Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 11 stycznia 2005 r.
I UK 136/04
Emerytura pobrana przez pracownika kontynuującego zatrudnienie, je-
żeli została przyznana i wypłacona pod rządem art. 103 ust. 2a ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.), a decyzja przyznająca
świadczenie nie zawierała pouczenia o treści tego przepisu, nie jest świadcze-
niem nienależnym w rozumieniu art. 138 ust. 2 pkt 1 tej ustawy.
Przewodniczący SSN Herbert Szurgacz, Sędziowie SN: Krystyna Bednarczyk
(sprawozdawca), Barbara Wagner.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 11 stycznia 2005 r.
sprawy z wniosku Henryka M. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Od-
działowi w T.G. o zwrot nienależnie pobranego świadczenia, na skutek kasacji orga-
nu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 26 listopada 2003
r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z dnia 30 stycznia 2002 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział
w T.G. ustalił, że wnioskodawca Henryk M. pobrał nienależne świadczenie w okresie
od 27 sierpnia 2000 r. do 28 lutego 2002 r. Kolejną decyzją z dnia 1 marca 2002 r.
organ rentowy zobowiązał wnioskodawcę do zwrotu nienależnie pobranej emerytury
w kwocie 39.491 zł oraz odsetek.
Po rozpoznaniu odwołania wnioskodawcy Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych w Katowicach wyrokiem z dnia 30 kwietnia 2002 r. [...] zmienił
decyzję z dnia 1 marca 2002 r. w ten sposób, że ustalił, iż nie istnieje obowiązek
zwrotu świadczeń pobranych od dnia 27 sierpnia 2000 r. do dnia 31 stycznia 2002 r.
Sąd ustalił, że emerytura została przyznana wnioskodawcy decyzją z dnia 29
2
czerwca 2000 r. poczynając od 27 sierpnia 2000 r. Przed przyznaniem emerytury
wnioskodawca był zatrudniony u dwóch pracodawców. Z jednym z nich stosunek
pracy został rozwiązany 26 sierpnia 2000 r., a świadectwo pracy wnioskodawca zło-
żył w organie rentowym 4 września 2000 r. U drugiego pracodawcy wnioskodawca
kontynuował zatrudnienie do dnia 11 lutego 2002 r. Zgodnie z art. 103 ust. 2a ustawy
z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.), który to przepis zaczął obowiązywać od 1
lipca 2000 r., emerytura podlega zawieszeniu w przypadku kontynuowania zatrud-
nienia bez uprzedniego rozwiązania stosunku pracy wykonywanego bezpośrednio
przed dniem nabycia prawa do emerytury. Jednakże wnioskodawca nie został sku-
tecznie pouczony o treści tego przepisu. Pouczenia takiego nie ma w decyzji z dnia
29 czerwca 2000 r. przyznającej prawo do emerytury. Zapis odręczny o obowiązku
dostarczenia świadectwa pracy był na tyle ogólny, że wnioskodawca mógł źle od-
czytać jego intencje. Kolejne pouczenie zawarte w decyzji z dnia 14 września 2000 r.
było również niezrozumiałe. Nie zawiera ono wskazania, że w przypadku nierozwią-
zania w umowy o pracę z pracodawcą, który zatrudnił pracownika przed dniem po-
wstania prawa do emerytury, a praca jest nadal wykonywana po przyznaniu tego
prawa, należy zwrócić pobrane świadczenia emerytalne. Ponieważ decyzja została
dotknięta brakiem prawidłowego - precyzyjnego i zrozumiałego - pouczenia, wnio-
skodawca nie powinien być obciążony obowiązkiem zwrotu nienależnie pobranego
świadczenia.
Apelacja organu rentowego od tego wyroku została oddalona wyrokiem Sądu
Apelacyjnego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach z dnia 26 listo-
pada 2003 r. [...]. Sąd Apelacyjny uznał, że nie zachodzą określone w art. 138
ustawy o emeryturach i rentach podstawy żądania zwrotu pobranego świadczenia.
Pobierający świadczenie nie został bowiem prawidłowo pouczony w decyzji przy-
znającej emeryturę o braku prawa do pobierania świadczenia.
