Pełny tekst orzeczenia

WYROK DNIA 14 STYCZNIA 2005 R.
V KK 309/04
1. Przewidziana w art. 439 § 1 pkt 10 zd. 2 k.p.k. bezwzględna przy-
czyna odwoławcza zachodzi, gdy obrońca nie bierze udziału w rozprawie
apelacyjnej, na którą nie został sprowadzony oskarżony pozbawiony wol-
ności, mimo zgłoszenia takiego wniosku w trybie art. 451 k.p.k.
2. Przepis art. 77 k.p.k. nie uzależnia liczby obrońców od sposobu
powstania stosunku obrończego
Przewodniczący: sędzia SN H. Gradzik.
Sędziowie SN: K. Cesarz (sprawozdawca),
SA del. do SN J. Grubba.
Prokurator Prokuratury Krajowej: K. Parchimowicz.
Sąd Najwyższy w sprawie Bogdana N., skazanego z art. 191 § 1 k.k.,
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie w dniu 14 stycznia 2005 r. ka-
sacji, wniesionej przez obrońcę skazanego od wyroku Sądu Okręgowego w
Ś. z dnia 12 marca 2004 r., utrzymującego w mocy wyrok Sądu Rejonowe-
go w W. z dnia 4 lipca 2003 r.,
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i p r z e k a z a ł sprawę Sądowi Okrę-
gowemu w Ś. do ponownego rozpoznania w postępowaniu odwoławczym.
Z u z a s a d n i e n i a :
Wyrokiem z dnia 4 lipca 2003 r. Sąd Rejonowy w W. uznał Bogdana
N. za winnego dokonania w listopadzie 2002 r. w W. ciągu 5 przestępstw
2
wypełniających dyspozycję art. 191 § 1 k.k. w zw. z art. 91 § 1 k.k., i na
podstawie pierwszego z wymienionych przepisów wymierzył karę roku i 3
miesięcy pozbawienia wolności, zaliczając na podstawie art. 63 § 1 k.k. na
jej poczet okres zatrzymania i tymczasowego aresztowania oskarżonego
od dnia 17 listopada 2002 r. do dnia 13 lutego 2003 r., zasądzając od
Skarbu Państwa na rzecz adw. K. B. kwotę 800 zł tytułem kosztów nieopła-
conej pomocy prawnej udzielonej oskarżonemu z urzędu oraz zwalniając
go od kosztów sądowych.
Apelację od tego wyroku złożył obrońca z urzędu adw. K. B. (...)
W konkluzji odwołujący się wnosił o zmianę wyroku przez uniewin-
nienie oskarżonego od zarzuconych czynów, względnie o uchylenie za-
skarżonego orzeczenia i „przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
w pierwszej instancji” albo zmianę wyroku w części dotyczącej orzeczenia
o karze.
Sprawa wpłynęła do Sądu Okręgowego w Ś. w dniu 7 października
2003 r., zaś w dniu 15 stycznia 2004 r. – wniosek oskarżonego, przesłany z
Aresztu Śledczego w W. za pośrednictwem Sądu pierwszej instancji, o
udostępnienie w areszcie akt sprawy. Oskarżony przypomniał w tym pi-
śmie, że przed zamknięciem dochodzenia w toku zaznajamiania z jego ma-
teriałami, nie skorzystał z prawa uprzedniego przejrzenia akt. Wniosek ten
nie został rozpoznany. Natomiast w dniu 10 lutego 2004 r. Prezes Sądu
wydał zarządzenie o: wyznaczeniu na dzień 12 marca 2004 r. rozprawy
odwoławczej, zawiadomieniu oskarżonego o jej terminie z pouczeniem o
prawie złożenia wniosku w sprawie sprowadzenia na rozprawę (art. 451
k.p.k. bez podziału na jednostki redakcyjne, a więc bez § 1, jak mylnie na-
pisano w zarządzeniu) i wyznaczeniu obrońcy „miejscowego” w osobie
adw. A. D. W dniu 4 marca 2004 r. w sądzie odwoławczym został przyjęty
wniosek oskarżonego, w którym wyraził wolę uczestnictwa w rozprawie
oraz oświadczył: „... przy boku mojego obrońcy i przed obliczem Sądu
3
Okręgowego dowiodę ponad wszelką wątpliwość, iż działanie moje (choć
niezrozumiałe) nie miało i nie nosiło się nawet z zamiarem popełnienia
przestępstwa”. Następnego dnia wykonano zarządzenie odmawiające
sprowadzenia oskarżonego na rozprawę odwoławczą. Na rozprawę tę – w
dniu 12 marca 2004 r. – stawił się adw. Z. G., który złożył pełnomocnictwo
substytucyjne adw. A. D. Następnie „uznając za wystarczającą obecność
obrońcy oskarżonego na rozprawie Sąd postanowił nie doprowadzać
oskarżonego na rozprawę”, po czym w końcowym głosie obrońca oskarżo-
nego poparł apelację i wnioski w niej zawarte.
