Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 24 lutego 2005 r., III CZP 87/04
Sędzia SN Mirosława Wysocka (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Marek Sychowicz
Sędzia SA Dariusz Zawistowski
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Zenona S., Jerzego K., "A.H.A.” –
Mirosław T., Edyta T., Andrzej D., sp.j. w G. przeciwko Kazimierzowi S., Markowi G.
i Adamowi Ś. o zakaz prowadzenia działalności gospodarczej, po rozstrzygnięciu w
Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 24 lutego 2005 r., przy udziale
prokuratora Prokuratury Krajowej Jana Szewczyka, zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Świdnicy postanowieniem z dnia 26
października 2004 r.:
„W jakim składzie sąd rejonowy orzeka o zakazie prowadzenia działalności
określonej w art. 373 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i
naprawcze?"
podjął uchwałę:
W sprawach, o których mowa w art. 373 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. –
Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm.), sąd orzeka w
składzie jednego sędziego.
Uzasadnienie
Przedstawione przez Sąd Okręgowy w Świdnicy zagadnienie prawne wyłoniło
się przy rozpoznawaniu apelacji wnioskodawców od postanowienia Sądu
Rejonowego w Wałbrzychu z dnia 9 czerwca 2004 r., którym Sąd ten oddalił ich
wniosek, oparty na podstawie art. 373 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo
upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535 – dalej: „Pr.u.n.”), o pozbawienie
uczestników prawa prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek
oraz pełnienia określonych funkcji.
Zaskarżone orzeczenie wydane zostało przez sąd prowadzący postępowanie
po ogłoszeniu upadłości, w składzie jednego sędziego.
W ocenie Sądu Okręgowego, kwestia składu sądu orzekającego w tych
sprawach, która była pod rządem rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 24
października 1934 r. – Prawo upadłościowe (jedn. tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 118,
poz. 512 ze zm. – dalej: "Pr.upadł.") wyjaśniona w uchwale Sądu Najwyższego z
dnia 8 maja 2001 r., III CZP 15/01 (OSNC 2002, nr 1, poz. 1), wymaga ponownego
rozważenia ze względu na zmianę przepisów.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nowa kategoria spraw cywilnych, mających za przedmiot pozbawienie osób,
które nie dopełniły określonych obowiązków, prawa prowadzenia działalności
gospodarczej na własny rachunek oraz sprawowania oznaczonych funkcji, została
wprowadzona do Prawa upadłościowego ustawą z dnia 31 lipca 1997 r. o zmianie
rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. –
Prawo upadłościowe i niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 117, poz. 751). Przepisy
art. 171
-173
zostały zawarte w rozdziale IV „Odpowiedzialność cywilna” działu II-go
„Postępowanie w przedmiocie ogłoszenia upadłości”. Takie usytuowanie tych
przepisów oraz powierzenie kompetencji do prowadzenia spraw, o których była
mowa w art. 172
, sądowi „prowadzącemu postępowanie upadłościowe” (art. 172
§ 2
Pr.upadł.) wywołało wątpliwości co do tego, czy mogło ono być wszczęte także w
fazie tzw. właściwego postępowania upadłościowego, prowadzonego po ogłoszeniu
upadłości, a przede wszystkim, czy mogło być prowadzone poza postępowaniem
upadłościowym.
Wątpliwości te rozstrzygnął Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 18 października
2001 r., III CZP 56/01 (OSNC 2002, nr 5, poz. 60) stwierdzając, że sąd
gospodarczy właściwy do prowadzenia postępowania upadłościowego może orzec
o sankcji przewidzianej w art. 172
Pr.upadł. także wówczas, gdy nie została
ogłoszona upadłość przedsiębiorcy. Chociaż sam problem stracił obecnie na
znaczeniu, wobec wyraźnej regulacji ustawowej, zawartej w art. 375 ust. 2 Pr.u.n.,
to aktualność – także dla obecnie rozważanego zagadnienia – zachowały dwa
stwierdzenia wyrażone w uzasadnieniu tej uchwały. Po pierwsze, Sąd Najwyższy
zaakcentował, że postępowanie przewidziane w art. 172
Pr.upadł. nie jest
postępowaniem upadłościowym, a z postępowaniem tym jest związane tylko w
sposób pośredni (…). Po drugie, Sąd Najwyższy podkreślił, że przepisy określające
sądy powołane do rozpoznawania poszczególnych kategorii spraw mają charakter
norm kompetencyjnych (art. 171
§ 2, art. 172
§ 2 i art. 173
§ 1).
