Pełny tekst orzeczenia

WYROK DNIA 6 STYCZNIA 2005 R.
V KK 292/04
Na gruncie spraw o odszkodowanie, prowadzonych w oparciu o art.8
ust.1 oraz ust.2a i 2b ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważ-
ne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na
rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz.149 ze
zm.), powoływanie się wnioskodawcy na represje ze strony władz radziec-
kich za przypisane mu czyny popełnione po dniu 5 lutym 1946 r. na do-
tychczasowym terytorium Polski, które po tej dacie znalazło się w obszarze
ówczesnego ZSRR, nie eliminuje możliwości zasądzenia odszkodowania
(zadośćuczynienia) osobom wskazanym w art. 8 ust. 1 i ust. 2a tej ustawy,
pod warunkiem jednak, że zostanie wykazane stosownymi dowodami, iż
represje te wiązały się także z prowadzoną wcześniej działalnością na
rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego.
Przewodniczący: sędzia SN T. Grzegorczyk (sprawozdawca).
Sędziowie SN: A. Tomczyk, J. Żywolewska-Ławniczak.
Prokurator Prokuratury Krajowej: K. Parchimowicz.
Sąd Najwyższy w sprawie Łucji P. i Józefa K., w przedmiocie od-
szkodowania z ustawy z 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wyda-
nych wobec osób represjonowanych /.../ (Dz. U. Nr 34, poz. 149 ze zm. ),
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie w dniu 6 stycznia 2005 r., ka-
sacji, wniesionej przez Rzecznika Praw Obywatelskich na korzyść wnio-
skodawców od wyroku Sądu Okręgowego w J. z dnia 6 stycznia 2003 r.,
2
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę p r z e k a z a ł Sądowi Okręgo-
wemu w J. do ponownego rozpoznania.
U Z A S A D N I E N I E
Wyrokiem z dnia 6 stycznia 2003 r. Sąd Okręgowy w J. oddalił – zło-
żony w trybie ustawy z 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych
wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu
Państwa Polskiego – wniosek Łucji P. i Józefa K., dzieci zmarłego w 2001
r. Bronisława K., o odszkodowanie i zadośćuczynienie, za represje stoso-
wane wobec ich ojca przez władze radzieckie uznając, że represje te na-
stąpiły wprawdzie przed dniem 31 grudnia 1956 r., jak wymaga tego wska-
zana ustawa, ale dotyczyły działalności po wskazanej w niej dacie 5 lutego
1946 r., gdyż odnosiły się do zachowań Bronisława K. z wiosny 1947 r.
oraz stycznia i maja 1948 r. Wnioskodawcy nie skarżyli tego wyroku i
uprawomocnił się on w pierwszej instancji, a ich próba ze stycznia 2004 r.
przywrócenia terminu do apelacji, okazała się prawnie nieskuteczna. Z ka-
sacją od prawomocnego wyroku kończącego postępowanie wystąpił nato-
miast jesienią 2004 r. Rzecznik Praw Obywatelskich, na korzyść wniosko-
dawców. W skardze tej zarzucił rażąca obrazę przepisów postępowania, a
to art.4 i 366 § 1 k.p.k. polegającą na tym, że sąd meriti nie dążył do wyja-
śnienia wszystkich istotnych okoliczności sprawy związanych z represjami,
w tym zaś tego czy nie były one związane także z działalnością niepodle-
głościową Bronisława K. sprzed 5 lutego 1946 r. i nie przesłuchał pod tym
kątem świadków, wskazując w uzasadnieniu kasacji także na pogląd wyra-
żony w orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego z dnia 18 listopada 2003 r.,
że przy interpretacji art. 8 ust. 2a i 2b ustawy z 1991 r. należy mieć na
względzie, iż wiele osób, po formalnym ustaleniu granicy polsko-
3
radzieckiej, kontynuowało jedynie działalność narodowo-wyzwoleńczą roz-
poczętą już w czasie wojny, a władze radzieckie w przypadku stosowania
represji nie były zainteresowane ujawnianiem patriotycznej przeszłości
osób poddawanych osądowi. W związku z powyższym skarżący wnosił o
przeprowadzenie dowodu z akt sprawy Sądu Okręgowego w J. dla upraw-
dopodobnienia zarzutów, i o uchylenie zaskarżonego wyroku z przekaza-
niem sprawy do ponownego rozpoznania. Prokurator Prokuratury Krajowej
na rozprawie kasacyjnej przychylił się do tej skargi.