Wyrok ten zaskarżył kasacją Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w
T.G. i opierając kasację na podstawie naruszenia prawa materialnego przez niewła-
ściwe zastosowanie art. 103 ust.2a w związku z art. 138 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wniósł o
uchylenie zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego go wyroku Sądu pierwszej
instancji i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w Katowicach do ponownego
rozpoznania. W uzasadnieniu kasacji podniósł następujące okoliczności. „Każdora-
3
zowo powód składając odpowiednie dokumenty we wnioskach o przyznanie świad-
czenia oświadczał, że nadal nie pracuje zarobkowo i nie osiąga dochodu, co nie było
zgodne ze stanem faktycznym, bowiem powód mimo, że rozwiązał jeden stosunek
pracy, to jednak pozostawał w drugim stosunku pracy. Sądy obu instancji nie wzięły
tego faktu pod uwagę. Organ rentowy mając świadomość drugiego zatrudnienia po-
woda i przyznając świadczenie poinformowałby go dodatkowo o konieczności roz-
wiązania również tego stosunku pracy. W kolejnych decyzjach waloryzacyjnych w
punkcie VII.5 treść pouczenia jest identyczna, jak przepis prawa, jednak mimo tego
zarówno Sąd pierwszej jak i drugiej instancji uznał, że pouczenie nie jest jasne, napi-
sane małymi literami i może być niezrozumiałe dla powoda. Pozwany nie zgadza się
z taką argumentacją obu Sądów. Skoro bowiem w pouczeniu podana została do-
kładnie treść przepisu prawa, to zgodnie z zasadą, że nieznajomość prawa szkodzi,
nie może zasłaniać się tym, że adresat tego pouczenia posiada wykształcenie zawo-
dowe a sposób rozumienia i interpretacji przepisów prawa nasuwa mu problemy.
Zdaniem pozwanego wydane decyzje z tak podanym pouczeniem, jak wykazano wy-
żej, nie mogą być dotknięte brakiem prawidłowego i zrozumiałego pouczenia”. Jako
okoliczność uzasadniającą rozpoznanie kasacji wskazano, że „w sprawie występuje
zagadnienie prawne polegające na ustaleniu kryteriów uznania, czy pouczenie za-
mieszczone w każdej decyzji organu o treści, jak w przepisach prawa jest wystar-
czające”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia art. 103 ust. 2a ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emerytu-
rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (obecnie jednolity tekst: Dz.U.
z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) jest bezzasadny. Przepis ten został wprowadzony
ustawą z dnia 21 stycznia 2000 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń spo-
łecznych oraz ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(Dz.U. Nr 9, poz. 118) i zaczął obowiązywać od 1 lipca 2000 r. Stanowi on, że prawo
do emerytury ulega zawieszeniu bez względu na wysokość przychodu uzyskiwanego
przez emeryta z tytułu zatrudnienia kontynuowanego bez uprzedniego rozwiązania
stosunku pracy z pracodawcą, na rzecz którego wykonywał je bezpośrednio przed
dniem nabycia prawa do emerytury, ustalonym w decyzji organu rentowego. Oba
Sądy słusznie uznały, że przepis ten miał zastosowanie do wnioskodawcy, gdyż po
4
przyznaniu prawa do emerytury od dnia 27 sierpnia 2000 r. kontynuował on zatrud-
nienie u tego samego pracodawcy, który zatrudniał go przed dniem ustalenia tego
prawa. Jednakże sam fakt pobierania świadczenia, które nie przysługiwało wobec
istnienia okoliczności powodującej zawieszenie prawa do świadczenia, nie przesą-
dza o obowiązku zwrotu. Zgodnie z art. 138 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach
obowiązek zwrotu dotyczy świadczeń, które zostały pobrane nienależnie w rozumie-
niu definicji nienależnego świadczenia zawartej w dalszej części przepisu. Przepis
art. 138 ust. 2 stanowi, że za nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu ust. 1
uważa się: 1) świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących
ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w
całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku
prawa do ich pobierania, 2) świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie fał-
szywych zeznań lub dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowa-
dzenia w błąd przez osobę pobierającą świadczenia.
Uzasadniając zarzut naruszenia tego przepisu wnoszący kasację powołuje się
między innym na nieuwzględnienie przez Sąd składanych przez wnioskodawcę w
organie rentowym oświadczeń o niepozostawaniu w zatrudnieniu. Złożenie niepraw-
dziwego oświadczenia mogłoby wskazywać na wprowadzenie organu rentowego w
błąd, co byłoby podstawą do zastosowania punktu 2 cytowanego przepisu. Okolicz-
ności, o których mowa w punkcie 2 muszą istnieć przed przyznaniem prawa do
świadczeń lub ich wypłaceniem i dla uznania świadczenia za nienależne nie jest wy-
magane jakiekolwiek pouczenie. Omawiany zarzut nie może być uwzględniony, gdyż
nie odnosi się w żaden sposób do stanu faktycznego ustalonego w zaskarżonym
wyroku. Ustalenia faktyczne nie mogą być w kasacji skutecznie kwestionowane, gdyż
nie wskazano jako jej podstawy naruszenia przepisów postępowania. Zarzut nie-
uwzględnienia pewnych faktów wykracza poza podstawy kasacyjne i wobec ograni-
czeń określonych w art. 39311
§ 1 k.p.c. nie podlega rozpoznaniu przez Sąd Najwyż-
szy. Zarzuty kasacji mogą być rozpoznawane tylko w kontekście regulacji zawartej w
art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach.
