Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 25 stycznia 2005 r.
I UK 142/04
1. Praca w charakterze członka rolniczej spółdzielni produkcyjnej nie
daje prawa do przejścia na emeryturę w wieku niższym niż podstawowy wiek
emerytalny z uwagi na zatrudnienie w szczególnych warunkach, o których
mowa w art. 32 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Fun-
duszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353
ze zm.).
2. Przedstawione w art. 32 ustawy o emeryturach i rentach ograniczenia
prawa do wcześniejszej emerytury jedynie do wypadków świadczenia pracy w
charakterze pracownika nie jest niezgodne z konstytucyjną zasadą równego
traktowania (art. 32 Konstytucji RP).
Przewodniczący Prezes SN Walerian Sanetra (sprawozdawca), Sędziowie:
SN Józef Iwulski, SA Małgorzata Wrębiakowska-Marzec.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 25 stycznia 2005 r.
sprawy z odwołania Henryka D. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Od-
działowi w O. o emeryturę, na skutek kasacji odwołującego się od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 4 marca 2004 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
W imieniu ubezpieczonego Henryka D. wniesiona została kasacja od wyroku
Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 4 marca 2004 r. [...], którym Sąd ten zmie-
nił wyrok Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Olsztynie z
dnia 30 października 2003 r. [...] i oddalił odwołanie ubezpieczonego. Tym samym
utrzymana została w mocy decyzja Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w
O. z dnia 11 sierpnia 2003 r., odmawiająca Henrykowi D. prawa do wcześniejszej
emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach (a to dlatego, że jako kierowca
2
ciągnika i samochodu ciężarowego świadczył on pracę na rzecz rolniczej spółdzielni
produkcyjnej jako jej członek, a nie jako jej pracownik).
Sąd pierwszej instancji w wyniku odwołania ubezpieczonego zmienił decyzję
organu rentowego w ten sposób, że uznał, iż w okresie od dnia 10 maja 1959 r. do 6
kwietnia 1993 r. był on zatrudniony w szczególnych warunkach jako kierowca ciągni-
ka i samochodu ciężarowego i w związku z tym przyznał mu (od dnia 6 sierpnia 2003
r.) prawo do wcześniejszej emerytury. Według ustaleń tego Sądu w dniu złożenia
wniosku o emeryturę ubezpieczony posiadał okres zatrudnienia wynoszący 38 lat i
17 dni. W okresie od dnia 1 lipca 1956 r. do dnia 31 sierpnia 1994 r. był on zatrud-
niony w Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej „O.” w P. i był jej członkiem. Od dnia 17
października 1995 r. pobiera rentę z tytułu częściowej niezdolności do pracy. W oce-
nie Sądu pierwszej instancji praca Henryka D. jako członka rolniczej spółdzielni pro-
dukcyjnej niczym nie różniła się od pracy pracowników zatrudnionych przy takich
samych pracach w innych zakładach. Dlatego okoliczność, iż ubezpieczony wykony-
wał pracę jako członek spółdzielni, a nie jako pracownik, nie może więc prowadzić do
zróżnicowania w zakresie warunków nabycia prawa do wcześniejszej emerytury.
Sąd drugiej instancji nie podzielił tego punktu widzenia. Wskazał on w szcze-
gólności, że Henryk D. w okresie swego członkostwa podlegał ubezpieczeniu na
podstawie przepisów dekretu z dnia 4 marca 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym
członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych i kółek rolniczych oraz ich rodzin (jed-
nolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 27, poz. 135 ze zm.). Rada Ministrów rozporządzenie
z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze
zm.) wydała na podstawie delegacji zawartej w art. 55 ustawy z dnia 14 grudnia 1982
r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze
zm.). Z przepisu tego wynikało, że mogła ona określić rodzaje prac lub stanowisk
oraz warunki, na podstawie których pracownikom na nich zatrudnionym przysługi-
wało i przysługuje prawo do emerytury w niższym wieku niż wyznaczony według za-
sad ogólnych. W ocenie Sądu drugiej instancji podniesiony w odwołaniu ubezpieczo-
nego zarzut naruszenia przez organ rentowy zasady równości wobec prawa i zakazu
dyskryminacji jest całkowicie chybiony. Ubiega się on bowiem o przyznanie emerytu-
ry o 5 lat wcześniej niż wynika to z ogólnej zasady. Chce więc skorzystać z pewnego
przywileju. W takim zaś wypadku żadna wykładnia rozszerzająca pojęcie „pracownik”
nie jest dopuszczalna.