Rozpoznając tę kasację Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga ta jest zasadna. Sąd Okręgowy ustaliwszy, że Bronisław K.
działał w Armii Krajowej od 1943 r., a także, że po demobilizacji ze służby
w odrodzonym Wojsku Polskim, którą odbywał od listopada 1944 r. do ma-
ja 1945 r., kontynuował działalność w AK, uznał jednocześnie, że skoro
skazanie go przez władze radzieckie w 1949 r. odnosiło się jedynie do te-
go, iż wiosną 1947 r. udostępnił swój dom członkom AK oraz, że w styczniu
i maju 1948 r. podwoził członków AK w celu dokonania – jak to określono w
orzeczeniu Wojennego Trybunału Wojsk MSW z dnia 29 czerwca 1949 r. –
aktu terrorystycznego i kradzieży, to został on skazany jedynie za działania
po dniu 5 lutego 1946 r., przeto w świetle art.8 ust. 2b ustawy z 1991 r. nie
ma podstaw do zasądzenia stosownego odszkodowania i zadośćuczynie-
nia. Zarówno rozumowanie to, jak i poczynione ustalenia, dotknięte są jed-
nak dowolnością i brakiem obiektywizmu. Sąd pominął bowiem zupełnie to
czy i w jaki sposób skazanie za działania z 1947 r. i 1948 r. wiązało się
jednak z działalnością niepodległościową prowadzoną przez Bronisława K.
przed dniem 5 lutego 1946 r., a więc czy skazanie w 1949 r. nie było jed-
nak represjonowaniem go za działalność przed tą datą na rzecz niepodle-
głego bytu Państwa Polskiego.
Jak zauważył Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 18 listopada
2003 r. (P 6/03, OTK-A 2003, nr 9, poz.94) „aprioryczne odrzucenie rosz-
4
czeń odszkodowawczych osób, które po wskazanej dacie prowadziły dzia-
łalność na dawnym terytorium Polski i były represjonowane przez władze
radzieckie bez ustalenia, o jaką działalność chodziło, naruszałoby zasadę
równego traktowania grup reprejsonowanych” Trybunał trafnie przy tym
podniósł, że wiele osób prowadzących działalność narodowo-wyzwoleńczą
już w czasie wojny, kontynuowało ją także po jej zakończeniu i po formal-
nym ustaleniu granicy polsko-radzieckiej, a jednocześnie, iż władze ra-
dzieckie dążyły wówczas „raczej do tego, by wymierzanie kary związane
było z czynami uznawanymi przez władzę komunistyczną za przestępstwa
kryminalne”, stąd też nie były one zainteresowane ujawnieniem patriotycz-
nej przeszłości osób sądzonych po dniu 5 lutego 1946 r. Zauważyć należy,
że z treści art.8 ust.2b ustawy z 1991 r. wynika jedynie, iż przez działalność
niepodległościową, na tej części terytorium Polski, które z dniem 5 lutego
1946 r. oficjalnie weszło w skład ówczesnego ZSRR, należy – dla celów
owej ustawy – rozumieć działania do tej właśnie daty, same zaś represje
mogły dotknąć represjonowanego i później – do 31 grudnia 1956 r. (art.8
ust. 2a ustawy). Nie wyklucza to zatem uprawnień odszkodowanych osób,
które prowadziły tę działalność i po dniu 5 lutego 1946 r. z tym, że wtedy
tylko wówczas, gdy represje owe wiązały się jednak także z działalnością z
okresu wynikającego z art. 8 ust. 2b, a nie jedynie z działaniami patriotycz-
nymi podejmowanymi po tym okresie. Z dokumentacji niniejszej sprawy
wynika, że żaden ze świadków, w tym i ci, którzy działali wówczas w ra-
mach polskich organizacji niepodległościowych, nie byli przesłuchani na
okoliczność czy i w jakim stopniu represje stosowane formalnie za zacho-
wania mające miejsce po wskazanej wyżej dacie, były wobec Bronisława
K. także reakcją represyjną za jego działalność patriotyczną sprzed dnia 5
lutego 1946 r. Przeprowadzony przez Sąd Najwyższy dowód z akt sprawy
Sądu Okręgowego w J. wskazuje zaś, że jest to i dziś możliwe, jako że
przesłuchiwany tam świadek Stanisław Ż., wypowiadający się w tej materii,
5
był słuchany i w tej sprawie, ale niestety bez przesłuchania go odnośnie do
tych właśnie kwestii. Rozważenie zaś powyższego jest niezbędne dla
obiektywnego, bezstronnego orzekania w sprawach tego typu.
