WYROK Z DNIA 9 MARCA 2005 R.
III KK 276/04
Jeżeli znaczenie dowodów przeprowadzonych w sprawie w trybie art.
452 § 2 k.p.k. jest tak duże, że dopiero na ich podstawie można skutecznie
podważyć ustalenia poczynione przez sąd pierwszej instancji, wówczas w
zasadzie wydanie przez sąd odwoławczy orzeczenia reformatoryjnego nie
jest dopuszczalne, jako naruszające zasadę instancyjności.
Przewodniczący: sędzia SN F. Tarnowski (sprawozdawca).
Sędziowie SN: E. Gaberle, E. Strużyna.
Prokurator Prokuratury Krajowej: A. Pogorzelski.
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Marianny D., Stanisława S.,
Wiesławy C. i Ryszarda S., o odszkodowanie i zadośćuczynienie, po roz-
poznaniu w Izbie Karnej na rozprawie w dniu 9 marca 2005 r., kasacji,
wniesionej przez pełnomocnika wnioskodawców od wyroku Sądu Apelacyj-
nego w L. z dnia 19 kwietnia 2004 r., utrzymującego w mocy wyrok Sądu
Okręgowego w L. z dnia 20 stycznia 2004 r.,
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i sprawę p r z e k a z a ł Sądowi Apelacyj-
nemu w L. do ponownego rozpoznania w postępowaniu odwoławczym.
Z u z a s a d n i e n i a :
Pełnomocnik wnioskodawców wniósł w dniu 4 października 2002 r. o
zasądzenie od Skarbu Państwa na ich rzecz odszkodowania za poniesioną
szkodę i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w wysokości 100 000 zł,
2
na podstawie art. 3 ust. 1 i art. 6 w zw. z art. 11 ust. 2 ustawy z dnia 23 lu-
tego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób repre-
sjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskie-
go (Dz. U. Nr 34, poz. 149). W uzasadnieniu żądania powołał się na to, że
dnia 20 września 1947 r. ojciec wnioskodawców Konstanty S. został upro-
wadzony „prawdopodobnie przez funkcjonariuszy b. Urzędu Bezpieczeń-
stwa lub bandę U.P.A. ze swojego domu i odtąd wszelki ślad po nim zagi-
nął”. (...)
Sąd Okręgowy w L., wyrokiem z dnia 20 stycznia 2004 r., oddalił
wniosek.
Powyższy wyrok zaskarżył pełnomocnik wnioskodawców (...).
Sąd Apelacyjny w L., wyrokiem z dnia 19 kwietnia 2004 r., utrzymał
zaskarżony wyrok w mocy.
Od tego wyroku złożył kasację pełnomocnik wnioskodawców zarzuca-
jąc rażące naruszenie prawa mające wpływ na treść orzeczenia:
art. 167 k.p.k. i art. 170 § 1 pkt 2 k.p.k., poprzez uznanie, że nieprzepro-
wadzenie dowodu z zeznań świadka Edwarda Z. nie może doprowadzić
do odmiennego rozstrzygnięcia, mimo dopuszczenia tego dowodu przez
Sąd pierwszej instancji,
art. 410 k.p.k., poprzez wydanie orzeczenia bez ustosunkowania się do
pisemnego stanowiska wnioskodawcy,
art. 7 k.p.k., poprzez dokonanie dowolnej a nie swobodnej oceny mate-
riału dowodowego polegające na uznaniu, że Konstantego S. uprowadzi-
li członkowie Ukraińskiej Powstańczej Armii,
art. 452 § 2 k.p.k., poprzez nieprzeprowadzenie zgłoszonego w apelacji
przez pełnomocnika wnioskodawców dowodu z zeznań świadka Cze-
sława B. i niezajęcie stanowiska w tym przedmiocie.
Podnosząc powyższe zarzuty wniósł o uchylenie obu wyroków i prze-
kazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji.