3
W kasacji od wyroku Sądu drugiej instancji podniesiono zarzut naruszenia: 1.
art. 32 Konstytucji RP, „przez różnicowanie sytuacji prawnej osób wykonujących taka
samą pracę, w zależności od stosunku prawnego, na którego podstawie praca była
świadczona”, 2. art. 2a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpie-
czeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.), „przez różnicowanie sytuacji osób
ubezpieczonych wykonujących taką samą pracę” oraz 32 pkt 1,2,4,4a ustawy z dnia
17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.), „przez jego niezastosowa-
nie”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja nie ma usprawiedliwionych podstaw i dlatego nie zasługuje na
uwzględnienie. Nie kwestionuje się w niej ustalonego przez Sąd drugiej instancji
stanu faktycznego sprawy, choć jednocześnie skarżący powołuje się na fakty, które
trudno uznać za mieszczące się w ramach ustaleń przyjętych przez Sąd drugiej in-
stancji i które znalazły wyraz w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku. Dotyczy to
zwłaszcza twierdzenia, że praca skarżącego się (jako członka rolniczej spółdzielni
produkcyjnej) w praktyce niczym nie różniła się od pracy wykonywanej przez pra-
cowników państwowych gospodarstw rolnych. W świetle wywodów uzasadnienia za-
skarżonego wyroku nie można przyjąć, że Sąd drugiej instancji stwierdził istnienie
takiego faktu czy okoliczności (dokonał takiej oceny), co oznacza, że w postępowa-
niu kasacyjnym Sąd Najwyższy nie może w tym zakresie uważać za wiarygodne wy-
wodów ubezpieczonego.
Kasacyjny zarzut naruszenia art. 32 pkt 1,2,4,4a ustawy o emeryturach i ren-
tach - pomijając już to, iż skarżącemu w istocie idzie (jak można się domyślać) o
ustępy a nie punkty zamieszczone w art. 32 ustawy o emeryturach i rentach - jest
gołosłowny, w tym sensie, że nie towarzyszy mu wyjaśnienie na czym miałoby jakoby
polegać jego naruszenie przez „jego niezastosowanie”. Z przepisów art. 32 ustawy o
emeryturach i rentach wynika, że przewidziana w nim możliwość przyznania emery-
tury w wieku niższym niż określony w art. 27 pkt 1 tej ustawy dotyczy przypadków
wykonywania pracy tylko przez pracowników i pod warunkiem, że byli lub są oni za-
trudnieni w tzw. szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Z wywo-
dów kasacji nie wynika twierdzenie przeciwne, a mianowicie, że przepisy art. 32
4
ustawy o emeryturach i rentach należy rozumieć tak, iż mimo że mowa jest w nich o
pracowniku i jego zatrudnieniu w szczególnych warunkach, to pod tymi pojęciami - z
uwagi na jego brzmienie - należy rozumieć nie tylko okresy zatrudnienia w charakte-
rze pracownika (jako strony stosunku pracy), ewentualnie - po prostu - także zatrud-
nienie w charakterze członka rolniczej spółdzielni produkcyjnej. W uzasadnieniu ka-
sacji brak jest analizy dotyczącej rozumienia przepisów art. 32 ustawy o emeryturach
i rentach, natomiast zawarte są w niej wywody przytaczające treść uregulowań art.