Pod rządem Prawa upadłościowego z 1934 r. w obu fazach postępowania
upadłościowego sąd orzekał w składzie trzech sędziów (art. 8 § 2, art. 64 i 67 § 3).
Fakt ten nie był pozbawiony znaczenia przy podejmowaniu uchwały z dnia 8 maja
2001 r., III CZP 15/01; Sąd Najwyższy uznał, że art. 172
§ 2 powierzający orzekanie
w tych sprawach sądowi prowadzącemu postępowanie upadłościowe jest
przepisem szczególnym, określającym skład sądu w sprawach wymienionych w art.
171
§ 2 Pr.upadł. Ta szczególna regulacja wyłącza stosowanie w tym zakresie
przepisów kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu nieprocesowym, do
których – w zakresie nieuregulowanym w art. 172
§ 2-5 – odsyłał § 6 tego przepisu.
Sąd Najwyższy dostrzegł więc w art. 172
§ 2 nie tylko normę kompetencyjną, lecz
uznał, że wynika z niej także regulacja co do składu sądu, chociaż w przepisie nie
było o tym mowy.
Orzekanie o pozbawieniu prawa prowadzenia działalności gospodarczej na
własny rachunek oraz pełnienia określonych funkcji, unormowane obecnie w art.
373-377 Pr.u.n., uległo poważnym w stosunku do poprzedniej regulacji, zarówno w
aspekcie materialnoprawnym, jak i procesowym.
Postępowanie w sprawach orzekania zakazu prowadzenia działalności
gospodarczej zostało wyodrębnione w tytule X, zamykającym całą część pierwszą
„Przepisy ogólne o postępowaniu upadłościowym i jego skutkach”; uregulowanie tej
kategorii spraw znalazło się zatem poza przepisami normującymi postępowanie w
przedmiocie ogłoszenia upadłości (tytuły II i III) oraz postępowanie prowadzone po
ogłoszeniu upadłości (tytuły IV-VIII). Zmiana ta wyraźnie przemawia na rzecz
umocnienia stanowiska o autonomicznym charakterze omawianego postępowania,
pozostającego jedynie w pewnym funkcjonalnym związku z postępowaniem
upadłościowym.
O samodzielnym charakterze postępowania w sprawach orzekania zakazu
prowadzenia działalności gospodarczej świadczy również wyraźne, wspomniane
wcześniej, ustawowe uregulowanie dopuszczalności jego prowadzenia także wtedy,
gdy postępowanie upadłościowe nie było w ogóle wszczęte (art. 375 ust. 2).
Obecnie skład sądu upadłościowego nie jest już w obu fazach postępowania
jednakowy: sprawy o ogłoszenie upadłości rozpoznaje sąd upadłościowy w składzie
trzech sędziów zawodowych (art. 18 Pr.u.n.), a po ogłoszeniu upadłości sąd orzeka
w składzie jednego sędziego (art. 150 ust. 1 Pr.u.n., z wyjątkami wynikającymi z
ustępu 2). Trzyosobowy skład zawodowy nie jest już zatem „cechą” sądu
upadłościowego. (…)
Postępowanie w sprawach o orzekaniu zakazu prowadzenia działalności
gospodarczej jest samodzielnym, autonomicznym postępowaniem cywilnym,
uregulowanym poza kodeksem postępowania cywilnego; może ono pozostawać w
związku funkcjonalnym z postępowaniem upadłościowym, może jednak także być
prowadzone niezależnie od niego. Sprawy te prowadzone są na podstawie
przepisów postępowania nieprocesowego, z wyjątkami, które wynikają wprost z
regulacji szczególnej. Tak postrzegany już pod rządem poprzednich przepisów
charakter tego postępowania uległ wyraźnemu wzmocnieniu w wyniku
zastosowanej w ustawie systematyki przepisów oraz bezpośredniego odesłania do
kodeksu postępowania cywilnego.