3
W odpowiedzi na kasację Prokurator Apelacyjny w L. wniósł o uchyle-
nie wyroków sądów obu instancji i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowe-
mu w L. do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Spośród podniesionych zarzutów kasacyjnych niewątpliwe zasadny
jest przede wszystkim zarzut ostatni, dotyczący nieustosunkowania się
przez sąd odwoławczy do zawartego w apelacji wniosku o przesłuchanie w
charakterze świadka Czesława B., który – według tezy dowodowej – posia-
da wiedzę na temat sprawców zamordowania ojca wnioskodawców. Sto-
sownie do treści art. 427 § 3 k.p.k. skarżący ma uprawnienie do wskazania
w postępowaniu odwoławczym nowych faktów i dowodów, jakie nie były
znane sądowi rozpoznającemu sprawę w pierwszej instancji. Wnioskowany
dowód osobowy należał oczywiście do tej kategorii dowodów, i w zamie-
rzeniu pełnomocnika wnioskodawców wspierał postawione w apelacji za-
rzuty obrazy przepisów postępowania karnego oraz błędu w ustaleniach
faktycznych przyjętych za podstawę zaskarżonego wyroku, sprowadzające
się do zakwestionowania ocen i ustaleń, zgodnie z którymi Konstantego S.
uprowadzili członkowie Ukraińskiej Powstańczej Armii, nie zaś funkcjona-
riusze Urzędu Bezpieczeństwa, co zadecydowało o oddaleniu dochodzo-
nego odszkodowania i zadośćuczynienia pieniężnego.
W zaistniałej przeto sytuacji procesowej Sąd Apelacyjny powinien był
rozważyć i rozstrzygnąć, czy zgłoszony w środku odwoławczym wniosek
dowodowy spełniał wymogi określone w art. 169 k.p.k., czy jego uwzględ-
nieniu nie sprzeciwiały się powody wymienione w art. 170 § 1 i 2 k.p.k., a
wreszcie czy możliwe było przeprowadzenie dowodu na rozprawie odwo-
ławczej bez naruszenia unormowań zawartych w art. 452 § 1 i 2 k.p.k.
Już wstępna ocena owego wniosku upoważnia do stwierdzenia, że
bez wątpienia spełniał on ustawowe wymagania, o których mowa w art. 169
§ 1 k.p.k. Pozostawały zatem do rozstrzygnięcia dalsze kwestie, wymaga-
4
jące podjęcia odpowiednich decyzji procesowych. W wypadku oddalenia
wniosku należało wskazać jedną z podstaw przewidzianych w art. 170 § 1 i
2 k.p.k. oraz wyczerpująco uzasadnić podjętą decyzję. Co się zaś tyczy
drugiej możliwości, zgodnej z intencją wyrażoną w apelacji, nadmienić wy-
pada, że ustawodawca zezwala na przeprowadzenie uzupełniającego po-
stępowania dowodowego w sądzie odwoławczym w razie spełnienia trzech
warunków, a mianowicie statuuje, że jest ono możliwe:
w wyjątkowych wypadkach,
gdy przyczyni się do przyspieszenia postępowania,
gdy nie jest konieczne przeprowadzenie przewodu sądowego w całości
lub w znacznej części (art. 452 § 2 k.p.k.).
Decyzja sądu odwoławczego o zaniechaniu prowadzenia postępowa-
nia dowodowego, albo o jego uzupełniającym przeprowadzeniu, powinna
być zawsze poprzedzona szczegółową analizą, a w razie potrzeby weryfi-
kacją przesłanek leżących u jej podstaw oraz dążeniem do skonkretyzowa-
nia okoliczności, jakie mają być udowodnione przy pomocy wnioskowanego
dowodu, w tym także przy pomocy przesłuchania wskazanej we wniosku
osoby pod kątem ustalenia przydatności i znaczenia jej zeznań dla roz-
strzygnięcia sprawy.
Niejednokrotnie dopiero przeprowadzenie dowodu zawnioskowanego
w postępowaniu odwoławczym pozwala na zorientowanie się, czy dotyczy
on istoty sprawy, czy też kwestii o drugorzędnym znaczeniu. W szczegól-
ności zaś wypowiedzi świadka przesłuchanego na rozprawie odwoławczej
mogą umożliwić weryfikację tezy co do ich ewentualnego wpływu na treść
rozstrzygnięcia i sposobu dalszego procedowania. Podkreślić bowiem trze-
ba, że dowody, które na podstawie art. 452 § 2 k.p.k. może przeprowadzić
sąd odwoławczy, mają zawsze charakter jedynie uzupełniający materiał
dowodowy zgromadzony przed sądem a quo, a ich celem jest przede
wszystkim weryfikacja zarzutów podniesionych w środku odwoławczym.