29 tej ustawy, co jednak w żadnej mierze nie może zastąpić uzasadnienia dla tezy,
że zaskarżony wyrok narusza określone przepisy jej art. 32, jako że kasacyjny zarzut
dotyczy naruszenia przepisów tego właśnie artykułu a nie art. 29; tym bardziej że w
wywodach kasacji brak jest uzasadnienia wskazującego na to jaka korelacja zacho-
dzi między art. 29 i 32 ustawy o emeryturach i rentach oraz co ewentualnie z tego
wynika dla sposobu pojmowania przesłanki prawa do wcześniejszej emerytury (w
niższym wieku emerytalnym) z uwagi na zatrudnienie w szczególnych warunkach.
Wszystko to prowadzi do wniosku, że kasacyjny zarzut naruszenia art. 32 ust. 1,2,4 i
4a ustawy o emeryturach i rentach nie zasługuje na uwzględnienie.
Podobnie jest w wypadku zarzutu naruszenia art. 2a ustawy o systemie ubez-
pieczeń społecznych, w tym zwłaszcza dlatego, że również i on w istocie nie został
przez skarżącego uzasadniony, a tego wymagają przepisy normujące postępowanie
kasacyjne. Pośrednio w kasacji twierdzi się przy tym, że przepis ten jakoby ustana-
wiał zasadę równego traktowania ubezpieczonych wykonujących taką samą pracę.
Nie odpowiada to wszakże jego brzmieniu, stanowi się w nim bowiem jedynie, że
(ust. 1) ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych stoi na gruncie równego trakto-
wania wszystkich ubezpieczonych bez względu na płeć, stan cywilny, stan rodzinny,
natomiast nie ma w nim mowy o kryterium „wykonywania takiej samej pracy”. Skar-
żący się nie twierdzi, że powodem odmowy przyznania mu emerytury w wieku niż-
szym niż ogólny (typowy) była jego płeć, stan cywilny lub stan rodzinny, a wobec
tego o naruszeniu art. 2a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych nie może być
mowy; artykuł ten nie obejmuje bowiem innych stanów faktycznych niż te, w których
podstawę zróżnicowania w sferze ubezpieczeń społecznych stanowi jakieś inne kry-
terium czy okoliczność niż płeć, stan cywilny lub stan rodzinny.
Na uwzględnienie nie zasługuje również zarzut naruszenia art. 32 Konstytucji
RP. Artykuł ten stanowi, że wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do
równego traktowania przez władze publiczne, a ponadto nikt nie może być dyskrymi-
5
nowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczy-
ny. W kasacji brak jest odwołania się do pojęcia dyskryminacji, a jednocześnie nie
wyjaśnia się w niej, czy naruszenie konstytucyjnej zasady równego traktowania w
przypadku skarżącego się polega na tym, że przepis art. 32 Konstytucji RP nie został
uwzględniony w interpretacji przepisów art. 32 ustawy o rentach i emeryturach, czy
też wyraża się w tym, że regulacje tego artykułu są niezgodne z art. 32 Konstytucji
RP i wobec tego w określonym zakresie nie powinny być stosowane. Wnioski wypły-
wające z wykładni logiczno-językowej art. 32 ustawy o emeryturach i rentach oraz
przepisów rozporządzenia z 7 lutego 1983 r. (w przepisach tych mowa jest tylko o
pracowniku), z wykładni systemowej (zwłaszcza przy uwzględnieniu tezy, że nie ma
uzasadnienia, by na gruncie prawa ubezpieczeń społecznych termin „pracownik” był
inaczej pojmowany aniżeli w przepisach pokrewnej gałęzi prawa jaką jest prawo
pracy - art. 2 k.p.), z wykładni historycznej (w świetle unormowań obowiązujących