Wyrokiem wydanym w tym dniu (12 marca 2004 r.), Sąd Okręgowy w
Ś. utrzymał w mocy zaskarżony wyrok, uznając skargę apelacyjną obrońcy
za oczywiście bezzasadną.
Postanowieniem z dnia 19 lipca 2004 r. tenże Sąd przywrócił „obroń-
cy z urzędu skazanego – adw. K. B.” termin do złożenia wniosku o dorę-
czenie odpisu wyroku z uzasadnieniem, czyli termin określony w art. 524 §
1 zd. 2 k.p.k. W motywach postanowienia m. in. stwierdzono: „Rację ma
wnioskodawca (tj. adw. K. B. – przyp. SN), zarzucając Sądowi Okręgowe-
mu w Ś. obrazę art. 84 § 1 k.k. (powinno być 84 § 2 k.p.k. – przyp. SN),
bowiem ani w apelacji, jak też w jakimkolwiek innym piśmie nie wniósł o
wyznaczenie w postępowaniu odwoławczym miejscowego adwokata”.
Adw. K. B. jako obrońca z urzędu skazanego, w kasacji zarzucił:
1) naruszenie art. 439 § 1 pkt 10 k.p.k. w zw. z art. 79 § 1 pkt 3 k.p.k. i art.
450 § 1 k.p.k. – przez przeprowadzenie rozprawy apelacyjnej bez udziału i
zawiadomienia o terminie tej rozprawy obrońcy z urzędu skazanego usta-
nowionego zarządzeniem Prezesa Sądu Rejonowego w W. z dnia 17
stycznia 2003 r., autora apelacji, mimo że jego udział na tej rozprawie był
obowiązkowy;
2) naruszenie art. 439 § 1 pkt 10 k.p.k. w zw. z art. 79 § 1 pkt 3 k.p.k. i art.
450 § 1 k.p.k. w powiązaniu z art. 91 pkt 3 k.p.c. w zw. z art. 89 k.p.k. –
4
przez przeprowadzenie rozprawy apelacyjnej bez udziału także drugiego
obrońcy z urzędu skazanego ustanowionego zarządzeniem o wyznaczeniu
rozprawy apelacyjnej z dnia 10 lutego 2004 r., bowiem znajdujące się w
aktach sprawy pełnomocnictwo substytucyjne tego obrońcy ma charakter
oświadczenia in blanco, nie wymieniającego uprawnionego substytuta, a
co do obecnego na rozprawie adwokata Sąd Odwoławczy nie podjął żad-
nego zarządzenia o jego ustanowieniu obrońcą z urzędu skazanego, jak
również sam skazany nie ustanowił go swoim obrońcą z wyboru;
3) rażące naruszenie art. 6 ust. 1 i ust. 3 lit. b, c i d Europejskiej Konwencji
Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz.
