Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 3 marca 2005 r., II CK 409/04
Uchylenie uchwały walnego zgromadzenia spółdzielni w przedmiocie
zbycia nieruchomości nie powoduje nieważności umowy przedwstępnej
zobowiązującej spółdzielnię do jej sprzedaży, zawartej przed uchyleniem
uchwały.
Sędzia SN Marek Sychowicz (przewodniczący)
Sędzia SN Stanisław Dąbrowski (sprawozdawca)
Sędzia SN Zbigniew Strus
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Benedykta S. i Haliny S. przeciwko
Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej "R.-B." w P. o zapłatę, po rozpoznaniu na
rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 3 marca 2005 r. kasacji powodów od wyroku
Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 30 grudnia 2003 r.
uchylił zaskarżony wyrok w części zmieniającej wyrok sądu pierwszej instancji
i orzekającej o kosztach procesu i w tym zakresie przekazał sprawę Sądowi
Apelacyjnemu w Poznaniu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w Poznaniu wyrokiem z dnia 11 czerwca 2003 r. zasądził od
pozwanej Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej "R.-B." w P. na rzecz powodów kwotę
73 680 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 1 maja 1998 r., ustalając, że w dniu 16
stycznia 1998 r. powodowie zawarli z pozwaną umowę przedwstępną kupna-
sprzedaży nieruchomości pozwanej położonych w P. za cenę 184 200 zł. Przy
zawarciu umowy powodowie zapłacili zadatek w kwocie 36 840 zł. Termin zawarcia
umowy przyrzeczonej określono na dzień 30 kwietnia 1998 r. Umowa przedwstępna
nie została wykonana.
Przed zawarciem umowy przedwstępnej walne zgromadzenie pozwanej
podjęło w dniu 17 grudnia 1997 r. uchwałę w sprawie zbycia nieruchomości.
Uchwałą z dnia 17 lutego 1999 r. walne zgromadzenie uchyliło się od wszystkich
skutków prawnych uchwały z dnia 17 grudnia 1997 r. Następnie uchwała z dnia 17
grudnia 1997 r. została uchylona prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego w
Poznaniu z dnia 20 kwietnia 1999 r.
Sąd Okręgowy uznał, że kwota zapłacona pozwanej przez powodów stanowi
zadatek w rozumieniu art. 394 § 1 k.c. i skoro umowa z dnia 16 stycznia 1998 r. nie
została wykonana to – nawet przy uwzględnieniu, że jest ona nieważna ze względu
na uchylenie uchwały walnego zgromadzenia z dnia 17 grudnia 1997 r. –
roszczenie powodów o zapłatę kwoty podwójnego zadatku należy uznać za
uzasadnione.
Na skutek apelacji pozwanej Sąd Apelacyjny w Poznaniu zmienił wyrok Sądu
Okręgowego w ten sposób, że zasądzoną na rzecz powodów kwotę obniżył do
36 840 zł, oddalając powództwo w pozostałym zakresie.
Sąd Apelacyjny, podzielając ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji,
uznał, że Sąd ten nie wziął dostatecznie pod rozwagę faktu, że uchwała walnego
zgromadzenia pozwanej z dnia 17 grudnia 1997 r. wyrażająca zgodę na zbycie
nieruchomości została uchylona prawomocnym wyrokiem i w konsekwencji umowa
z dnia 16 stycznia 1998 r. jest nieważna.
Zgodnie z art. 38 § 1 pkt 5 ustawy z dnia 16 września 1982 r. – Prawo
spółdzielcze (jedn. tekst: Dz.U. z 2003 Nr 188, poz.1848 ze zm. – dalej:
"Pr.spółdz."), do wyłącznej właściwości walnego zgromadzenia spółdzielni należy
podejmowanie uchwał w sprawie zbycia nieruchomości. Taka uchwała jest
niezbędnym – obok oświadczenia woli zarządu – składnikiem dokonanej przez
spółdzielnię czynności prawnej. Bez jej podjęcia zarząd nie może skutecznie złożyć
na zewnątrz oświadczenia woli w sprawie zbycia nieruchomości. Zawarcie umowy
przedwstępnej sprzedaży nieruchomości mieści się w pojęciu „w sprawie zbycia
nieruchomości”. Czynność prawna dokonana bez takiej uchwały jest nieważna.