przed reformą ubezpieczeń społecznych z 1998 r. nie budziło wątpliwości, że prawo
do wcześniejszej emerytury z uwagi na zatrudnienie w szczególnych warunkach do-
tyczyło jedynie pracowników i to tylko pracowników uspołecznionych zakładów
pracy), a także z wykładni celowościowej (zamiarem ustawodawcy reformującego
ubezpieczenia społeczne nie było modyfikowanie reguł dotyczących przyznawania
tego prawa), zmuszają do przyjęcie tezy, że przepisy art. 32 ustawy o emeryturach i
rentach nie mogą być inaczej rozumiane jak tylko w ten sposób, że prawo do eme-
rytury w wieku niższym niż ogólny wiek emerytalny przysługuje jedynie pracownikom
(zatrudnionym w szczególnych warunkach). Podobnie w tej kwestii wypowiedział się
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 18 stycznia 2005 r., II UK 136/04, stwierdzając, że
przepisy art. 32 ustawy o emeryturach i rentach obejmują pracę wykonywaną w ra-
mach stosunku pracy, a nie stosunku członkostwa w spółdzielni i powołując się w
tym zakresie na podobny pogląd wyrażony przez Naczelny Sąd Administracyjny w
wyroku z dnia 20 marca 2003 r., II SA/Łd 2276/01 (Prawo Pracy 2003, nr 9). W oce-
nie Sądu Najwyższego nie ma jednocześnie podstaw, by tak pojmowaną regułę (wy-
prowadzaną z przepisów art. 32 ustawy o emeryturach i rentach) uważać za nie-
zgodną z art. 32 Konstytucji RP i jej nie stosować w określonym zakresie. W tym
kontekście warto wskazać, że ostatnio w wyroku z dnia 14 czerwca 2004 r., P 17/03
(Dz.U. Nr 144, poz. 1530) Trybunał Konstytucyjny uznał, że art. 32 ust. 2 (w części
obejmującej zwrot; „w podmiotach, w których obowiązują wykazy stanowisk ustalone
na podstawie przepisów dotychczasowych”) oraz art. 32 ust. 4a ustawy o emerytu-
6
rach i rentach są niezgodne z art. 2 i 32 Konstytucji RP. Tym samym Trybunał Kon-
stytucyjny zaaprobował zapatrywanie, że zróżnicowanie prawa do emerytury w wieku
niższym niż ogólny (podstawowy, typowy) wiek emerytalny w zależności od tego, czy
zatrudnienie wykonywane jest (było) przez pracownika w uspołecznionym albo nie-
uspołecznionym zakładzie pracy oznacza nieuprawnioną dyferencjację i narusza
zasadę równego traktowania przez władze publiczne (stanowiące określone reguły
prawne) z art. 32 Konstytucji RP. Pośrednio rozstrzygnięcie Trybunału Konstytucyj-
nego może być rozumiane w ten sposób, iż o ile nie widzi on podstaw do różnicowa-
nia uprawnień do emerytury w zależności od rodzaju zakładu pracy (pracodawcy), w
którym pracownik jest zatrudniony, o tyle nie kwestionuje on ograniczenia prawa do
wcześniejszej emerytury z uwagi na wykonywanie zatrudnienia tylko w charakterze
pracownika. Zróżnicowanie uprawnień (sytuacji prawnej) podmiotów w zależności od
tego, czy praca wykonywana jest w ramach stosunku pracy, czy też na podstawie
innych stosunków prawnych w obszarze prawa pracy ma charakter elementarny i
wiąże się ze szczególnymi cechami stosunku pracy, które jakościowo odróżniają go
od innych stosunków prawnych, w tym także i takich, w ramach których świadczona
jest praca. Zanegowanie zasadniczej odrębności stosunków pracy wśród różnych
stosunków prawnych, w ramach których wykonywana jest praca, w istocie prowadzi-
łoby do przekreślenia odrębności prawa pracy jako osobnej gałęzi prawa. Trzeba