5
Mogą one bądź potwierdzać zarzuty, bądź potwierdzać zasadność ustaleń
faktycznych przyjętych przez sąd pierwszej instancji. Jeśli zarzuty wskaza-
ne w środku odwoławczym zostaną poparte owymi dowodami, to podstawy
do zmiany zaskarżonego orzeczenia muszą wynikać w głównej mierze z
dowodów przeprowadzonych przez sąd pierwszej instancji i być efektem
błędów tego sądu w ocenie okoliczności faktycznych sprawy. Jeżeli jednak
znaczenie dowodów przeprowadzonych w sprawie w trybie art. 452 § 2
k.p.k. jest tak duże, że dopiero na ich podstawie można skutecznie podwa-
żyć ustalenia poczynione przez sąd pierwszej instancji, wówczas wydanie
przez sąd odwoławczy orzeczenia reformatoryjnego nie jest wskazane,
gdyż naruszałoby zasadę instancyjności. Jednocześnie zaś pamiętać nale-
ży, że uprawnienia sądu odwoławczego do dokonywania ustaleń podlegają
znacznym ograniczeniom ze względu na zasadę bezpośredniości.
Na temat właściwego rozumienia i stosowania unormowań zawartych
w przepisie art. 452 k.p.k. wypowiadał się Sąd Najwyższy w licznych judy-
katach, aprobowanych z reguły przez przedstawicieli nauki (zob.: uchwała z
dnia 24 listopada 1999 r., I KZP 38/99, OSNKW 2000, z. 1-2, poz. 5; wyrok
z dnia 12 maja 1999 r., II KKN 205/97, OSNPiPr. 2000, nr 2, poz. 18; wyrok
z dnia 19 sierpnia 2004 r., II KK 388/03, OSNKW 2004 r., z. 11-12, poz.
103; wyrok z dnia 5 czerwca 2000 r., IV KKN 310/99, LEX nr 51083; wyrok
z dnia 15 kwietnia 2002 r., III KK 35/02, LEX nr 53344; K. Marszał: Glosa
do uchwały z dnia 24 stycznia 2001 r., I KZP 47/2000, PiP 2001, z. 10, s.
115; Z. Muras: Postępowanie odwoławcze w procesie karnym, Warszawa
2004, s. 321-325; W. Kociubiński: Możliwości reformacyjnego orzeczenia
sądu odwoławczego – wybrane zagadnienia, PS 2001, nr 7-8, s. 101-106).
W niniejszej sprawie Sąd Apelacyjny w L. nie ustosunkował się w
ogóle do wniosku pełnomocnika wnioskodawców o przesłuchanie w charak-
terze świadka Czesława B. na rozprawie odwoławczej, pomimo że w świe-
tle tezy dowodowej oraz uzasadnienia jego zeznania mogły mieć istotne
6
znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. W konsekwencji, głównie z tego wła-
śnie powodu, zaskarżony wyrok ulec musiał uchyleniu w celu ponowienia
postępowania odwoławczego i jego uzupełnienia we wskazanym wyżej kie-
runku. Sąd Apelacyjny winien mieć na uwadze, że w razie uwzględnienia
wniosku, uzupełniające przesłuchanie zgłoszonego dodatkowo świadka po-
zwoli zweryfikować zasadność tezy dowodowej oraz ustalić czy depozycje
świadka istotnie mogą mieć wpływ na treść rozstrzygnięcia. Dopiero wów-
czas Sąd Apelacyjny podejmie właściwą decyzję w kwestii zasadności lub
bezzasadności zarzutów apelacyjnych pełnomocnika wnioskodawców, do-
datkowo uargumentowanych w skardze kasacyjnej, oraz co do treści osta-
tecznego rozstrzygnięcia.