Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 11 stycznia 2005 r.
I UK 135/04
Przy ustalaniu okresów przyjmowanych do wyliczenia kapitału początko-
wego na podstawie art. 174 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emerytu-
rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) nie uwzględnia się okresów ubezpieczenia za
granicą, o których mowa w art. 8 tej ustawy.
Przewodniczący SSN Herbert Szurgacz, Sędziowie SN: Krystyna Bednarczyk
(sprawozdawca), Barbara Wagner.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 11 stycznia 2005 r.
sprawy z wniosku Barbary S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Od-
działowi w B. o ustalenie kapitału początkowego, na skutek kasacji organu rentowe-
go od wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 11 marca 2004 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu w
Białymstoku do ponownego rozpoznania.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z dnia 3 kwietnia 2003 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w
B. ustalił wnioskodawczyni Barbarze S. kapitał początkowy na dzień 1 stycznia 1999
r., odmawiając uwzględnienia okresu pracy w gospodarstwie rolnym od 4 październi-
ka 1969 r. do 30 września 1970 r. oraz okresu pracy w Czechosłowacji od 25 paź-
dziernika 1973 r. do 11 lutego 1985 r.
Po rozpoznaniu odwołania wnioskodawczyni Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku wyrokiem z dnia 20 października 2003 r.
[...] zmienił zaskarżoną decyzję w ten sposób, że zaliczył wnioskodawczyni do usta-
lenia wartości kapitału początkowego okres pracy od 25 października 1973 r. do 11
lutego 1985 r. w Zakładach Przemysłu Bawełnianego „S.” w T. Sąd uznał, że bez-
sporny jest okres pracy wnioskodawczyni w byłej Czechosłowacji. Z treści art. 14 ust.
2
3 umowy między Rzecząpospolitą Polską i Republiką Czechosłowacką z dnia 5
kwietnia 1948 r. o ubezpieczeniu społecznym (Dz.U. z 1949 r. Nr 6, poz. 34 ze zm.)
wynika, że do ubezpieczenia emerytalnego zalicza się okresy zatrudnienia w obu
Państwach, jeżeli wynoszą one co najmniej 6 miesięcy. Sporny okres podlega więc
uwzględnieniu na podstawie art. 173 ust. 1 i 174 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr
162, poz. 1118 ze zm.).
Apelacja organu rentowego od tego wyroku została oddalona wyrokiem Sądu
Apelacyjnego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Białymstoku z dnia 11 marca
2004 r. [...]. Sąd Apelacyjny powołał się na przepis art. 8 ustawy emeryturach i ren-
tach, który stanowi, że przy ustalaniu prawa do emerytury lub renty oraz przy obli-
czaniu ich wysokości uwzględnia się okresy ubezpieczenia za granicą, jeżeli tak sta-
nowią umowy międzynarodowe. Taką umową międzynarodową jest umowa między
Rzecząpospolitą Polską a Republiką Czechosłowacką z dnia 5 kwietnia 1948 r.,
która w art. 14 ust.1 daje podstawę do zaliczenia okresów zatrudnienia w każdym z
obu Państw. Powołany w apelacji art. 14 ust. 3 tej umowy, wyłączając prawo do
świadczeń w tym Państwie, w którym brak jest co najmniej 6 policzalnych okresów
składkowych względnie zatrudnienia, nie ma zastosowania w niniejszej sprawie.
Wyrok ten organ rentowy zaskarżył kasacją, którą oparł na podstawie naru-
szenia prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 174 w związku z art. 6 ust. 2
pkt d ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpie-
czeń Społecznych w związku z art. 14 umowy między Rzecząpospolitą Polską i Re-
publiką Czechosłowacką z dnia 5 kwietnia 1948 r. W uzasadnieniu kasacji podniósł,
że Sąd Apelacyjny nie wziął pod uwagę „niezmiernie istotnej okoliczności, że odwo-
łująca się na podstawie obowiązujących przepisów cytowanej wyżej ustawy może w
przyszłości ubiegać się o świadczenie polsko-czeskie. Świadczenie emerytalne od-
wołującej się składałoby się wówczas z dwóch odrębnych pod względem prawnym
części emerytalnych - polskiej i czeskiej. W przypadku odwołującej się polskie świad-
czenie naliczone byłoby na podstawie wysokości wyliczonego kapitału początkowego
i kwotowo prawdopodobnie byłoby wyższe od świadczenia czeskiego. Wynikałoby to
z zastosowania zasady proporcjonalności”. Do wyliczenia wysokości świadczeń zali-
czone są tylko te okresy, od których odprowadzono składkę na ubezpieczenie spo-
łeczne w Polsce, nawet w przypadku, gdy ubezpieczony pracował poza granicami
kraju.