Zawarcie przez strony umowy przedwstępnej poprzedzone zostało podjęciem
przez walne zgromadzenie pozwanej uchwały co do zbycia przedmiotowych
nieruchomości, która została jednak następnie uchylona wyrokiem Sądu
Okręgowego w Poznaniu z dnia 20 kwietnia 1999 r. Orzeczenie to wywołało skutek
ex tunc, pozbawiając uchwałę mocy prawnej.
Zgodnie z art. 42 § 7 Pr.spółdz., orzeczenie sądu uchylające uchwałę walnego
zgromadzenia ma moc prawną względem wszystkich członków spółdzielni. Mając
na względzie, że prawo spółdzielcze nie zawiera odpowiednika art. 243 § 2 k.h.,
stanowiącego, iż unieważnienie uchwały wspólników nie ma skutków wobec osób
trzecich, a uchwała walnego zgromadzenia w sprawie zbycia nieruchomości jest
konieczną częścią składową czynności prawnej dokonanej przez spółdzielnię, Sąd
Apelacyjny uznał, iż w razie uchylenia uchwały przez sąd czynność ta staje się
nieważna.
Pogląd o nieważności zawartej przez strony umowy z dnia 16 stycznia 1998 r.
wyraził także – z analogicznym uzasadnieniem – Sąd Apelacyjny w Poznaniu w
innej sprawie, w której właśnie ze względu na tę nieważność oddalono powództwo
o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli. Sąd dla zachowania jednolitości
orzecznictwa powinien liczyć się ze skutkami wytworzonymi przez prawomocne
orzeczenie co do istoty sprawy. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, wyrok wydany w
sprawie o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli jest wiążący co do ustalenia
nieważności umowy (art. 365 i 366 k.p.c.), powodowie nie mogą więc powoływać
się na ważność umowy w niniejszej sprawie.
Skoro umowa z dnia 16 stycznia 1998 r. okazała się nieważna ze względu na
uchylenie uchwały z dnia 17 grudnia 1997 r., to nieważne są również dodatkowe
zastrzeżenia umowne, czyli także postanowienia co do zadatku. Nieważność
umowy powoduje, że roszczenie powodów o zasądzenie kwoty podwójnego
zadatku nie może zostać uwzględnione.
W kasacji od wyroku Sądu Apelacyjnego powodowie zarzucili naruszenie art.
42 § 7 Pr.spółdz. przez jego błędną wykładnię i art. 5 k.c. przez jego
niezastosowanie. Zarzucili także naruszenie przepisów postępowania tj. art. 365 i
366 k.p.c., które mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Trafne jest stanowisko Sądu Apelacyjnego, że w razie nieważności umowy,
nieważne jest także zastrzeżenie zadatku, co powoduje, iż strona wręczająca
zadatek nie może żądać na podstawie art. 394 § 1 k.c. sumy dwukrotnie wyższej.
Jednakże nieprzekonujące są rozważania tego Sądu co do nieważności zawartej
przez strony umowy. (...)
Trafny jest zarzut kasacji, że przyjęcie na podstawie art. 365 i 366 k.p.c. za
wiążącą ocenę nieważności umowy dokonaną w innej sprawie narusza te przepisy.
Przepis art. 365 § 1 k.p.c. określa zasadniczy skutek prawomocnego orzeczenia,
jakim jest związanie nim określonych podmiotów. Związanie dotyczy orzeczenia, a
nie ustaleń, będących przesłanka rozstrzygnięcia. Przepis art. 366 k.p.c. określa
zakres powagi rzeczy osądzonej. W konkretnym przypadku o tej powadze nie może
być mowy, gdyż odmienny jest przedmiot rozstrzygnięcia w sprawie o zobowiązanie
do złożenia oświadczenia woli i w sprawie o zapłatę kwoty odpowiadającej sumie
podwójnego zadatku.