Reasumując powyższe rozważania należy stwierdzić, że na gruncie
spraw o odszkodowanie, prowadzonych w oparciu o art. 8 ust. 1 oraz ust.
2a i 2b ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń
wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepod-
ległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz.149 ze zm.), powoływa-
nie się wnioskodawcy na represje ze strony władz radzieckich za przypisa-
ne mu czyny popełnione po dniu 5 lutym 1946 r. na dotychczasowym tery-
torium Polski, które po tej dacie znalazło się w obszarze ówczesnego
ZSRR, nie eliminuje możliwości zasądzenia odszkodowania (zadośćuczy-
nienia) osobom wskazanym w art. 8 ust. 1 i ust. 2a tej ustawy, pod warun-
kiem jednak, iż zostanie wykazane stosownymi dowodami, że represje te
wiązały się także z działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Pol-
skiego prowadzoną wcześniej. Nie można tu natomiast apriorycznie zakła-
dać , że każde represjonowane przez władze radzieckie działanie, które
miało miejsce na dawnym terytorium Polski po ustaleniu granicy polsko-
radzieckiej w 1946 r., było zawsze związane z wcześniej już prowadzoną
działalnością patriotyczną. Nie da się przecież wykluczyć, iż było to zacho-
wanie przypadkowe i sporadyczne osoby, która dotąd nie aktywizowała się
w sferze działalności niepodległościowej lub nie miało z nią nic wspólnego
ani też, że z uwagi na fakt wskazania przez organy radzieckie, jako powo-
du reakcji karnej (represji) zachowań karalnych według przepisów obowią-
zujących w ZSRR, a popełnionych już pod dacie przewidzianej w art. 8 ust.
2b ustawy z 1991 r., brak jest związku owej represji z działaniami sprzed tej
daty, a tym samym i podstaw do przyznania odszkodowania (zadośćuczy-
nienia). Istnienie takiego powiązania winno być wykazane przez wniosko-
dawcę, a sąd przy przeprowadzaniu dowodów powinien dążyć do uzyska-
6
nia informacji także odnośnie co do tych okoliczności. Oddalenie wniosku
może zatem nastąpić tylko wtedy, gdy mimo wykazania samego faktu re-
presjonowania za zachowania po dniu 5 lutym 1946 r. nie ustalono, mimo
podejmowanych prób, by represje te wiązały się z wcześniejszą działalno-
ścią niepodległościową represjonowanego i były reakcją także za tę dzia-
łalność.
W świetle powyższego staje się oczywiste, że zaskarżony wyrok
ostać się nie może. Dlatego Sąd Najwyższy uchylił to orzeczenie i przeka-
zał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu J. Przy jej
rozpatrywaniu sąd ten powinien mieć na uwadze wyrażone wyżej zapatry-
wanie prawne oraz wskazany wyrok Trybunału Konstytucyjnego, a prowa-
dząc postępowanie dowodowe powinien dążyć do dokonania ustaleń od-
nośnie tego czy – i ewentualnie, w jakim stopniu – skazanie Bronisława K.
przez władze radzieckie w 1949 r. za czyny z 1947 r. i 1948 r, było związa-
ne z ustaloną już, jego wcześniejszą działalnością w AK. W tym zakresie
sąd ten winien przesłuchać ponownie świadków, w tym zwłaszcza S. Ż. i
W. P., a następnie rozstrzygnąć stosownie do poczynionych ustaleń. Mając
to wszystko na względzie orzeczono jak w wyroku.