3
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Instytucja kapitału początkowego została wprowadzona ustawą z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(obecnie jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.). Jest ona związana z
odmiennymi od dotychczasowych zasadami ustalania emerytury, którą oblicza się na
podstawie sumy składek zgromadzonych na indywidualnym koncie emerytalnym w
całym okresie ubezpieczenia (art. 25 ust. 1). Dotychczasowe zasady obowiązują w
stosunku do osób urodzonych przed dniem 1 stycznia 1949 r. Zgodnie z art. 173 ust.
1 dla osób objętych nowymi zasadami obliczania emerytur, które podlegały ubezpie-
czeniu przed wejściem w życie ustawy, kiedy nie było jeszcze obowiązku ewidencjo-
nowania składek na indywidualnych kontach, ustala się kapitał początkowy. Kapitał
ten oblicza się według zasad określonych w art. 174. Zgodnie z art. 174 ust. 1 oblicza
się wysokość hipotetycznej emerytury na podstawie art. 53, która uzależniona jest od
podstawy wymiaru oraz liczby okresów składkowych i nieskładkowych. Oba te skład-
niki są przy ustalaniu kapitału początkowego zmodyfikowane w stosunku do zasad
ogólnych. I tak, na podstawie art. 174 ust. 2 do stażu ubezpieczeniowego przyjmuje
się okresy składkowe wymienione w art. 6 i nieskładkowe wymienione w art. 7. Jest
to zawężenie w stosunku do zasad ogólnych, gdyż do obliczania emerytury na pod-
stawie art. 53 oprócz okresów wymienionych w art. 6 i 7 uwzględnia się pod pewnymi
warunkami wymienione w art. 10 ust. 1 okresy podlegania ubezpieczeniu społecz-
nemu rolników i okresy z nimi zrównane a także uwzględnia się wymienione w art. 8
okresy ubezpieczenia za granicą, jeżeli tak stanowią umowy międzynarodowe. Prze-
pis art. 174 ust. 2 nie wymienia obu tych okresów. Sąd Apelacyjny, zaliczając do
stażu ubezpieczeniowego wnioskodawczyni okres zatrudnienia w Czechosłowacji,
powołał się na regulację zawartą w art. 8. Jest to błąd, gdyż zgodnie z art. 174 ust. 2
okresy niewymienione w art. 6 i 7 nie są uwzględniane. W związku z tym, przy
ustalaniu okresów przyjmowanych do wyliczenia kapitału początkowego na podsta-
wie tego przepisu nie uwzględnia się okresów ubezpieczenia za granicą, o których
mowa w art. 8. W tym zakresie podniesiony w kasacji zarzut naruszenia art. 174 ust.
2 jest uzasadniony.
Pominięcie okresów pracy za granicą przy ustalaniu kapitału początkowego
ma swoje uzasadnienie w tym, że podstawą ustalania świadczenia emerytalnego po
4
spełnieniu warunków do jego uzyskania są składki zgromadzone na kontach emery-
talnych w Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Składki gromadzone w innych in-
stytucjach ubezpieczeniowych, takich jak otwarte fundusze emerytalne, Kasa Rolni-
czego Ubezpieczenia Społecznego, czy zagraniczne instytucje ubezpieczeniowe,
mogą stanowić podstawę do ustalenia świadczeń przez te instytucje stosownie do
obowiązujących przepisów i zawartych umów. Natomiast składki opłacane w tych
instytucjach, także w instytucjach międzynarodowych, nie zasilają Funduszu Ubez-
pieczeń Społecznych, zatem nie mogą wchodzić także do kapitału początkowego.
Okresy ubezpieczenia za granicą są pomijane także przy ustalaniu podstawy wymia-
ru kapitału początkowego, który zgodnie z art. 174 ust. 3 stanowią dochody przyjęte
do podstawy wymiaru składek w ostatnim dziesięcioleciu przed dniem wejścia w ży-
cie ustawy. Przepis ten odsyła między innymi do art. 18, który w ust. 2 stanowi, że
jeżeli okres kolejnych 10 lat kalendarzowych obejmuje również ubezpieczenie za
granicą, podstawę wymiaru emerytury lub renty ustala się z okresu faktycznego po-
zostawania w ubezpieczeniu społecznym w Polsce. Przy ustalaniu średnich mie-
sięcznych dochodów jako podstawy wymiaru emerytury nie są wliczane dochody
uzyskiwane za granicą ani też nie uznaje się okresów ubezpieczenia za granicą jako
okresów o dochodach zerowych, lecz okresy te są pomijane.