284 ze zm.) w zw. z art. 79 § pkt 3 k.p.k., art. 86 § 2 k.p.k., art. 175 § 1
k.p.k. w zw. z art. 453 § 2 i § 3 k.p.k., art. 156 § 1 k.p.k. oraz 451 k.p.k. –
przez pozbawienie skazanego prawa do sprawiedliwego osądzenia, możli-
wości do przygotowania obrony w postępowaniu apelacyjnym, prawa do
bronienia się osobiście na rozprawie apelacyjnej, a nawet przez ustano-
wionego obrońcę z urzędu oraz prawa do złożenia dodatkowych wyjaśnień
na rozprawie apelacyjnej, co stanowi inne rażące naruszenia prawa proce-
sowego w rozumieniu art. 523 § 1 k.p.k., które mogło mieć istotny wpływ na
treść orzeczenia.
Autor kasacji wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu Okrę-
gowego w Ś. i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpozna-
nia.
Prokurator Prokuratury Okręgowej w Ś. w odpowiedzi na kasację
wnosił o jej oddalenie jako oczywiście bezzasadnej, natomiast na rozpra-
wie Prokurator Prokuratury Krajowej popierając zarzut z pkt 1 kasacji, wno-
sił o jej uwzględnienie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Pomimo, że tylko trzeci z zarzutów, i to nie w pełni, zasługuje na po-
dzielenie, żądanie skargi kasacyjnej jest zasadne.
5
Punktem wyjścia dla takiej oceny jest stwierdzenie w niniejszej spra-
wie dwóch zasadniczych faktów procesowych; w postępowaniu sądowym
nie zachodził wypadek obrony obowiązkowej, wskazany w art. 79 § 3 k.p.k.
w zw. z art. 79 § 1 pkt 3 k.p.k., i dlatego nie doszło do obrazy art. 450 § 1
k.p.k. oraz na rozprawie apelacyjnej oskarżony miał występującego w jego
imieniu obrońcę. Tym samym, nie ujawnił się żaden z bezwzględnych po-
wodów odwoławczych, wymienionych w art. 439 § 1 pkt 10 k.p.k.
Z opinii biegłych psychiatrów, wydanej jeszcze w dochodzeniu wynika, że
poczytalność oskarżonego zarówno w chwili popełnienia zarzucanych czy-
nów, jak i w czasie postępowania nie budzi wątpliwości. Te wnioski bie-
głych nie były w postępowaniu sądowym nigdy kwestionowane. Zatem
udział wyznaczonego obrońcy w dalszym postępowaniu z mocy art. 79 § 4
k.p.k. przestał być obowiązkowy. Jednakowoż, brak cofnięcia wyznaczenia
obrońcy w trybie art. 79 § 4 zdanie ostatnie k.p.k. w związku ze stwierdze-
niem sytuacji wskazanej w zdaniu pierwszym tego przepisu nie pozbawia
takiego obrońcy uprawnienia do działania w dalszym postępowaniu na za-
sadach określonych w art. 84 § 1 k.p.k. Innymi słowy, jeżeli okaże się w
świetle opinii biegłych psychiatrów, że oskarżony ma w pełni zachowaną
poczytalność, to nie zachodzi już sytuacja wskazana w art. 79 § 1 pkt 3
k.p.k., a tym samym – w art. 450 § 1 k.p.k., co wyklucza zaistnienie uchy-
bienia z art. 439 § 1 pkt 10 zd. 1 k.p.k.