Zawarte w art. 375 Pr.u.n. wskazanie sądu (ust. 1 – sąd upadłościowy, ust. 2 –
sąd właściwy do rozpoznania sprawy o ogłoszenie upadłości) ma wyłącznie
charakter kompetencyjny i oznacza poddanie spraw w nim wymienionych
kompetencji sądów upadłościowych; sądem upadłościowym jest zawsze sąd
rejonowy-sąd gospodarczy ( art. 18 i 149 ust. 1 Pr.u.n.). Przepis ten nie określa
składu tego sądu, nie jest zatem przepisem szczególnym w tym zakresie. Skład
sądu nie jest też przedmiotem zawartej w art. 376 regulacji obejmującej jedynie
legitymację czynną, orzekanie na rozprawie, dopuszczalność kasacji i
powiadamianie Krajowego Rejestru Sądowego. Oznacza to, że o składzie sądu w
omawianych sprawach rozstrzygają przepisy o postępowaniu nieprocesowym (art.
376 ust. 1 zdanie drugie Pr.u.n.), z tego zaś wynika, że orzeka w nich sąd w
składzie jednego sędziego (art. 509 k.p.c.). Takie też stanowisko dominuje w
piśmiennictwie na tle Prawa upadłościowego i naprawczego.
Jak wcześniej wskazano, obecnie sąd upadłościowy orzeka w różnych
składach w zależności od fazy postępowania upadłościowego. Przyjęcie, że
przyznanie sądowi upadłościowemu kompetencji do rozpoznawania analizowanych
spraw wyznacza tym samym skład sądu (ustalony w ustawie dla sądu
upadłościowego), które mogło budzić wątpliwości nawet w poprzednim stanie
prawnym, obecnie wywoływałoby skutki niemożliwe do zaakceptowania, nie ma już
bowiem jednakowego składu sądu upadłościowego. Sprawa tego samego rodzaju
(w przedmiocie orzekania o zakazie prowadzenia działalności gospodarczej)
podlegałaby rozpoznaniu w różnych składach, w zależności od tego, w której fazie
postępowania orzekałby sąd, a więc – trzyosobowo, gdyby sprawę prowadził sąd
upadłościowy orzekający „w sprawie o ogłoszenie upadłości” (art. 18 Pr.u.n.) i
jednoosobowo, gdyby sąd upadłościowy (ten, który ogłosił upadłość) orzekał po
ogłoszeniu upadłości (art. 150 ust. 1 Pr.u.n.); jeżeli sprawa była prowadzona poza
postępowaniem upadłościowym żaden z tych przepisów nie określałby składu „sądu
upadłościowego” i pozostawałby art. 509 k.p.c. Dodatkowe wątpliwości
powstawałyby w sytuacjach przejścia jednej fazy postępowania upadłościowego w
drugą lub takich, w których wszczęto sprawę o ogłoszenie upadłości oraz sprawę o
orzeczenie zakazu na podstawie art. 373 lub 374 Pr.u.n., po czym – przed
zakończeniem drugiej sprawy – wniosek o oddalenie upadłości oddalono.
Zastosowanie art. 509 k.p.c., na podstawie odesłania zawartego w art. 376
ust. 1 zdanie drugie Pr.u.n., powoduje ustalenie składu sądu jasne i jednolite dla
wszystkich spraw prowadzonych na podstawie art. 373 i 374 ustawy.
Należy też podkreślić, że jednoosobowy skład sądu w pierwszoinstancyjnym
postępowaniu cywilnym nie jest wyjątkiem, ale zasadą, zarówno w postępowaniu
nieprocesowym (art. 509 k.p.c., jak i w procesie (art. 47 k.p.c.). Skład trzyosobowy
zawodowy w pierwszej instancji jest w kodeksie postępowania cywilnego składem
wyjątkowym: w procesie orzeka na zarządzenie prezesa sądu (art. 47 § 1), a w
postępowaniu nieprocesowym w sprawach wymienionych w art. 544 § 1, art. 1148 §
1 i art. 1151 § 1 k.p.c.
Orzekanie w rozważanej kategorii spraw przez sąd w składzie jednego
sędziego jest zatem zgodne z regułą obowiązującą w postępowaniu cywilnym.
Całkowicie chybiony jest argument odwołujący się do „szczególnej rangi”
spraw o orzeczenie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej. O składzie
sądu przesądza ustawa, a ta ustanawia w pierwszoinstancyjnym postępowaniu
cywilnym, doznającą nielicznych wyjątków, zasadę jednoosobowego składu sądu i
to niezależnie od tego, czy sądem pierwszej instancji jest sąd rejonowy czy
okręgowy. (…)
Omówione względy uzasadniały rozstrzygnięcie przedstawionego
zagadnienia, jak w uchwale.