Podstawą uznania świadczenia za nienależne jest zaistnienie okoliczności
powodujących ustanie lub zawieszenia prawa do świadczeń albo wstrzymanie wy-
płaty świadczeń. Chodzi tu o okoliczności, które nie istniały w chwili przyznania
świadczenia, natomiast powstały w czasie jego pobierania. Warunkiem uznania
świadczenia za nienależne jest uprzednie pouczenie o tych okolicznościach. Pou-
5
czenie o okolicznościach, których wystąpienie w przyszłości powoduje brak prawa do
świadczeń, nie może odnosić się indywidualnie do pobierającego świadczenie, gdyż
nie da się przewidzieć, które z okoliczności przewidzianych w licznych przepisach
wystąpią u konkretnego świadczeniobiorcy. W takim sensie wystarczające jest przy-
toczenie treści przepisów określających te okoliczności. Jednakże pouczenie musi
być na tyle zrozumiałe, aby pobierający świadczenie mógł je odnieść do własnej sy-
tuacji. Ponieważ pouczenie dotyczy zmian w stanie faktycznym lub prawnym w sto-
sunku do stanu istniejącego w dacie przyznania świadczenia, pobierający świadcze-
nie musi mieć możliwość skonfrontowania zmian, jakie zaszły w jego przypadku, z
treścią pouczenia.
W przypadku wnioskodawcy decyzja przyznająca świadczenie została wydana
w stanie prawnym, w którym kontynuowanie zatrudnienia nie powodowało zawiesze-
nia prawa do świadczeń, jednak świadczenie zostało przyznane od daty, w jakiej
przepis art. 103 ust.2a już obowiązywał. Przyznanie świadczenia nastąpiło więc w
zmienionym stanie prawnym, przy czym zmiana była znana organowi rentowemu w
dacie wydania decyzji. Powołana ustawa zmieniająca była bowiem ogłoszona i obo-
wiązywała w dacie wydania decyzji, za wyjątkiem dodanego art. 103 ust.2a, który
wszedł w życie w terminie późniejszym niż pozostałe przepisy ustawy. Decyzja nie
zawierała informacji o treści tego przepisu. Lakoniczna adnotacja o konieczności zło-
żenia świadectwa pracy nie była taką informacją, gdyż nie było w niej mowy o oko-
licznościach powodujących zawieszenie świadczenia. Organ rentowy przyznając
prawo do świadczeń od daty późniejszej niż data wydania decyzji i podejmując wy-
płatę świadczeń od daty wskazanej w decyzji popełnił błąd, gdyż nie sprawdził, czy
we wskazanej dacie prawo to istniało i czy zachodziły warunki do wypłaty świadcze-
nia. Skutkami tego błędu nie może być obciążony wnioskodawca, gdyż przepis art.
138 ust. 2 pkt 1 nie daje podstawy do żądania zwrotu świadczeń wypłaconych w ta-
kich warunkach. Nie jest bowiem świadczeniem nienależnym w rozumieniu tego
przepisu emerytura pobrana przez pracownika kontynuującego zatrudnienie, jeżeli
została przyznana i wypłacana pod rządem art. 103 ust. 2a tej ustawy, a decyzja
przyznająca świadczenie nie zawierała pouczenia o treści tego przepisu. Zacytowa-
nie w kolejnej decyzji waloryzacyjnej treści przepisu nie jest prawidłowym poucze-
niem. Pouczenie to było bowiem niezrozumiałe nie dlatego, że było napisane drob-
nymi literami, lecz dlatego, że jego treści wnioskodawca nie mógł odnieść do swojej
sytuacji. Nie wystąpiły bowiem w jego przypadku żadne zmiany w stanie faktycznym,
6
nie wystąpiły też zmiany w stanie prawnym. Celem pouczenia jest zobowiązanie po-
bierającego świadczenie do zawiadamiania organu rentowego o zaistniałych zmia-
nach, a w przypadku zmiany stanu prawnego - o okolicznościach, których nowy stan
prawny dotyczy. Nie można natomiast wymagać, aby dokonywał on interpretacji po-
uczenia w zakresie spełnienia lub niespełnienia warunków do pobierania świadcze-
nia w dacie jego przyznania. Podniesiony w kasacji zarzut, że przepis art. 138 ust. 1
pkt 1 powinien być zastosowany jako podstawa obowiązku zwrotu świadczenia, oka-
zał się nieuzasadniony.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 39312
k.p.c. oddalił kasację.
========================================