Jeżeli w rozprawie nie bierze udziału oskarżony, to nie może, nawet mil-
cząco, potwierdzić faktu udzielenia przez upoważnionego albo wyznaczo-
nego obrońcę pełnomocnictwa substytucyjnego innemu adwokatowi (ina-
czej w razie uczestnictwa w niej oskarżonego – patrz stanowisko wyrażone
w postanowieniu SN z dnia 9 grudnia 2003 r., III KK 65/03 – OSNKW 2004
r. z. 1, poz. 12). Do tej sytuacji ma odpowiednie zastosowanie zdanie
pierwsze art. 83 § 2 k.p.k., ponieważ obrońca nie udzielił substytucji przez
złożenie oświadczenia do protokołu organu prowadzącego postępowanie
6
karne. Niezbędny jest więc dokument stwierdzający udzielenie pełnomoc-
nictwa substytucyjnego, który powinien zawierać – oprócz podania osoby,
od której pochodzi – upoważnienie obrończe substytucyjne a także sprawy,
w której to nastąpiło oraz, ewentualnie, zakresu umocowania – również
wskazanie osoby substytuta i datę tej czynności. Brak w przedłożonym do-
kumencie dwóch ostatnich elementów nie jest jednak równoznaczny z nie-
istnieniem obrońcy substytucyjnego. Inaczej mówiąc, elementy te nie kon-
stytuują substytucyjnego stosunku obrończego. W sytuacji procesowej po-
wstałej w niniejszej sprawie substytut obowiązany był tylko dołączyć do akt
pełnomocnictwo z podpisem mocodawcy (lub uwierzytelniony odpis pełno-
mocnictwa). Złożenie przez określoną osobę na rozprawie pełnomocnictwa
substytucyjnego indywidualizuje (personifikuje) substytuta i określa datę
jego udzielenia (w dniu rozprawy). Brak wskazanej dbałości procesowej w
sporządzeniu złożonego dokumentu nie miał więc wpływu na skuteczność
ucieleśnionej nim czynności, zaś wyżej wymienione braki w tym dokumen-
cie zostały konwalidowane przez wykonane czynności substytuta. Podsu-
mowując, oskarżony na rozprawie apelacyjnej w dniu 12 marca 2004 r.
miał obrońcę w osobie adw. Z. G., występującego na podstawie skutecz-
nego pełnomocnictwa substytucyjnego. Nie zachodziła zatem konieczność
wyznaczenia go obrońcą z urzędu. Tym samym, nie doszło do naruszenia
art. 451 k.p.k. na skutek niebrania przez obrońcę udziału w rozprawie, na
którą nie został doprowadzony oskarżony pozbawiony wolności, mimo
zgłoszenia takiego wniosku. Jedynie w takiej sytuacji opisane uchybienie
dyspozycji art. 451 k.p.k. kwalifikowane byłoby z art. 439 § 1 pkt 10 zd. 2
k.p.k. Czyli, przewidziana w art. 439 § 1 pkt 10 zd. 2 k.p.k. bezwzględna
przyczyna odwoławcza zachodzi wtedy, gdy obrońca nie bierze udziału w
rozprawie apelacyjnej, na którą nie został sprowadzony oskarżony pozba-
wiony wolności, mimo zgłoszenia takiego wniosku w trybie art. 451 k.p.k.
7
Prawo do obrony oskarżonego doznało jednak poważnego uszczerbku na
innych płaszczyznach. Powołanie na początku w zarzucie trzecim, jako na-
ruszonego art. 6 ust. 3 lit. b i c EKPCz otwiera pole nie tylko do zbadania
czy rzeczywiście Sąd odwoławczy uchybił przepisom podanym w tym za-
rzucie, ale w razie potwierdzenia tej tezy, również do wskazania, jakie
przepisy z tym związane nie zostały dochowane. W postępowaniu apela-
cyjnym doszło do naruszenia prawa do obrony oskarżonego kolejno przez:
1) nieodniesienie się do wniosku z dnia 15 stycznia 2004 r. o przesłanie akt
sprawy i w konsekwencji, uniemożliwienie oskarżonemu dostępu do nich,
wbrew uprawnieniu przewidzianemu w art. 156 § 1 k.p.k. Nadto, wniosek
został złożony na tyle wcześnie /.../, że jego uwzględnienie nie mogło za-