Zasadność zarzutu błędnej wykładni art. 174 ust. 2 ustawy o emeryturach i
rentach nie oznacza, że przy prawidłowej wykładni tego przepisu okres zatrudnienia
wnioskodawczyni w Czechosłowacji nie byłby uwzględniony. Możliwość taka istnia-
łaby wówczas, gdyby wskazany okres mieścił się w którymś z okresów składkowych
wymienionych w art. 6. Organ rentowy przywołał w kasacji przepis art. 6 ust. 2 pkt 1
lit. d, który jego zdaniem nie może mieć zastosowania. Przepis ten uznaje za okresy
składkowe okresy pracy obywateli polskich za granicą, jeżeli w tym okresie były
opłacane składki na ubezpieczenie społeczne w Polsce. Istotnie przepis ten nie ma
zastosowania do wnioskodawczyni, której składki na ubezpieczenie społeczne były
opłacane w Czechosłowacji. Okres zatrudnienia obywateli polskich za granicą wy-
mieniony jest jako okres składkowy w art. 6 ust. 2 pkt 1 lit. c, jeżeli zatrudnienie było
wykonywane w organizacjach międzynarodowych, zagranicznych instytucjach i w
zakładach, do których zostali skierowani w ramach współpracy międzynarodowej lub
w których byli zatrudnieni za zgodą właściwych władz polskich.
Zgodnie z art. 173 ust. 3 wartość kapitału początkowego ustala się na dzień
wejścia w życie ustawy. Według stanu prawnego obowiązującego w dniu 1 stycznia
5
1999 r. przepis art. 73a ustawy z dnia 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciw-
działaniu bezrobociu (jednolity tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 58, poz. 514 ze zm.) miał
brzmienie następujące: okresy zatrudnienia obywateli polskich w byłej Niemieckiej
Republice Demokratycznej i byłej Czechosłowackiej Republice Socjalistycznej na
podstawie umów i porozumień międzynarodowych, przypadające przed dniem 1
grudnia 1991 r., traktowane są jak okresy zatrudnienia w Państwie Polskim w zakre-
sie uprawnień pracowniczych oraz w rozumieniu przepisów o zaopatrzeniu emerytal-
nym pracowników i ich rodzin, o ubezpieczeniu społecznym oraz o świadczeniach
pieniężnych z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Pod rządem tego
przepisu okresy zatrudnienia w Czechosłowacji na określonych w nim warunkach
traktowane były jako okresy, o których mowa w art. 6 ust. 2 pkt 1 lit. a ustawy o eme-
ryturach i rentach - przypadające przed dniem 15 listopada 1991 r. okresy zatrudnie-
nia po ukończeniu 15 lat życia na obszarze Państwa Polskiego w wymiarze nie niż-
szym niż połowa pełnego wymiaru czasu pracy. W nowym, obowiązującym w dacie
zgłoszenia wniosku, brzmieniu art. 73a ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bez-
robociu, nadanym ustawą z dnia 22 czerwca 2001 r. o zmianie ustawy o zatrudnieniu
i przeciwdziałaniu bezrobociu oraz ustawy o pomocy społecznej (Dz.U. Nr 89, poz.
973), nie ma przepisu o traktowaniu zatrudnienia w wymienionych w nim państwach
jako zatrudnienia w Państwie Polskim w rozumieniu przepisów o zaopatrzeniu eme-
rytalnym oraz o ubezpieczeniu społecznym i wypadkowym. Postanowienie takie w
odniesieniu do ustawy o emeryturach i rentach był zbędny, gdyż mieścił się w ogólnej
regulacji art. 6 ust. 2 pkt 1 lit. c dotyczącej wszystkich pracowników skierowanych do
pracy za granicą w ramach współpracy międzynarodowej.
W odniesieniu do Czechosłowacji podstawą współpracy międzynarodowej w
zakresie zatrudniania pracowników była umowa między Rzecząpospolitą Polską i
Republiką Czechosłowacką o współpracy w dziedzinie polityki i administracji spo-
łecznej z dnia 5 kwietnia 1948 r. (Dz.U. z 1949 r. Nr 6, poz. 32 ze zm.). Jeżeli zatrud-
nienie wnioskodawczyni odbywało się na podstawie tej umowy lub zawartych w jej
wykonaniu porozumieniach międzyrządowych, okres tego zatrudnienia, jako wymie-
niony w art. 6 ustawy o emeryturach i rentach, uwzględniany jest przy ustalaniu ka-
pitału początkowego na podstawie art. 174 ust. 2 tej ustawy. W sprawie brak jest
jednak ustaleń co do zasad, na jakich wnioskodawczyni wykonywała zatrudnienie w
Czechosłowacji, wobec czego nie można stwierdzić, czy okres tego zatrudnienia był
6
okresem składkowym wymienionym w art. 6, uwzględnianym przy wyliczaniu kapitału
początkowego, czy też okresem wymienionym w art. 8, który nie jest uwzględniany.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 39313
§ 1 k.p.c. uchylił za-
skarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apelacyjnemu w Białymstoku do ponow-
nego rozpoznania.
========================================