więc przyjąć, że stosunek pracy i praca świadczona w jego ramach uzasadniają
szczególne uregulowanie sytuacji osób (pracowników), które ją świadczą i nie może
to stanowić podstawy dla formułowania zarzutu nierównego traktowania podmiotów
wykonujących zatrudnienie. Status pracownika (stosunek pracy) stanowi cechę rele-
wantną, która daje podstawę wyodrębnienia określonej grupy osób (właśnie pracow-
ników) i usprawiedliwia inne ich traktowanie w regulacjach prawa pracy aniżeli osób,
które statusu takiego nie mają, choć mogą również wykonywać pracę w ramach
określonego stosunku prawnego (zatrudnienia). Ten punkt widzenia znajduje również
wyraz i jest uzasadniony na gruncie unormowań prawa ubezpieczeń społecznych,
które chociaż swoimi unormowaniami - zwłaszcza po reformie ubezpieczeń społecz-
nych dokonanej w 1998 r. - obejmuje nie tylko pracowników jako osoby ubezpieczo-
ne, ale w licznych przypadkach właśnie ich i stosunek pracy traktuje w sposób
szczególny. Wynikające stąd pewne zróżnicowanie sytuacji prawnej ubezpieczonych
trudno w tym stanie rzeczy traktować jako naruszenie konstytucyjnej zasady równe-
go traktowania podmiotów, chyba że na rzecz takiej tezy przemawiają w sposób wy-
7
raźny i zdecydowany szczególne racje. Racji takich trudno wszakże doszukać się w
sytuacji stanowiącej przedmiot rozstrzyganej sprawy. W ocenie dopuszczalności
wynikającego z unormowań art. 32 ustawy o rentach i emeryturach zróżnicowania
uprawnień ubezpieczonych nie można pominąć tego, że w dużej mierze stanowi ono
konsekwencje wcześniej istniejących mocno zaakcentowanych różnic między pra-
cowniczym i pozapracowniczym ubezpieczeniem społecznym, które wyrażały się
między innymi i zwłaszcza w szczególnym ukształtowaniu wysokości i zasad opłaca-
nia składek na to ubezpieczenie w zależności od tego, czy ubezpieczony wykonywał
pracę jako pracownik, czy też jako inna osoba zatrudniona i że ze świadomością
tego ustawodawca w przepisach dotyczących wcześniejszej emerytury ukształtował
prawo do niej, wiążąc je jedynie z osobami zatrudnionymi w ramach stosunku pracy
(pracownikami). W ocenie tej nie można abstrahować także od tego, że unormowa-
nie to wprowadza jedynie odstępstwo od zasad ogólnych określających przesłanki
nabycia prawa do emerytury, co usprawiedliwia większy liberalizm w podejściu do
kwestii dyferencjonowania przyjmowanych rozwiązań w tym zakresie. Skarżący jest
wprawdzie zdania, że jego praca w rolniczej spółdzielni produkcyjnej nie różniła się
od pracy wykonywanej przez pracowników państwowych gospodarstw rolnych ale
nie jest to twierdzenie trafne. W sensie formalnoprawnym (dogmatycznym) - a ten
punkt widzenia jest rozstrzygający - zachodzi bowiem zasadnicza różnica między
pracą wykonywaną w ramach stosunku pracy a pracą świadczoną w ramach stosun-
ku członkostwa w rolniczej spółdzielni produkcyjnej. W tym drugim wypadku prawo i
obowiązek świadczenia pracy wynika ze stosunku członkostwa w spółdzielni, z któ-
rym wiąże się między innymi prawo udziału w jej zarządzaniu poprzez jej organy i
inne rozwiązania instytucjonalne właściwe ruchowi spółdzielczemu, co ma określony
wpływ na sposób organizacji pracy i podporządkowanie w procesie jej świadczenia.