kłócić żadnych czynności sądowych;
2) niezawiadomienie:
- dotychczasowego obrońcy – adw. K. B. i oskarżonego o wyznaczeniu
jeszcze jednego obrońcy w osobie adw. A. D., wbrew dyspozycji art. 100 §
2 k.p.k., przez co uniemożliwiono im ustalenie taktyki obrończej (np. po-
działu zadań w realizacji linii obrony);
- adw. K. B. o terminie rozprawy apelacyjnej, mimo treści art. 117 § 1 k.p.k.;
- oskarżonego o treści postanowienia o niesprowadzeniu go na rozprawę,
wbrew dyspozycji art. 100 § 2 k.p.k., co – przy braku dowodu zawiadomie-
nia oskarżonego o analogicznej treści zarządzenia z dnia 4 lub 5 marca
2004 r. – uniemożliwiło mu podjęcie choćby na piśmie czynności przewi-
dzianych w art. 453 § 2 k.p.k.;
3) niesprowadzenie oskarżonego na rozprawę apelacyjną pomimo takiego
umotywowanego wniosku i zablokowanie mu w ten sposób możliwości zło-
żenia ustnych dodatkowych wyjaśnień, wniosków lub oświadczeń. Zgodnie
z utrwaloną praktyką, sprowadzenie oskarżonego na rozprawę odwoław-
czą, wnoszącego o to, powinno być regułą wtedy, gdy wywiedzione apela-
cje nie ograniczają się do kwestii prawnych lub wymiaru kary na korzyść
8
oskarżonego (patrz np. wyroki SN: z dnia 4 października 2000 r., III KKN
164/00, OSNKW z 2001 r., z. 1-2, poz. 10, z dnia 13 stycznia 2004 r., II KK
222/03, Lex 83750);
4) przeprowadzenie rozprawy z udziałem tylko jednego obrońcy, chociaż
oskarżony miał prawo do korzystania z pomocy dwóch obrońców z urzędu
(obraza art. 77 k.p.k.). W zarządzeniu Prezesa sądu z dnia 10 lutego 2004
r. m. in. wyznaczającym obrońcą z urzędu adw. A. D., brak jest zwolnienia
adw. K. B. z tego obowiązku. Zresztą, ów obrońca takiego wniosku nigdy
nie składał, w szczególności ze względu na sytuację wskazaną w art. 84 §
2 k.p.k. Przepis art. 77 k.p.k. nie uzależnia liczby obrońców od sposobu
powstania stosunku obrończego. Wprawdzie w art. 78-81 k.p.k., jak i w
wielu innych przepisach, mówi się o obrońcy w liczbie pojedynczej, oczywi-
stym jednak jest, że chodzi w nich o określenie minimalnych gwarancji pro-
cesowych dla oskarżonego w zakresie jego formalnego prawa do obrony.
Oskarżony może więc korzystać jednocześnie z trzech obrońców, z tym
tylko zastrzeżeniem wynikającym z art. 81 § 1 k.p.k., że warunkiem wyzna-
czenia obrońcy (obrońców) z urzędu jest nieposiadanie przez oskarżonego
obrońcy z wyboru. Wysoki stopień zawiłości sprawy zwłaszcza w powiąza-
niu z jej obszernością będzie niekiedy uzasadniał wyznaczenie dodatko-
wego obrońcy z urzędu; bądź na wniosek oskarżonego bądź wcześniej
wyznaczonego obrońcy lub nawet z własnej inicjatywy prezesa sądu.
Świadectwem podzielenia przez Sąd Okręgowy w Ś. poglądu, że oskarżo-
nemu wyznaczono dwóch obrońców z urzędu, było postanowienie tego
Sądu o przywróceniu adw. K. B. terminu z art. 524 § 1 zd. 2 k.p.k., a na-
stępnie przyjęcie i nadanie biegu sporządzonej przez niego kasacji.
Ilość i waga uchybień w zakresie korzystania przez oskarżonego z
prawa do obrony przesądza o trafności zarzutu rażącego naruszenia tego
prawa w postępowaniu przed Sądem odwoławczym oraz zasadności wnio-
9
sku, że uchybienia te mogły mieć istotny wpływ na treść zaskarżonego wy-
roku.
Z tych to powodów uwzględniono żądanie kasacji, wskazując na ko-
nieczność przestrzegania w toku ponownego rozpoznania sprawy w postę-
powaniu odwoławczym przepisów, które wyżej wymieniono jako naruszo-
ne.