Naruszenie art. 365 i 366 k.p.c. nie miało wpływu na treść rozstrzygnięcia,
ponieważ Sąd Apelacyjny, mimo przyjęcia związania oceną innego sądu, rozważał
jednak samodzielnie zagadnienie ważności umowy stron z dnia 16 stycznia 1998 r.,
dochodząc do wniosku, że umowa ta jest nieważna z powodu uchylenia przez Sąd
uchwały walnego zgromadzenia pozwanej Spółdzielni, dotyczącej zbycia
nieruchomości.
Powyższego wniosku Sądu Apelacyjnego nie można uznać za trafny.
Ważność umowy należy oceniać na gruncie przepisów kodeksu cywilnego.
Stosownie do art. 58 § 1 k.c., nieważna jest umowa sprzeczna z ustawą. Zgodnie z
art. 38 § 1 pkt 5 Pr.spółdz., do wyłącznej właściwości walnego zgromadzenia
spółdzielni należy podejmowanie uchwał w sprawie zbycia nieruchomości, zatem
umowa przedwstępna sprzedaży nieruchomości spółdzielni, zawarta bez uchwały
walnego zgromadzenia, byłaby sprzeczna z art. 38 § 1 pkt 5 Pr.spółdz. i wobec tego
nieważna. Jednakże w konkretnej sprawie, w chwili zawierania umowy
przedwstępnej, w której zastrzeżono zadatek, odpowiednia uchwała walnego
zgromadzenia pozwanej Spółdzielni istniała. Zapadła przed zawarciem przez strony
umowy. Dopiero po zawarciu umowy uchwała walnego zgromadzenia została
uchylona prawomocnym wyrokiem.
Wobec braku ustaleń faktycznych nie wiadomo, z jakich przyczyn uchylono
uchwałę walnego zgromadzenia pozwanej Spółdzielni, nie wiadomo także, czy
powodowie zawierając umowę przedwstępną wiedzieli o wadach uchwały. Ze
względu na brak legitymacji nie byli stroną w procesie o uchylenie uchwały. Sąd
Apelacyjny, przyjmując, że uchylenie uchwały walnego zgromadzenia pozwanej w
sprawie zbycia nieruchomości spowodowało nieważność umowy przedwstępnej
dotyczącej tych nieruchomości, miał na względzie treść art. 42 § 7 Pr.spółdz.,
zgodnie z którym orzeczenie sądu uchylające uchwałę walnego zgromadzenia ma
moc prawną względem wszystkich członków spółdzielni oraz że Prawo spółdzielcze
nie zawiera odpowiednika art. 243 § 2 k.h., stanowiącego, iż unieważnienie uchwały
wspólników nie ma skutków wobec osób trzecich.
Zasadnie podniesiono w kasacji, że Sąd Apelacyjny zastosował wykładnię w
niedopuszczalny sposób rozszerzającą hipotezę art. 42 § 7 Pr.spółdz. Przepis art.
365 § 1 k.p.c. wskazuje, że podmiotami związanymi prawomocnym orzeczeniem są
przede wszystkim strony postępowania, w którym o orzeczenie zapadło. Związanie
nim innych osób możliwe jest tylko w wypadkach przewidzianych w ustawie. Taki
wypadek przewidziany został w art. 42 § 7 Pr.spółdz., ale zgodnie z brzmieniem
tego przepisu, uchylenie uchwały ma moc prawną jedynie do członków spółdzielni,
którymi powodowie nie byli. Przepis ten w ogóle nie odnosi się do osób trzecich nie
będących członkami spółdzielni. Niedopuszczalne jest odwoływanie się do art. 243
§ 2 k.h. (odpowiednika art. 254 § 2 k.s.h.), gdyż charakter spółdzielni i spółek prawa
handlowego jest na tyle odmienny, że nie pozwala na przyjmowanie istnienia
wspólnych norm prawnych dla tych podmiotów, tworzonych przez łączenie
przepisów prawa spółdzielczego i prawa handlowego. Przy braku podstaw do
rozszerzającej wykładni art. 42 § 7 Pr.spółdz. nie ma także uzasadnionej podstawy
do przyjęcia, że samo uchylenie uchwały walnego zgromadzenia spółdzielni w
sprawie zbycia nieruchomości powoduje nieważność przedwstępnej umowy
zobowiązującej do sprzedaży nieruchomości, zawartej przed uchyleniem uchwały.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w wyroku (art. 39313
k.p.c.).