wyłączenie wszystkich pozostałych sędziów sądu właściwego i sądów dzia-
łających w obszarze właściwości Sądu Okręgowego w P. Ten drugi wnio-
sek nie mógł być potraktowany jako wniosek o przekazanie sprawy innemu
sądowi równorzędnemu (art. 37 k.p.k.) w sytuacji, w której wyznaczony był
sędzia do udziału w sprawie i złożony został skonkretyzowany oraz wyma-
gający rozpoznania wniosek o wyłączenie tego sędziego. Należy zatem
stwierdzić, że jeżeli do udziału w sprawie wyznaczony został sędzia, to
wniosek o wyłączenie niewyznaczonego do udziału w tej sprawie sędziego
(sędziów), a nawet wszystkich pozostałych sędziów sądu właściwego, ak-
tualizuje się i podlega rozpoznaniu w sposób przewidziany w art. 42 § 4
k.p.k. wtedy tylko, kiedy sędzia wyznaczony został wyłączony, a w jego
miejsce wyznaczono sędziego objętego tym wnioskiem.