W konsekwencji tego w zestawieniu ze stosunkiem pracy stosunek członkostwa w
rolniczej spółdzielni produkcyjnej, w ramach którego świadczona jest praca, wyka-
zuje właściwości jakościowo różne i w związku z tym do pracy wykonywanej przez
członków tych spółdzielni zastosowanie mają tylko niektóre, nieliczne (ochronne)
przepisy prawa pracy. Gdyby okazało się, że członek rolniczej spółdzielni produkcyj-
nej wykonuje swoją pracę w reżymie ściśle takim jaki przewidziany jest w stosunku
pracy, to mimo istniejącego członkostwa należałoby ją kwalifikować jako wykonywa-
ną w ramach stosunku pracy, tego wszakże skarżący nie twierdzi i ustalenia takiego
typu nie poczynił także w swoim wyroku Sąd drugiej instancji (podobnie jak i Sąd
8
pierwszej instancji). Sąd ten nie przyjął także twierdzenia, że praca skarżącego się w
niczym nie różniła się od pracy wykonywanej przez pracowników PGR. Pewne fak-
tyczne podobieństwo uwarunkowań i sposobu wykonywania pracy w ramach stosun-
ku pracy i w ramach innych stosunków zatrudnienia, które może być różne przy sto-
sowaniu różnych punktów odniesienia i może się zmieniać wraz z upływem czasu,
nie może być uznawane za rozstrzygające przy ocenie, czy doszło do naruszenia
konstytucyjnej zasady równego traktowania. Decydującą jest natomiast ocena, czy
praca wykonywana jest (była) na podstawie stosunku pracy, a więc w charakterze
pracownika, czy też na podstawie innego stosunku zatrudnienia, z tym że jeżeli ist-
nieje rozbieżność pomiędzy nawiązanym formalnie stosunkiem prawnym lub jego
nazwą ustaloną (przyjętą) przez jego strony, a rzeczywistym stanem rzeczy, w tym
znaczeniu, iż praca faktycznie wykonywana jest pod kierownictwem pracodawcy w
rozumieniu art. 22 k.p. i wykazuje także inne cechy uważane za definiujące stosunek
pracy, to istnieją zawsze podstawy do domagania się ustalenia, iż w istocie strony
łączy (łączył) stosunek pracy, a nie jakiś inny stosunek zatrudnienia. Z ustaleń przy-
jętych w zaskarżonym wyroku i niekwestionowanych przez ubezpieczonego, wynika
wszakże, że w okresie, którego spór dotyczy, nie pozostawał on w stosunku pracy,
lecz wykonywał pracę na rzecz rolniczej spółdzielni produkcyjnej w następstwie cią-
żącego na nim obowiązku członkowskiego. Nie ma więc podstaw, by zaliczyć mu ten
okres jako okres zatrudnienia w szczególnych warunkach z tej racji, że w tym czasie
pracę wykonywał jako pracownik, bo pracownikiem nie był. Równocześnie wynikają-
ce z art. 32 ustawy o emeryturach i rentach unormowanie, w myśl którego do okresu
zatrudnienia w warunkach szczególnych, uprawniającego do nabycia prawa do
wcześniejszej emerytury, nie wlicza się innych okresów zatrudnienia niż zatrudnienie
w charakterze pracownika, w tym także (między innymi) okresu zatrudnienia na pod-
stawie stosunku członkostwa w rolniczej spółdzielni produkcyjnej (ani też - tym bar-
dziej - że samo to zatrudnienie, bez doliczania do zatrudnienia pracowniczego, nie
daje prawa do tej emerytury), nie może być uznane za kolidujące z konstytucyjną
zasadą równego traktowania. Różnice jakie stąd wypływają mają usprawiedliwienie
w odmienności statusu pracowniczego i statusu wynikającego z wykonywania pracy
w ramach innych stosunków zatrudnienia niż stosunek pracy i z uwagi na rodzaj
„przywileju” (możliwość wcześniejszego przejścia na emeryturę) oraz jego „wartość” i
uwarunkowania pozostają w odpowiedniej proporcji do swoistości sytuacji prawnej i
9
faktycznej osób będących pracownikami. Tym samym kasacyjny zarzut naruszenia
art. 32 Konstytucji RP jest bezpodstawny.
Kierując się powyższymi motywami Sąd Najwyższy, stosownie do art. 39312
k.p.c., orzekł jak w sentencji wyroku.
========================================